7- نماز بيشترين حضور در برابر خداوند
نماز كه سراسر آن گفتگو با معبود وراز وعرض نياز است ، سراسر آن توجه وحضور ، آن هم نه جسمي بلكه قلبي وروحي است ، تنها عبادتي است كه از اين منظر مورد توجه قرار گرفته زيرا كه نماز ، ازابتدا تا انتها حضور انسان دربرابر خداست ، حضور عبد درمحضر ربوبي مولي ، قيام و قعود واذكارش همه در محضر خداست ، در هيچ يك از عبادات اسلامي همانند نماز ، بنده ، تمام وكمال ، در محضر او قرار ندارد ، در نماز اگر صورت نماز گزار كمي به چپ يا راست منحرف شود نماز باطل مي گردد(44)و در بين آن حرف هم نمي تواند بزند حتي اگر حرفي بزند كه از دو قسمت تشكيل شده باشد نمازش باطل مي شود(45)، در حالي كه روزه وطواف حج و... اينگونه نيست(46)و حضور قلبي كه در نماز خواسته شده ،مؤيد اين كلام است. به هر حال چون نماز رسيدن به بارگاه انس و قرب الهي است ، در محضر مولي و آقا وسيد قرار گرفتن شرايط خاصي دارد ، به عنوان مثال ؛ اگر بنده حقيري اجازه اين را بيابد كه در محضر انسان جليل القدري حضور يابد آيا مدام اين سو وآن سو را مي نگرد ويا باديگران حرف و بحث وگفتگو مي كند يا اينكه سرش را ازشدت هيبت اوبه زير مي افكند به خصوص اگر گناهكار هم باشد و از اينرو امام صادق - عليه السلام - مي فرمايد: « انّ طاعة َ اللهِ عزّوجَلَّ خِدْمَتُهُ فِي الأرض فَلَيْسَ شيءٌ مِنْ خِدمتِهِ يَعْدِلُ الصلوةَ(47)» «همانا طاعت خدا به خدمت كردن اودر روي زمين است وهيچ خدمتي به اوبا نماز برابري نمي كند(48).»
8- نماز وسيله تقرب به حضرت باري تعالي
خداي منان از روي لطف بي پايانش بر آدميان منت نهاده وبه‌آنها اجازه عروج به عالم ملك وملكوت وتقرب هر چه بيشتر به ذات مقدسش را عطا فرموده ونماز را نردبان ترقي و ابزار ارتقاء به عالم بالا قرار داده است به طوريكه در اين زمينه امام علي– عليه السلام – مي فرمايند: «الصَّلوة قربانُ كلِّ تقي(49)» « نماز موجب تقرب هر پرهيزگاري به خداست.» انسان خاكي كه همواره اسير اميال نفساني وغرايز حيواني است به هنگام نماز ، پرده هاي ظلماني جهان ماده را كنار مي زند ، جاذبة دست وپاگير كره خاكي را مي شكند ، موانع نيرومند عالم سفلي را از جلو پايش بر مي دارد و به جهان بالا راه مي يابد ، با خداي خودبي واسطه سخن ميگويد راز دل مي كند وخود را از چنگال نفس وشيطان مي رهاند(50)وبه مقام قرب الهي نايل مي گردد. به خصوص كه خودبا انتخاب خود از نمازهاي مستحب نيز در اين زمينه كمك بگيرد همانگونه كه امام كاظم - عليه السلام - درمورد نمازهاي نافله فرموده اند: «صَلَواتُ النَوافِل قُرُباتُ كُلِّ مُؤمِنْ(51) « نمازهاي نافله ، وسيله تقرب مؤمنان به خداست.»
9- نماز همراه تمامي عبادات
نماز به عنوان يك عبادت مستقل ، خاصيت وويژگي تمامي عبادات را دارا بوده ودر قرآن مجيد نيزبه همراه ساير عبادات ذكر شده به اين معنا كه در نماز خاصيت زكات، روزه ، حج ، جهاد و... موجود است كه به بيان آن مي پردازيم . درمورد زكات بايد گفت ؛ زكات محك محبت وگذشتن از ملك خويش درراه دوست وفناي خويش در هستي اوست ، لذا وقتي كه در نماز مالكيت تام او را با « مالِكِ يَوْمِ الّدين» تصديق قلبي مي كنيم(52)، ظاهر مي شود ودر قرآن نيز اكثر آيات نماز به همراه زكات ذكر شده است از جمله: «..... وَيُقيمُونَ الصلوة وَيُؤتُونَ الزَّكَوة(53)» « نماز مي خوانند وزكات مي دهند....» درمورد روزه نيز به جهت اينكه مفطرات روزه (54)در نماز حرام است ، علاوه بر آن اصل روزه امساك است ودر نماز نيز صمت وخودداري از كلام با مخلوقين لازم است ودر قرآن نيزخداوند متعال مي فرمايد: « وَاسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَالصلوة وَاِنَّها لَكَبيرةٌ اِلّا عَلَي الخاشِعين(55) « از خداوند به صبر ونماز ياري خواهيد كه كاري دشوار است مگربر خدا پرستان». كه طبق روايات مراد از صبر در آيه مذكور ، روزه مي باشد،(56)اين دو را در كنار هم مي نماياند .
