قرآن و طبيعت جاندار (گياهان، حيوانات) (1)

چكيده:
 

قرآن نيكوترين سخن است و انديشيدن در ژرفايش قلبها را همچون طراوت بهار زنده و تازه مي‌كند. چراغ فروزاني كه روشنايي‌اش به خاموشي نمي‌گرايد. حقايق معرفت‌بخش قرآن، ما را بر آن داشت تا مطالبي را كه در خصوص طبيعت در قرآن آمده بررسي نماييم. نگاه قرآن به طبيعت بسيار تأمل‌ برانگيز است و هر كس در ژرفاي آن بينديشد به نشانه‌هايي از هستي خداوند دست پيدا مي‌كند و از عمق جان، فرياد بر خواهد آورد كه آن هو الا وحي يوحي. در ورود تفسير علمي آياتي كه مربوط به علوم مختلف است، شيوه‌هايي ذكر شده كه قابل دقت و توجه هستند. انطباق قرآن با علوم تجربي به دو صورت منفي و مثبت مي باشد كه انطباق مثبت آن نتايج قابل پذيرشي به دنبال خواهد داشت. حدود 700 آيه از كتاب خداوند به موضوع طبيعت و آنچه كه در طبيعت وجود دارد، اختصاص يافته است. كه مهمترين اهداف قرآن از توصيف طبيعت، عبارتست از:
الف ـ اثبات آفريدگار هستي؛
ب ـ اثبات توحيد و پالايش فكر از شرك؛
ج ـ منزه بودن خداوند از داشتن فرزند و استدلال بر عظمت؛
د ـ قدرت و حكمت خداوند.
موضوعات بررسي شده در اين مقاله، گياهان و حيوانات هستند و از آنجا كه گياهان به عنوان آيات هستي، جمال، قدرت و حكمت خداوند مي‌باشند قرآن آيه بودن گياهان را گاه با عقل و گاه با علم و گاه با تفكر همراه مي‌كند. چرا كه در پي آن است كه با آيات الهي، انسان را نسبت به رازهاي شگفت طبيعت آشنا سازد تا ذهن آدمي بداند موجودات زنده ي طبيعت چگونه نشانه وجود خداوند هستند.
تشبيه دنيا به گياهان سبز، تمثيلي است زيبا كه قرآن آن را متذكر شده است. چرا كه زيبايي و خرمي زمين در بهاران و خزاني كه از پي آن مي‌آيد و پوشش سفيد زمين همگي نشانه‌هايي هستند از جلوه‌هاي سبز نماي دنيا كه بسي كوتاه و گذر است و آدمي نبايد ارزشها را در بازار آلوده دنياي دني به قرباني هوسها ببرد.
كاشت، برداشت، هرس و در مرحله آخر انبات و رويانيدن گياهان از مراحل مختلف كشت و كار است كه در قرآن آمده است. در اينجا ذكر اين نكته، قابل توجه است كه كشاورز واقعي، خداوند است و كشاورزان تنها مراحل فوق را انجام مي‌دهند ولي اين خداوند است كه آنها را به گياهان سبز تبديل مي‌كند. علاوه بر موارد ذكر شده در زمينه گياهان، مباحثي نيز در خصوص حيوانات آورده شده است. از جمله كشف حقايقي در خصوص اسب، سگ و نيز دعوت انسان به تفكر در آفرينش شتر، كه در اين مقاله سعي شده است به صورت مختصر درباره آنها توضيح داده شود. دنياي حيوانات، سرشار از اسرار و شگفتيهاي فراواني است كه پرداختن به آنها در اين مقاله، ميسر نيست. تنها با توجه به چگونگي حيات حيوانات است كه مي توان فهميد كه اين موجودات چگونه قادر متعال را تسبيح مي‌گويند و آيت و نشانه بودن خود را براي انسانها پديدار مي‌سازند.

مقدمه
 

قرآن، كتاب جاودان و بي مانندي است كه از چشمه‌سار پاك و نيالوده ي حق بر محمد ـ (ص) ـ فرود آمده و زمينه ي هدايت و راه كمال و سعادت را فرا روي همگان نهاده است.
دريايي است ژرف و ناپيدا كرانه كه هر چه از آن برگيرند، پايان نيابد و چشمه‌اي است جوشان كه هرگز نخشكد، فروغ درخشان و خورشيد تاباني است كه هدايت‌جويان را به صراط مستقيم رهنمون مي سازد و تشنگان معنويت را از كوثر زلال و گوارايش سيراب مي‌كند يا ريسمان استواري است كه آدميان را فرا مي‌خواند كه بدان چنگ زنند تا از ظلمت و جهالت برهند. طرحي زيبا، جامع و سازنده براي چگونه زيستن دارد و بدين‌سان با آموزه‌هاي خود آدميان را به “حيات قرآني” فرا مي‌خواند.
شايسته است عاشقان قرآن، براي آشنايي با اين كتاب جاودان با گوش جان سخنان علي ـ عليه‌السلام ـ را بشنوند:
“... قرآن را فرا گيريد كه نيكوترين سخن است و در ژرفايش بينديشد كه قلبها را بهاران است و از پرتويش درمان جوييد كه بيماري‌هاي دل را درمان است و سرانجام آن را نيكو تلاوت كنيد كه سودمندترين قصه‌هاست...”
“... بدانيد كه شما چراغي چون قرآن فرا روي خود داريد كه تنها ناصحي است كه نصيحت خويش را به خيانت نمي‌آلايد و تنها هدايتگري است كه هرگز به گمراهي نمي‌كشاند و تنها سخنگويي است كه هيچ‌گاه سخن به دروغ نمي گويد. در كنار مائده قرآن، كسي ننشت مگر اينكه با فزوني و كاستي برخواست، فزوني هدايت و كاستي كوري و كوربيني مگر اينكه بر فزوني و كاستي برخواست و بر فزوني و هدايت و كاستي و كوري و كوربيني تلاش شود. اين حقيقت را نيز بدانيد كه پس از قرآن، هيچ كس نبايد نيازمند بماند همچنانكه پيش از قرآن كسي را بي‌نيازي نبوده است. پس بياييد و درمان دردهايتان را از قرآن بخواهيد و با ياري قرآن، بر مشكلات سخت خويش پيروز آييد كه درمان بزرگ‌ترين دردهاي شما در قرآن است. براي درخواست از حضرت حق، به قرآن چنگ زنيد و با دوستي قرآن به سوي خداوند رو كنيد.”
“پس آن گاه پيامبر (ص) را چنين كتابي فرو فرستاد كه چراغهايش را خاموشي نيست؛ چراغي كه روشنايي‌اش به خاموشي نگرايد، اقيانوسي كه كسي را به ژرفايش دسترسي نباشد، راهي كه رهروانش به گمراهي نروند، پرتويي كه تابشش را تيرگي نيالايد... بنيادي كه پايه‌هايش فرو نريزد... عزتي كه ياورانش شكست نپذيرند و حقي كه ياورانش تنها وانمانند.
آري، قرآن معدن ايمان، گوهر ناب، سرچشمه و درياهاي دانش، بستانها و آب‌گيرهاي عدالت، زير بنا و ساختار اسلام و دشتهاي گسترده حق است.
ريسماني است كه دستاويزش اطمينان‌بخش است و دژي است كه بلندايش تسخير ناپذير است. آن را كه پذيراي ولايتش شود، مايه ي عزت است و هر كه را در نظامش پاي گذارد، رمز امنيت و تمامي كساني را كه پيشوايش گيرند، عين هدايت...”
آري، قرآن معجزه ي جاويد پيامبر اسلام است كه براي همه ي نسلها و عصرها آمده است.
نگاه قرآن به “طبيعت” بسيار تأمل ‌برانگيز است و شگفت‌آورتر آن است كه هر كه از سر انصاف در آن بنگرد و در ژرفا و ظاهر زيباي آن بينديشد به نشانه‌هايي از هستي خداوند دست خواهد يافت و از عمق جان، فرياد بر خواهد آورد كه “انقلاب اسلامي هو الا وحي يوحي”؛ “او چيزي جز وحي نيست” و محال است، در آن روزگار جهل‌آميز و ظلمت‌آور كسي كه به مكتب نرفت و خط، ننوشت اين گونه ي و از اين زاويه بتواند “پيكره ي باشكوه و عظيم طبيعت” را ترسيم و تبيين كند.