و اماحج ؛ كه در آن ، توجه ظاهري و جسمي به كعبه ظاهري است ، اما در نماز توجه به كعبه حقيقي نموده وآن عبارت از دل وقلب است كه در عالم بدن انساني به منزله كعبه است در زمين وبه منزله بيت المعمور است در آسمان چهارم وخلاصه به منزله حرم الهي(57)وعرش است(58) و در قرآن نيز درمورد همراهي نماز به حج آمده است:«.... واتَّخَذوُا مِنْ مَقامِ اِبْراهيمَ مُصَلّي....(59) » « ....ودستور داده شده كه مقام ابراهيم راجايگاه پرستش خدا (مصلي)قرار دهند...» ودر مورد جهاد بايد گفت كه ؛ جنگ و مبارزه با دشمنان خدا ، كه به آن جهاد اصغر گفته مي شود ، مي باشد در صورتي كه نماز جهاد با نفس اماره است ، كه انسان را به بدي فرمان مي دهد و آن جهاد اكبر است ودر قرآن نيز در سيماي مجاهدان مي فرمايد: « التّائِبُونَ العابِدوُنَ الحامِدُونَ السّائِحُون الرَّاكِعُونَ السّاجِدوُن و....(60) »«[ مجاهدان ] ازگناه پشيمانان ، خداپرستان ، حمد وشكر نعمت گزاران ، روزه داران ، نماز با خضوع گزاران ، [هستند ].» در قرآن مجيد در مورد همراهي نماز با ساير عبادات نيز سخن به ميان آمده است(61)
10- نماز مليت وهويت مسلمانان
هرمكتب و ديني كه در جهان به وسيله انبياء عظام ، صلوات الله عليهم ، آورده شده است ، فرايض وعباداتي دارند كه مليت آن مكتب ودين مي باشد وبدون عمل به فرايض آن مكتب ، مليت در حق آن مردم مصداق پيدا نمي كند. درمكتب ارزشمند اسلام ، نماز كه سنبل عبادت است به عنوان ديانت ومليت مسلمان معرفي شده است آنجا كه امير المومنين ، علي - عليه السلام– درخطبه معروف به ديباج فرموده اند: « عباد اللهِ ! اِنَّ اَفْضَلَ ماتَوَسَّلَ بِهِ الْمُتَوَسِلّونَ الي اللهِ ، جَلَّ ذِكْرة – الايمانُ بِاللهِ وَبُرُسلِهِ وَماجائَتْ بِهِ مِنْ عِندِاللهِ... وَاقامِ الصلوة« فَاِنّها المِلـّة(62)» « اي بندگان خدا ؛ براستي كه گرامي ترين چيزي كه بندگان صالح به وسيله آن به خداوند تقرب مي جويند ؛ ايمان به خدا وپيامبران وآنچه از جانب خداوند آورده اند ..... و اقامه نماز مي‌باشد ، زيرا كه نماز« ملت)(63)» است(64).به اين معنا كه اگر نماز درست باشد خيلي چيزهاي ديگر نيز درست خواهد بود ونماز ، شناسنامه معنوي هر مسلمان است واين شناسنامه به دست هر كسي داده نمي شود مگر تابعيت او در سرزمين معنويت دين اسلام احراز شود(65)
11- نماز سرود مكتب وتجلي تمام دين اسلام
فراموش كردن هدف وجهت زندگي در زير فشار گرفتاريهاي مادي امري واضح وطبيعي است ازطرفي امكان مرور كردن همه تعهدهايي كه در راه رسيدن به هدف بر عهده آدمي است در هر روز تقريباً ناممكن ومحال است ، به علاوه زمان كافي براي بررسي تمام خواسته ها وايده آلهاي مكتب زندگي ساز و سعادت بخش اسلام در شبانه روز هيچگاه وجودندارد وچنين فرصتي هرگز به دست نمي آيد. نماز چكيده اصول مكتب اسلامي را در خود داشته وبا گفتني ها وحركتهاي حساب شده ومنظمي كه در آن وجود دارد اين نقش را ايفا مي كند. مي توانيم نماز را به سرود ملي كشورها تشبيه كنيم با تفاوتي درمعنا وجهت بخشيها ، يك كشور براي پايدار كردن اصول وايده آلهايش درذهن مردمش واستوار داشتن آنان بر اين طرز فكر ، تكرار وبازگوكردن سرودملي خود را ، كه خلاصه اي از شكل مورد قبول زندگي وايده‌آلها وهدفهاي آن كشور است واجب مي شمرد وتكرار آن سبب مي شود كه افراد بر اين طرز فكر باقي بمانند و بدانند پيرو اين كشورند و جوياي آن هدف ها ، در واقع فراموش كردن اصول وهدفهاي كشورشان به معناي تغيير مسير دادن وپيرو نبودن آنان است ، اين تكرار آنها را براي كار وخدمت در اين جبهه آماده و ساخته وپرداخته مي كند ، نقشه ها و راهها را به‌آنان مي آموزد ، مسئوليتها وتكليف ها را مي شناساند ، اصول را در ذهن آنان زنده نگه مي دارد و وظيفه را معين مي سازد وآنگاه به آنان شجاعت وجرأت اقدام مي بخشد وآنان را آماده عمل مي كند. نماز علاوه بر خلاصه اصول مكتب اسلام ، روشنگر راه مسلماني ونشان دهنده مسئوليتها، تكليفها، راهها ونتيجه هاست(66)به طوريكه درحديثي از پيامبر اكرم - صلي الله عليه و آله - ، مي‌خوانيم كه: « لِيَكُنْ اَكْثَرَ هَمِّكَ الصَلاةَ فَاِنَّها رَأسَ الاِسْلامِ بَعْدَ الْاِقْرارِ بِالدّينِ(67)»« بايد بيشترين هم تو نماز باشد زيرا بعد از پذيرفتن دين در راس اسلام است (68)»علاوه بر مطالب فوق هر يك از اديان براي اعلام موجوديت از وسيله وابزار خاصي استفاده ميكنند همانند: آتش ، بوق وناقوس(69)و.... كه اين وسيله اعلام ، در حقيقت نوعي ابزار دعوت عمومي به آن دين نيز تلقي مي شود.در دين اسلام ، اذان ، يكي از مقدمات نماز ، به عنوان اين وسيله عمومي قرار داده شده كه به شكل دعوت به نماز ، نقش دعوت به اسلام را ايفا مي كند به طوري كه پيامبر صلي الله عليه و آله در ذيل آيه «وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِمَّنْ دَعا اِلَي اللهِ وَعَمِلَ صالِحاً وَقالَ اِنَّني مِنَ الْمُسْلِمين(70)» و« در جهان آن كس كه خلق را به سوي خداخواند ونيكو كارگرديد وهمي به عجز ولابه گفت كه من تسليم خدايم كدام كس بهتر ونيكوگفتار تر است» مي فرمايد : « مراد از اين دعوت كننده مؤذن است(71).» با توجه به آنچه گفته شد ، نماز سرودمكتب اسلام وجلوه گاه دين است زيرا در آغاز روز ، درنيمروز ، درهنگام شب مسلمان را طلبيده واورا دعوت به خدا يعني تمامي دين نموده و راه و اصول وهدف ونتيجه را به زبان خودش به او فهمانده وبا نيروي معنوي وي را وادار به عمل مي كند از اين رو نماز در احاديث با تعابيري همچون «چهره دين»(72)، «زينت اسلام»(73) و «راس اسلام»(74) معرفي شده است.
12- تبليغات فراوان فقط براي نماز
ما در هر شبانه روز پنج نماز به جا مي آوريم كه در هرنماز سفارش به نماز و اقامه شده ، كه اين دو نداي آسماني شامل ، بيست مرتبه حيّ علي الصلوة وبيست مرتبه «حيَّ علي الفلاح» وبيست مرتبه« حَيَّ عَلي خَيْرِ الْعَمَل» وده مرتبه«قد قامت الصلاة» مي باشد و با توجه به اينكه مراد از رستگاري وبهترين عمل در اذان ، همان نماز است ، هر مسلمان در طول شبانه روز هفتاد مرتبه با كلمه « حي» به خود وديگران تلقين به نماز ، آن هم به صورت پر نشاط وبا شتاب ، مي نمايد و براي انجام هيچ عبادتي اين همه هياهو وتشويق وارد نشده است ، به خصوص كه در اسلام سفارش شده است كه اذان را بلند بگوييد(75)با صداي زيبا بگوئيد وبراي اذان پاداش بسيار نقل شده است(76)از اين رو اذان ، طلبيدن وشتاب به نماز ، وظيفه همه ماست زيرا اذان شكستن سكوت و خواندن سرود مذهب با عباداتي كوتاه وپر محتواست ،اذان هشدار به غافلان ونشانه باز بودن جوّ مذهبي و نشانه حيات معنوي است (77)در مجموع ، اذان يك دوره ايدئولوژي وتفكرات ناب اسلامي است كه پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله آنرا شب معراج براي زمينيان تحفه آورده است (78)
13- نماز سفره گسترده وهميشگي
نماز براي همه انسانها ودرهمه عصر ها ، پيام ، نكته ، وراز ورمزدارد يعني هم براي عامه مردم مطلب وسخن دارد وهم براي خواص آنها ،براي آن عارفي كه به هرچيز در جهان مي نگرد از آن معاني فراوان درك مي كند بسيار آموزنده وداراي درسهاي متعددي است همانگونه كه براي عموم مردم نيز به اندازه فهم وادراكشان اين چنين است(79) اين باران رحمت الهي براي پيامبر عظيم الشأن اسلام صلي الله عليه و آله كه جايگاهشان نزديك تر از قاب قوسين به خداست نيز همچون ساير مردم معارف ومنافع زيادي دربر دارد تا آنجا كه آن مقام شريف نماز را به نور ديدگان تعبير فرمودند : « يا اباذر ،اِنّ اللهَ جَعَلَ قُرَةُ عَيْني فِي الصَّلاةِ وَحَبَّبَها اِلَيَّ ، كماحَبَبَّ اِلَي الجائِعِ الطَعامَ وَاِلي الظَمْأنِ المَآءَ ،وَاِنَّ الجائِعَ اِذا اَكَلَ الطَعامُ شَبِعَ وَالظَمْآنُ اِذا شَرِبَ الْماءُ رَوِيَ ، وَاَنَا لا اَشْبَعُ مِنْ الصَلاةِ (80)» « اي ابوذر ، همانا خداوند متعال نور ديده مرا در نماز قرار داد ونماز را محبوب من گردانيد ، همچنانكه غذا را محبوب گرسنه و آب را محبوب تشنه ، ( با اين تفاوت كه) گرسنه هر گاه غذا بخورد سير مي شود وتشنه هر گاه آب بنوشد سيراب مي شود اما من از نماز سير نمي شوم». بنابراين نماز معجوني عبادتي است كه براي همه ، حرف وسخن دارد وهركس به اندازه توانايي و استعدادش از اين درياي بي كران عشق و عرفان و شناخت بهره مي گيرد درست مانند سفره اي گسترده كه خداوند آنرا براي بندگان واهل رحمتش باز مي كند(81)كه بر سر اين سفره انواع واقسام غذاهاي لذيذ مادي ومعنوي وجود دارد وهركس مطابق ذوق وسليقه وسلامت و بيماري اش ودريك‌كلام به اندازه درخواستش ازاين سفره بهره مند مي گردد(82)از سوي ديگر هر يك از تكاليف شرعي تنها به صنفي خاص از بندگان تعلق مي گيرد واصنافي از آن معاف هستند مثلاً روزه بر غير بيمار وغير مسافر و... واجب است وخمس و زكات وحج به كساني كه از تمكن مالي برخوردارند تعلق مي گيرد و از حضور در صحنه جهاد وكار زار ، زنان وپير مردان وافرادي كه معلوليت دارند ، معافند. اما نماز ، فريضه اي هميشگي است ،حتي در زمان خوف ويا در حال امنيت در روزو شب ، در تمامي ماههاي سال ، براي آزاد وبنده ، مرد وزن ، غني و فقير ، صحيح و مريض ، مقيم و مسافر و... ، براي همه نماز وجود دارد(83)قرآن كريم درباره اقامه نماز در همه حالات مي فرمايد:
« فَاِنْ خِفْتُمْ فَرِجالاًأو ركباناً،فاِذا آمِنتم فاذكرو اللهَ كما عَلَّمَكُمْ مالَمْ تَكُونُوا تَعلمون(84)»« اگر شما را بيم خطري از دشمن باشد به هر حال ميسر است پياده و يا سواره نماز را به جا آريد وآنگاه كه ايمني يافتيد ( با آداب وشرايط ) خدا را ياد كنيد زيرا او شما را بياموخت آنچه را كه نمي‌دانستيد» به اين معنا كه اگر شرايط آنچنان سخت وسهمگين بودكه مجال وفرصت پياده شدن از مركب وجودنداشت به هر صورتي كه مي تواند ،پياده يا سواره بايد نسبت به انجام اين فريضه اقدام نماييد نه اينكه معذوريد ومي تواند آنرا به جاي نياوريد ويا دروقت ديگري قضاي آنرا اقامه نماييد.تنها از ميان اصناف خاص ، به زنها در زمان عذر ماهيانه دستور داده شده كه به جاي خواندن نماز ، در مصلي وجايگاه نمازش نشسته وبه ذكرخدا مشغول شوند (85)امام باقر - عليه السلام– دراين زمينه مي فرمايد: « نماز بر زن دردوران قاعدگي واجب نيست ولي مستحب است دروقت نماز وضوبگيرد ودر مكان پاك بنشيند وبه آن اندازه كه نمازش را طول مي دهد به ذكرخداوند مانند « سبحان الله» و« لا اله الا الله» و « الحمد الله» مشغول باشد سپس برخيزد و به سراغ كارهايش برود(86).»
نكته ديگر آنكه آيا تا كنون فكركرده ايد به چه دليل در بدوتولد ، كودك را با صلاي نماز آشنا مي كنند واذان واقامه در گوش او مي دمند وپس از مرگ وقبل از دفن ، بر پيكربي جان انسان ، نماز مي خوانند ؟ جواب اين چراها از اهميت اين فريضه عظيم كه بايد سراسر عمر آدمي را فراگيرد ، خبر مي دهد ، فريضه اي كه اولين گام در تكليف وآخرين درخواست اولياء الهي در آخرين لحظات عمر ، براي خواندن دوركعت نماز، مي باشد.
14- فراواني احكام وحدود نماز درمنابع فقهي شيعه
دوكتاب از كتب فقهي شيعه كه بسيار مفصل بوده وشامل تمامي روايات واحاديث فقهي مكتب شيعه مي باشد كتاب گرانقدر« وسايل الشيعه» از عالم جليل القدر شيخ حر عاملي و « مستدرك الوسايل» از حاج ميرزا حسين نوري طبرسي مي باشد.