بخش اول
 

علوم تجربي و اسلام
 

پرسش
 

ـ اضافه كردن كلمه ي اسلامي به انتهاي يك علم (مثل پزشك اسلامي، اقتصاد اسلامي) چه معنايي دارد؟ آيا معنايش اين است كه در آن رشته فقط بايد به احاديث و آيات مربوط رجوع كرد و بيشترين تفسير يا آزمون را روي آنها انجام داده و يا اينكه از آيات و روايات مي توان روشي استخراج كرد (مثلاً روش پزشكي در اسلام؟)
ـ منابع اسلامي كه شامل آيات و روايات است ـ حاوي دانشها و روشها است. با اين تفاوت كه آنچه مربوط به معرفت‌شناسي است و احكام تكليفي شرعي مي شود به طور بي نهايت آمده است زيرا معارف ملكوتي فراتر از دسترس بشر است و اگر از طريق پيامبران و وحي القا نمي‌شد راه آن بر روي بشر بسته مي‌شد اما آنچه مربوط به علوم تجربي مي شود به طور اشاره حداقل آمده است زيرا مشيت و اراده خدا بر آن است كه دانشها و روشهايي كه تجربي و حسي است و انسان با تلاش و پويايي، توانايي دست‌يابي به آنها را دارد، به وسيله خود انسان؛ به دست آيد. گفتني است، آنچه از معارف ديني و قرآني در حوزه علوم انساني و اجتماعي مطرح است مجموعه‌اي از بايدها و نبايدهايي است كه بر آنها برهان عقلي و نقلي اقامه شده و موضع دين نسبت به رعايت آن‌ها معلوم گرديده است، از اين بخش مي توان با نام مكتب ياد كرد اما روشها و يا علوم عبارت از تجربه‌هاي بشر براي تأمين نظر مكتب در عرصه ي زندگي فردي و اجتماعي است تجربه‌ها همان طور كه از نامشان پيداست به طور پيوسته در حال تكميل شدن، اصلاح يافتن و بازنگري هست. (1)

تفسير علمي
 

آيا قرآن را مي توان بر اساس پيشرفتهاي علوم روز تفسير كرد؟
قرآن كريم، كلام الهي است كه معجزه ي جاويدان پيامبر اسلام بوده و اعجاز آن داراي ابعاد مختلف است. از جمله فصاحت، بلاغت، محتوا و قوانين عالي و ... كه مقصود از اعجاز علمي، مطالبي از قرآن است كه به علوم بشري اشاره دارد. به طوري كه قبل از اسلام كسي از اين مطالب آگاه نبوده بلكه مدتها بعد از نزول قرآن، آن مطالب كشف شده‌اند وجود اين گونه مطالب در قرآن، نوعي اخبار غيبي و رمزگويي قرآن و معجزه است.
در قرآن كريم، بيش از هزار آيه به كيهان‌شناسي، زيست‌شناسي، زمين‌شناسي، علوم پزشكي و ... اشاره دارد كه براي فهم و تفسير آنها نيازمند علوم تجربي هستيم البته در اين مورد سه شيوه وجود دارد.
1. استخراج علوم از قرآن؛
2. تحميل نظريه‌هاي اثبات نشده علمي بر قرآن؛
3. استخدام علوم در فهم قرآن؛
شيوه‌هاي اول و دوم غلط هستند و موجب تفسير به رأي مي شود و شيوه سوم صحيح است و موجب فهم بهتر قرآن مي‌گردد.
در مواردي، تفسير علمي قرآن جايز است كه:
1. ظاهر آيه شريفه قرآن بر مطالب علمي دلالت داشته باشد.
2. مطلب علمي، قطعي باشد (يعني نظريه‌هاي اثبات نشده، علمي نباشد)
آياتي كه در قرآن به مسائل علمي اشاره دارد:
1. آياتي كه اعجاز علمي قرآن را اثبات مي‌كند:
2. آياتي كه به صورت شگفت‌انگيزي به مطالب علمي اشاره دارد (مثل اشاره قرآن به حركت زمين)
3. آياتي كه فقط اشاره‌اي علمي در بر دارد ولي اعجاز يا شگفتي علمي به شمار نمي