طبق شماره اي كه در آنها مندرج مي باشد هردوكتاب مجموعاً حدود شصت هزار روايت دارد(87)و از اين كتب ، بيست هزار آن مربوط به نماز است كه مي تواند گوياي اهميت نماز در اسلام ودر مكتب تشيع باشد كه يك سوم از روايات فقهي ما مربوط به نماز ومقدمات آن مي باشد(88) از سوي ديگر در حديثي از امام صادق - عليه السلام – مي خوانيم كه:« لِلصلوة اَرْبَعَة ُ آَلافِ حُدُودٍ وَفي روايةٍ اَرْبَعَة ُ آَلاف بابٍ(89)» ويا در روايتي از امام رضا– عليه السلام– است كه:« الصلوة لها اَرْبَعَة ُ الاف باب(90) » درمورد اين حدود وابواب ، نظريات گوناگوني ذكرشده است از آن جمله:
1- شهيد(91)– قدس سره – فرموده است:«مقصود از چهار هزار حد ،واجبات ومستحبات نماز است (92)» كه واجبات آن هزار عدد است كه شهيد كتاب« الفيه» را برا آن نوشته ومستحبات آن سه هزار است كه ايشان كتاب«الفيه» رابراي آن تأليف نموده است(93)»
2- مرحوم محمدباقر مجلسي – قدس سره – از پدرشان نقل كرده اند كه آن بزرگوار فرموده است : « مراد چهار هزار مسأله مربوط به نماز است (94)
3-مراد از آن ، حدود ابواب فيض رحمت است كه نمازگزار چون دل را از ياد غير خدا تهي كرد وخودرا غرق درياي درجات حق ديد مشمول چهار هزار فيض رحماني خواهدشد (95)
4- مرحوم ميرزا جواد آقا ملكي تبريزي دراين باره فرموده اند:« مي گويم ممكن است مراد از ابواب ، درهاي آسمان باشد ، كه نماز وروح ، متصل از آنها عروج مي كند وبالامي رود ويا اينكه مقصود ابواب فضل و فيض الهي باشد ومقصود از حدود ،مسائل متعلق به اجزاء نماز وشرايط آن از نظر صحت وكمال و اسباب ارتباط معنوي بين نماز و جناب قدس باريتعالي ويا وسيله ارتباط نمازگزار درهنگام نماز با خدا باشد (96)» شهيد دستغيب – قدس سره – نيز به اين مطلب اشاره كرده و فرموده اند: « ازميان عبادات ، نماز در زيادتي احكام نمونه است يعني به قدري اهميت دارد كه چهارهزار حكم در مورد آن وجود دارد.(97)
15- تعدد وتنوع نمازها وهمراهي با روزهاي با فضيلت
اگرچه اصول واركان اين عبادت بزرگ ، درشكل هاي مختلف آن يكسان است اماتفاوتهاي بسياري درمقارنات آن ديده مي شود مثلاً از حيث ركعات وركوعها ، از جهت قرائات وسور ، به لحاظ اذكار ودعاهاي مستحب ،در قياس با ظرف زماني ونيت اقامه نماز و.. تفاوتهاي زيادي ديده مي‌شود. براي هر بلاء ورخائي نمازي پيش بيني شده است ؛ نماز استسقاء ، نماز شكر ، نماز خوف، نماز حاجت ، نماز زيارت ، نماز جمعه ، نماز عيد فطر و قربان ، نماز ليله الدفن ، نماز استغاثه ، نماز ائمه معصومين - عليه السلام - ، نماز هر يك از روزهاي هفته ، نماز نافله شب واز اين قبيل كه عدد واحاطه بر آن از حوصله بحث خارج است. چگونگي اقامه بالغ بر سيصد نوع نماز در كتب ما ديده مي شود كه اين گوناگوني وتعدد ، دليل ديگري بر اهميت اين عبادت است(98) از طرف ديگر در يك سال ايام ويژه اي وجود دارد كه از لحاظ فضيلت و ارزش با ديگر روزها متفاوت مي باشد به اين معنا كه خداوند اهميت اين روزها را براي درك مطلبي كه در آن روز واقع شده به همگان اعلام نموده است مانند شب قدر ، اعياد اسلامي ( فطر ، قربان ، غدير ومبعث ) ، شبهاي ماه مبارك رمضان ، شب ميلاد يا شهادت ائمه معصومين – عليهم السلام – و... ودرتمام اين ايام دعاها ومراسم ويژه اي وارد شده كه در ميان اين اعمال ، نمازهاي خاصي نيز وجوددارد ، به عنوان نمونه در شبهاي قدر خواندن صد ركعت نماز كه در هر ركعت حمدو قل هوو اللهُ اَحَد (توحيد ) ده مرتبه خوانده مي شود كه به نقل از ابو بصير از امام صادق - عليه السلام – وارد شده است(99)اونيزخواندن دوركعت نماز كه در هرركعت بعد از حمد هفت مرتبه توحيد وبعد از فراغت از نماز هفتاد مرتبه استغفروالله و اتوب اليه وارد شده ودر روايت نبوي – صلي الله عليه و آله – است كه از جاي خود بر نخيزد تااينكه حق تعالي اوو پدر ومادرش را بيامرزد »(100)
شايد نتوان ايام مقدسي را يافت كه در آن برنامه نماز نباشد(101)واين مطلب اهميت نماز را مي‌رساند.
16- تكرار نشانه عظمت نماز
توجه مكرر به يك چيز در نهايت انعطاف ودرخواست انجام متوالي يك وظيفه از طرف مولي، انسان را از اهميت وعظمت آن آگاه مي كند.اگر به كسي تكليف شود كه بايد روزانه پنج بار با شخصيتي ملاقات كند وقبل از ملاقات شرايط وآداب خاصي را رعايت نمايد بدون شك اين سوال پيش مي آيد كه اوكيست؟ وچقدر از اهميت برخورداراست كه بايد هر روز ،چند مرتبه سراغ اورفته ووي را ملاقات نمود؟ نماز عبادتي است كه هر روزه چند نوبت تمامي مسلمانان به سوي آن سوق داده مي شوند و غير از ملاقاتهاي ضروري والزامي كه با عنوان واجب مشخص شده است ، ملاقاتهاي آزاد نيز براي بندگان،باعنوان نمازهاي نافله ومستحبي،پيش بيني گرديده‌است(102) اين عبادت كه به ظاهر تكراري مي نمايد به نردبان ترقي انسان تشبيه گرديده(103)كه هر جزء وهر ركعت ازآن پلكاني است كه انسانها را به مقام برتر عروج مي دهد.
17- بناكردن مكاني خاص به نام مسجد براي نمازتوسط اهل ايمان
يكي از مسايلي كه اهميت وعظمت فريضه بزرگ نماز را مبرهن مي سازد ، برپايي بنايي خاص براي انجام آن مي باشد. مساجد گرچه پايگاه وسنگر دين وحكومتند لكن اصلي ترين عملي كه در آن انجام مي شود وعنوان اين بنا بر انگيزه ايجاد آن دلالت دارد ، نماز و عبادت است.اجراي اين پروژه عظيم درتمامي نقاط دنياي اسلام ودر طول اعصار وقرون كه در حمايت از فريضه نماز وبه پشتوانه ايمان مسلمانان متكي گرديده، حكايت از تكريم وتعظيم اين وظيفه نزد خداوندمتعال دارد(104)، چنانچه مي‌فرمايد: « اِنَّما يَعْمُرُ مساجِدَ اللهِ مَن آمَنَ بِاللهِ وَ اليومِ الآخرو اقامِ الصلوةِ وَ أتي الزكوةِ ولَمْ يَخْشَ اِلّا اللهَ فعسي اولئك أن يكونوا من المهتدين.(105) » « منحصراً تعمير مساجد خدا به دست كساني است كه به خدا و روز قيامت ايمان آورده ونماز ( پنجگانه ) به پا دارند و زكوه مال خود بدهند واز غير خدا نترسند آنها اميدوار باشند كه از هدايت يافتگان هستند.» نكته ديگري كه از آيه شريفه به دست مي آيد اين است كه نا اهلان حق تعمير مساجد را ندارند زيرا تعمير وعمران مسجد يك عنوان مقدس است ومكاني است كه ارتباط بندگان باخدا از آنجا صورت مي گيرد ، باني مسجد ومعمار ومهندس وبنا و... همگي بايد اهل نماز باشند. چون به تعبير روايات آنها خانه هاي خدا در زمين اند. چنانچه درحديث است كه ابوبصير مي گويد: از امام صادق - عليه السلام– درباره بزرگداشت مساجد پرسيدم فرمودند:« انّما اُمِرَ بتَعْظيم المساجِدِ لأنّهابيوتِ اللهِ في الأرضِ(106)»« فقط از آن جهت به بزرگداشت مساجد فرمان داده اند كه خانه هاي خدا » ، و اين جايگاه مساجد را به عنوان رفيع ترين مكان نيايش وسجود مي رساند(107)
18- اولين اقدام پيامبر بعد از هجرت تأسيس مسجد
چهره هاي بازوخندان جوانان انصار واستقبال عظيمي كه اكثريت« اوسيان» و«خزرجيان» از مقدم پيامبر به عمل آوردند پيامبر – صلي الله عليه و آله – را بر آن داشت كه پيش از هر كاري براي مسلمانان يك مركز عمومي به نام مسجد بسازد كه كارهاي آموزشي وپرورشي وسياسي وقضايي در آنجا انجام بگيرد ، از آنجا كه يكتا پرستي وتوحيد در سر لوحه برنامه پيامبر اسلام – صلي الله عليه و آله – قرار داشت لازم ديد پيش از هر كاري دست به ساختن معبدي بزند تا مسلمانان در آنجا درمواقع نماز به ذكر خدا و ياد حق بپردازند(108)ايشان زميني را كه شترش در آنجا زانوخم كرده بود ومتعلق به دو يتيم به نام سهل وسهيل بود به بهاري ده دينار براي ساختن مسجد خريداري نمودو همه مسلمانان در فراهم كردن وسايل ساختماني آن شركت جستند حتي خودپيامبر – صلي الله عليه و آله – مانند ديگر مسلمانان از اطراف سنگ مي آورد (109)در مبحث گذشته از اهميت مسجد به عنوان مركز جنبشهاي اسلامي كه در سرلوحه آن نماز است سخن به ميان آمد ،پيامبر عظيم الشأن اسلام – صلي الله عليه و آله – نيز با ديد ماورايي خود لزوم ساختن مسجد واهميت به مكان برپايي نماز را در اقدامات اوليه خود پس از هجرت وتشكيل حكومت قرار دادند.
19- هجرت وآوارگي براي برپايي نماز
نماز آنقدر ارزشمند است كه بايد از عزيزترين كسان خود در راه اعتلا و اقامه آن گذشت ، بايد دوري وهجران آنها را به جان خريد تا شايد شكر حضرت رب الارباب –جل شأنه – به جا آورده شود در قرآن آمده است:آنگاه كه حضرت ابراهيم –عليه السلام– همسر و فرزند خود را دركنار خانه وحرم امن الهي كه آن موقع بيابان خشك ولم يزرع بود به فرمان خدا رها نمود دست به دعا برداشته وبا خداي متعال چنين فرمود: « ربّنا انّي اسكنتُ مِنْ ذريّتي بِوادٍ غيرِ ذِي زرعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِيُقيموا الصلوة فاجْعَلْ اَفْئِدَةً من النّاِِسِ تَهوي اِليهم وارزقْهُم من الثمراتِ لَعَّلَهُم يَشْكُروُن(110).» « پروردگار امن ذريه وفرزندان خودرا در وادي بي كشت وزرعي نزد بيت الحرام تو براي به پاداشتن نماز مسكن دادم ، بار خدايا تو دلهاي مردمان را به سوي آنان مايل گردان وبه انواع ثمرات آنها را روزي شده ، باشد كه شكر تو به جاي آرند.» پيامي كه از اين آيه برداشت مي شود اين است كه انتخاب مسكن انبياء بر اساس نماز وعبادت بوده و اساساً محور ومقصد حركت ابراهيم« ليقيموا الصلوة» است(111)، گرچه اقامه نماز به قيمت ناگواري ، بي آبي و بخل زمين باشد چرا ؟ چونكه نماز يك اصل است اصلي از توحيد وقيام عليه هرچه بت(112)ضمن آنكه آيه طعنه اي است به وضع اخلاقي ومسلكي واجتماعي قريش كه در روزگار رسول خدا صلي الله عليه و آله ساكن در جوار بيت الله الحرام بوده وآنجا را كه مهد توحيد بود به سرزمين بتها تبديل نموده بودند.پس وظيفه نماز خوانها است كه با سفر ها و هجرت ها حتي به مناطق بد آب وهوا ، شور و هيجان اقامه نمازرا عالم گير كنند (113)
20- توفيق نمازاز دعاهاي حضرت ابراهيم - عليه السلام -
انسان در مواقع دعا بهترين چيزها را از خدا مي خواهد ،در دعا نمودن ،مكان ،زمان وشخص دعا كننده ومضمون دعا بسيار اهميت دارد و چه مكاني بهتر از جوار كعبه وزماني مانند ماههاي حرام وشخصيتي چون ابراهيم خليل - عليه السلام – ودعايي چون اقامه نماز وتداوم آن در نسل وذريه آنجاكه فرمود: « ربّ اجْعَلني مقيمَ الصلوة ومن ذُريَّتي ربَّنَا وتَقَّبَلْ دُعاءِ (114)» « پروردگارا من وذريه مرا نماز گزار گردان وبارالها دعاي ما را اجابت فرما.» درواقع پدر توحيد گرايان جهان با نيايش خويش و راز ونيازش با خدا به آنان اين درس را دادكه سرلوحه زندگي وسرآغاز هر روزعمرشان با ياد ونام وراز ونياز وپيوندبا خدا آغازگردد (115)شاهكار ابراهيم - عليه السلام - اين بود كه انسان را آنگونه كه هست مي شناخت و بر اين اساس است كه هم براي او انديشه وعقيده وفكر وفرهنگ واخلاق ومعنويت ميخواهد وهم رزق(116) وروزي واقتصاد(117) جالب اينكه ،همانطور كه در بحث پيش آمد ،حضرت نه تنها به دعا كردن براي نماز گزاري نسلش اكتفا نفرمود بلكه براي رسيدن به اين آرزو ، قيام وهجرت كرد و آوارگي ها را به جان خريد.
نتیجه
انسان دراین جهان بیهوده خلق نشده و هدف از خلقت اوپرستش و عبادت وطی آزمایشات الهی است ازمیان همه عبادات نماز به عنوان افضل از همه طاعات، بدنی و سرمایه افتخار واجبات عملی وموجب غبطه فرصت از دست دادگان بر اهل دنیاست.پژوهندگان دانش و سوداگران علم و تحقیق که درفکر دستیابی به قله بلند انسانیت و سعادت هستند با اندکی تأمل در آنچه بیان شد به این نکته متوجه می شوند که «تفکر»و «پرستش آگاهانه» از برترین امتیازات انسان و فصل افتراق ما و حیوانات می باشد،گرچه که موجودات نیز از نوعی درک و شعور در زمینه عبادت و نماز برخوردارند ولی ازنوع آگاهانه و با معرفت نمی باشد، زیرا نماز به عنوان زیباترین الگوی پرستش،فرآیند اندیشه و تجسم پرستش اندیشمندانه است،اندیشه درموردآغازهستی و هستی بخش و رابطه او با انسان و تفکر درواپسین راه پیمایش جاده عبودیت و راهبر و دستگیر عالم و نشئه دیگر.هرعبادت واطاعتی که انسانها برحسب تکلیف به جای می آورند،با توجه به استغنای ذات اقدس باری تعالی،نمی تواند کمترین سودو خيری را متوجه ذات ربوبیت گرداند و نهایت سود و زیان به خودفرد برمی گردد، نمازبه عنوان سفره ای گسترده،فقیران و سوداگران را که به جز باریابی به درگاه بزرگان چاره ای ندارند را به خود فرامی خواند و اذن حضور در محضر خداوند عظیم رابه آنها می دهد لذا این اذن،باید بادرک صحیح از مقام ربوبی و همچنین گشودن زاویه جدیدی در نگرش به نماز به عنوان محبوب خداوند متعال و یگانه راه وصول به خالق مقتدر باشد.
پي‌نوشت‌ها:
44. پنجم از مبطلات نمازآن است كه عمداً يا از روي فراموشي پشت به قبله كنديا به طرف راست يا چپ قبله بر گردد بلكه اگر عمداً به قدري بر گردد كه نگويد روبه قبله است گرچه به طرف راست يا چپ نرسد، مازش باطل است.مؤسسه منتظران موعود ، توضيح المسائل مراجع ، فتواي امام خميني ، ص 419.
45. ششم از مبطلات نماز آن است كه عماداً كلمه اي بگويد كه از آن كلمه قصد معني كند،گرچه معني هم نداشته باشد و يك حرف هم باشد بلكه اگر قصد هم نكند بنابراحتياط واجب بايد نماز را دوباره بخواند در صورتيكه دوحرف يا بيشتر باشدولي سهواً بگويد ،نمازش باطل نمي شود . مؤسسه منتظران موعود، همان ، ص 420.
46. ستاد اقامه نماز ، نماز بهشت خلوت انس ، ص18 ، سخنان حجة الاسلام نورمفيدي .
47. حسين نوري طبرسي ، همان، ج 3 ص 39 ، ح2964/1.
48. محمد محمدي ري شهري ،همان، ج 7ص3094 حديث 10542.
49. همان، حديث 10537.
50. شهيد ثاني ، اسرارالصلوه ، علي اكبر مهدي پور ص 5 .
51. محمد باقر مجلسي ، همان ، ج 82 ، ص 308 ، حديث 6 .
52. محمد وحيدي ،همان ، ص 40.
53. توبه /71.
54. مفطرات روزه يعني چيزهايي كه روزه را باطل مي كند ونه چيز است : 1- خوردن و‌آشاميدن ، 2- جماع، 3- استمناء ، 4- دروغ بستن به خدا و پيامبر خدا – صلي الله عليه و آله - ، 5- رساندن غبار غليظ به حلق ، 6- فرو بردن تمام سر در آب ، 7- باقي ماندن بر جنابت وحيض ونفاس تا اذان صبح ، 8- اماله كردن با چيزهاي روان ، 9- قي كردن. .مؤسسه منتظران موعود ، همان ، فتواي امام ، مساله 1572 ، ص 587.
55.بقره / 45 .
56. امام صادق عليه السلام در ذيل آيه فرمودند : الصّبر الصيام ، صبر روزه است وفضل بن حسن طبرسي ،همان ، ترجمه علي كرمي ، ج 1 ، ص 229. وفرمود : « اگر بر شما مشكلات ودشواري روي آورد روزه بگيريد چون خداوند مي‌فرمايد : « استعينوا بالصبر » يعني الصّيام» ، زين العابدين احمدي وحسنعلي احمدي ، رمضان ماه خدا ، ص 31 .
57. القلب حرمُ الله فَلايُسْكِنْ حَرمَ الله غيرُ الله» محمد باقر مجلسي ،همان ، ج 70 ، ص 25 ، ح 27 .
58. محمدوحيدي ،همان ، ص 40.
59. بقره /123
60. توبه / 112.
61.درمورد همراهي نماز با امر به معروف ونهي از منكر لقمان به فرزندش ميگويد :» يا بُنَيَّ اقِمِ الصلوةَ واْمُر بالمعروف وانْهَي عَنِ المنكر.»، سوره لقمان (31) ،آيه 17.
62. محمد دشتي ، ترجمه نهج البلاغه ، ص 210 ، خطبه 110 ومحمد باقر مجلسي ،همان ، ج 77 ص 290.
63. ملت = دين ،آيين ، شريعت
64. سيد حسين رادلاهيجي ،نماز از ديدگاه قرآن وحديث ، ص 13 .
65. ستاد اقامه نماز ، نما ز بهشت خلوت انس ،(سخنان دكتر غلامعلي حداد عادل ) ، ص 47
66. سيد علي خامنه اي ، از ژرفاي نماز ، ص 11و12 .
67. محمد باقر مجلسي ، همان ، ج 77 ، ص 127 ، حديث 33.
68. محمدمحمدي ري شهري ، همان ، ج 7 ، ص 92،30 ،ح
69. آتش در دين زرتشت ، بوق مخصوص دين يهود وناقوس مخصوص مسيحيان است.
70. فصلت / 33 .
71. محمد رضا رضوانطلب ، همان ، ص 84 ، به نقل از ابن كثير ، تفسير ابن كثير ، ج4 ، ص 109 .
72.عن علي – عليه السلام – قال : قال رسول الله – صلي الله عليه و آله:« لِكُلِّ شَيْءٍ وَجْهٌ وَوَجْه دينكُمُ الصلاة»
ميرزا حسن نوري طبرسي ،همان ، ج3 ، ص 26 حديث 2926/5 .
73. قال رسول الله – صلي الله عليه و آله - :« انّ لكل شيء وزينة ٌ وزينة ُ الاسلامِ الصلاة ُ الخمس».
رحمت الله نوري شهرضايي ، ديدار با محبوب ، ص 71 .
74. قال رسول الله – صلي الله عليه و آله - :« موضِعُ الصَّلاةِ مِن الدّين كَمَوْضِعِ الرَأس من الجَسَد».
ابوالقاسم پاينده ، نهج الفصاحة ، ص 461 ، ح 3118 .
75. مسأله 941 : مستحب است كه كسي را كه براي اذان معين مي كنند عادل ووقت شناس وصدايش بلندباشد واذان را در جاي بلند بگويد. .مؤسسه منتظران موعود ، همان ، ص 355.
76. از جمله امام صادق – عليه السلام – مي فرمايند :« كساني كه اذان گويند درروز قيامت ازتمام مردم سرافرازترند» ودرحديث ديگر از امام باقر روايت شده كه : «كسي كه هفت سال براي خدا اذان بگويد در روزقيامت بدون گناه محشورمي شود » . شيخ صدوق ، ثواب الاعمال ، ترجمه محمد علي مجاهدي ، ص 100 .
77. محسن قرائتي ، يكصد وچهارده نكته درباره نماز ، ص 19 .
78. اشاره به حديث تشريع نماز كه قاضي نعمان مغربي از امام صادق – عليه السلام – از امام باقر عليه السلام از امام سجاد عليه السلام كه از امام حسين عليه السلام نقل فرموده كه از امام حسين عليه السلام پرسيدند :« اينكه مردم در باره تشريع اذان مي گويند علت آن خوابي بود كه عبدالله بن زيد ديد وبه پيامبراكرم – صلي الله عليه و آله –گزارش نمود پس حضرت فرمان داد كه( از آن) پس اذان بگوييد ( آيا درست است) ؟ حضرت امام حسين عليه السلام در حاليكه برافروخته و ناراحت شد فرمود :« وحي بر پيامبر شما نازل مي شودوشمامي پنداريد كه اواذان را از عبدالله بن زيد گرفته است درحالكه اذان سيماي دين شماست» فرمود : بلكه از پدرم – علي ابن ابيطالب عليه السلام شنيدم كه مي فرمود : خداوند فرشته اي را به زمين فرستاد تا رسول خدا – صلي الله عليه و آله – را به معراج برد ، سپس به شرح حديث معراج پرداخت ، تا اينكه فرمود: پس خداوند ، فرشته اي را كه پيش از آنوقت ،ديده نشده بود وپس از آن ديده نشد ، برانگيخت پس اذان را دو به دو واقامه را دوبه دوادا كرد وحضرت چگونگي اذان را بيان نمودسپس فرمود : جبرئيل به پيامبر، صلي الله عليه و آله عرض كرد : « اي محمد براي نماز ، اينگونه اذان بگو. »گروه حديث پژوهشكده باقرالعلوم ، فرهنگ جامع سخنان امام حسين عليه السلام ، علي مؤيدي ، ص 761 .
79. غلامعلي نعيم آبادي ، نماز زيباترين الگوي پرستش ، ص 33 .
80. شيخ طوسي ،امالي ، ج 2 ص 141 ، حسن بن فضل طبرسي ، مكارم الاخلاق ، ، ج 2 ، ص 455.
81.اشاره به حديث نبوي قال صلي الله عليه و آله :« ألا انّ الصَلاة مَأدَبَةُ اللهِ في الارضِ قَدْهَنَّأَ ها لِاَهْلِ رَحمته في كل يومٍ خمسَ مراتٍ ». ميرزا حسين نوري طبرسي ،همان ، ج 3 ، ص 16 ، ح، 2899/9.
82. غلامعلي نعيم آبادي ، همان ، ص 34 .
83.محمدرضا رضوانطلب ، همان ، ص 84
84. سوره بقره (2) ، آيه 239.
85.مسأله 476 : مستحب است زن حايض دروقت نماز ، خودرااز خون پاك نمايد وپنبه ودستمال را عوض كند و وضوبگيرد واگرنمي تواند وضوبگيرد تيمم نمايد ودر جاي نماز و رو به قبله بنشيند و مشغول به ذكر ودعا وصلوات شود : .مؤسسه منتظران موعود ، همان ، ص 173.
86.عباس عزيزي ،نماز بانوان ، ص 38- 37 .
87. تعداد روايات وسايل الشيعه 35850 ومستدرك 23514 ،كه مجموعاً 59364 مي شود ورقم بالا گرد شدة آن است.( ارقام از علي نصيري ، درسنامه علم حديث ، ص 173 و 175 .)
88.ستاد اقامه نماز ، نماز بهشت خلوت انس ، ص 65 .
89.شيخ عباس قمي ، سفينه البحار ، ج 5 ، ص 148و محمد باقر مجلسي ، همان ، ج 82 ، ص 303.
90. شيخ صدوق ، عيون اخبار الرضا ، ترجمه حميدرضا مستفيد وعلي غفاري ،ج 1 ، ص 255 .
91.مقصود شهيد اول ، شمس الدين محمد مكي متوفي 786 صاحب كتاب اللمعه الدمشقيه مي باشد.
92. شيخ عباس قمي ، همان ، ج 5 ، ص 148.
93.همان ، ص 148و149 ، ومحمدوحيدي ،همان ، ص 39.
94. شيخ عباس قمي ،همان ، ص 148
95. حسين ديلمي ،همان ، ص 54.
96. جواد ملكي تبريزي ،همان، ص 176.
97.سيد عبدالحسين دستغيب ، صلوة الخاشعين ، ص 6 .
98. محمد رضا رضوانطلب ،همان ، 87 .
99. شيخ عباس قمي ،مفاتيح الجنان ،ص479 ، اعمال مشترك شبهاي قدر و اعمال مخصوص شب بيست‌وسيم .
100.همان ، ص 458 ، اعمال مشتركه شب قدر
101.محسن قرائتي ، يكصد وچهارده نكته درباره نماز ، ص 20
102. محمد رضا رضوانطلب ،همان ، ص 86و 87 .
103.عبدالواحد بن محمد آمدي، همان ، ج2 ، ص 1682.
104 محمدرضا رضوانطلب ، همان ، ص 86.
105.سوره توبه (9) ، آيه 18.
106.محمد باقرمجلسي ، بحارالانوار ، ج81 ، ص 6 و شيخ صدوق ، علل الشرايع ، محمدجواد ذهني تهراني، ج 2 ، ص 52 .
107.حسن راشدي ،همان ، ج 1، ص 256.
108.. همو ،تاريخ اسلام زندگي پيامبر خاتم ، ص 133 ، خرم ، 1379.
110.سوره ابراهيم (14) ، آيه 37.
111.محسن قرائتي ،تفسير نور ، ج 6 ، ص 296.
112.ابوالفضل بهرام پور ، تفسير اسان سوره ابراهيم ، شماره 14 ص 98 .
113.محسن قرائتي ، يكصدوجهارده نكته درباره نماز ص 20.
114.سوره ابراهيم (14) ، آيه 40 .
فضل بن حسن طبرسي ، همان ، علي كرمي ، ج 7 ، ص 404 - 403 .
115. سوره ابراهيم (14) آيه 37 .
116.سوره ابراهيم (14) ، آيه 40 « و رزقهم من الثمرات....»
117.فضل بن حسن طبرسي ، همان .
فهرست منابع و مآخذ
1.قرآن مجید ترجمه مهدی الهی قمشه ای .
2.خزایلی، محمد: احکام قرآن، تهران، انتشارات جاویدان، چاپ چهارم، 1360.
3.دیلمی،حسن بن محمد : ارشاد القلوب،بیروت، موسسه الأعلمی للمطبوعات، چاپ چهارم، 1398 ه.ق.
4.خامنه ای، سید علی :از ژرفای نماز، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ سیزدهم، 1374.
5..شهید ثانی، زین الدین علی بن احمد عاملی : اسرارالصلوة، ترجمه علی اکبر مهدی پور، قم، رسالت، چاپ دوم، 1375.
6..کلینی، محمد بن یعقوب : اصول کافی،6جلدی، ترجمه محمد باقر کمره ای، تهران، اسوه (وابسته به سازمان اوقاف و امور خیریه )، چاپ ششم، 1383..
7.طوسی، محمد بن حسن : أمالی، قم، مکتبه الداوری، بی تا.
8.مجلسی، محمد باقر : بحارالانوار،110 جلدی، تهران، المکتبه الاسلامیه،بی تا.
9.نجفی کاشانی، علی : برداشتی از نماز،کاشان، محتشم کاشان،چاپ سوم، 1374.
10.رضوانطلب، محمد رضا :پرستش آگاهانه، تهران و مراکز ستاداقامه نماز، ستاد اقامه نماز، چاپ پنجم، 1381.
11.سبحانی، جعفر : تاریخ اسلام زندگانی پیامبر خاتم، قم، خرم، چاپ سوم، 1379.
12.شفتی، سید محمد باقر: تحفة الابرار، به تحقیق سید مهدی رجایی، اصفهان، مسجد سید اصفهان، 1409 ه.ق.
13.بهرامپور، ابوالفضل: تفسیر آسان سوره ابراهیم، (شماره 14)، ناصر خسرو، اسلامی، 1385 .
14.شبر، سید عبدالله: تفسیر القرآن الکریم، قم، دارالهجره، چاپ دوم، 1412 ه.ق.
15.اکبری،محمدرضا: تفسیر (روایی، عرفانی، اخلاقی و ...)نماز، اصفهان، شهید حسین فهمیده، چاپ سوم، 1375 .
16.قرائتی، محسن: تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهايی از قرآن، چاپ پانزدهم، 1385 .
17.شیخ صدوق، محمدبن علی بن بابویه : ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ترجمه محمدعلی مجاهدی، قم، سرور، چاپ دوم، 1383 .
18.جمعی از نویسندگان، خانواده و نماز، ویرایش محمدرضا سنگری، تهران، سازمان انجمن و اولیا و مربیان، چاپ سوم، 1380 .
19.شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه : خصال المحموده و المذمومه، 2 جلدی، صادق حسن زاده،قم و تهران و شیراز و مشهد، فکر آوران، 1384.
20.وحیدی، محمد : دانستنی های لازم از نماز، قم و تهران و مشهد و سراسر کشور، بوستان کتاب، چاپ اول، 1384 .
21.نصیری، علی : درسنامه علم حدیث ؛ بی جا، نصایح، 1384 .
22.نوری شهرضایی، رحمت الله :دیدار با محبوب، قم، میثم تمار، 1380.
23.موسسه مطالعاتی منتظران موعود (عج): رساله توضیح المسایل محشی امام خمینی (ره) شش مرجع، مشهد، بارش، 1381 .
24.احمدی، زین العابدین و حسنعلی احمدی: رمضان ماه خدا، قم، میثم تمار، چاپ پنجم، 1384 .
25.قمی، شیخ عباس: سفینه البحار، (8 جلدی)، تهران و قم، دارالاسوه للطباعه و النشر، چاپ سوم، 1422 ه.ق.
26.دستغیب،سیدعبدالحسین: صلاة الخاشعین،بي جا ، انتشارات اسلامی، چاپ هفتم،1374.
27.شیخ صدوق، محمدبن علی بن بابویه:علل الشرایع والاسلام،ج2،سید محمد جواد ذهنی تهرانی، قم، مومنین، چاپ چهارم،1384.
28.(...): عیون اخبارالرضا- علیه السلام- ،2جلدی،حمیدرضا مستفیدو علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1380.
29.آمدی، عبدالواحد: غررالحکم ودرر الکلم،2جلدی،سید هاشم رسولی محلاتی،قم و تهران، نشر فرهنگ اسلامی، 1377.
30.گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم-علیه السلام-: فرهنگ جامع سخنان امام حسین- علیه السلام-، علی مؤیدی، قم، معروف، 1383
31.حجازی، علاءالدین: فرهنگ نماز،بی جا،قائم،1335 .
32.سبحانی، جعفر: فروغ ابدیت،2جلدی، قم، دفترتبلیغات اسلامی، چاپ یازدهم، 1375
33.میبدی، ابوالفضل رشیدالدین :کشف الابراروعدة الابرار، تهران، دانشگاه تهران،1331 .
34.متقی هندی، علاءالدین علی: کنزالعمال فی سنن الاقوال والافعال، بیروت، الرساله،1401ه.ق.
35.طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن: مجمع البیان فی تفسیرالقرآن،16جلدی،علی کرمی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380
36.کاشانی، محسن: مَحَجَّه البیضاء،6جلدی به تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، مکتبها لصدوق، 1339 .
37.شیخ صدوق، محمدبن علی بابویه: معانی الأخبار،،ترجمه عبدالعلی محمدی شاهرودی، تهران، دارالکتب الاسلامیه،چاپ دوم،1377 .
38.قمی، شیخ عباس: مفاتیح الجنان، ترجمه مهدی الهی قمشه ای،قم، جامعة القرآن الکریم، 1382 .
39.طبرسی، ابونصرحسن بن فضل: مکارم الاخلاق،2جلدی،ترجمه سیدابراهیم میرباقری، تهران، فراهانی، 1355 .
40.محمدی ری شهری، محمد: میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، چاپ سوم،1381 .
41.موسوی رادلاهیجی، سیدحسین: نماز از دیدگاه قرآن و حدیث، بی جا، انتشارات اسلامی، چاپ چهارم،1374 .
42.عزیزی، عباس: نماز بانوان، صلاة، چاپ دوم،1381 .
43.ستاد اقامه نماز: نماز بهشت خلوت انس، ستاد اقامه نماز، چاپ چهارم، 1373.
44.سیدعلوی، سید ابراهیم: نماز در قرآن، تهران، نشرمطهر، 1377 .
45.نعیم آبادی، غلامعلی: نماز زیباترین الگوی پرستش، تنظیم حسین واعظی نژاد، تهران، ستاد اقامه نماز، 1377 .
46.راشدی، حسن: نمازشناسی، جلداول، تهران و دفاترستاد اقامه نماز، ستاد اقامه نماز، چاپ نهم،1384 .
47.عروسی حویزی، عبدالعلی بن جمعه: نورالثقلین، ، تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی، قم، مطبعه العلمیه، چاپ دوم ، بي تا .
48.دشتی، محمد: ترجمه نهج البلاغه، قم، پارسیان، 1379 .
49.پاینده، ابوالقاسم: نهج الفصاحه، اصفهان، خاتم الانبیا، چاپ دوم،1384 .
50.حرعاملی، محمدبن حسن: وسایل الشیعه، تصحیح عبدالرحیم ربانی شیرازی، تهران، المکتبه السلامیه،چاپ دوم،1384ه .ق.
51.دیلمی، حسین: هزار و یک نکته درباره نماز، قم، خرم، چاپ دوم،1381 .
52.قرائتی، محسن: یکصد و چهارده نکته درباره نماز، بی جا، ستاد اقامه نماز، بی تا.
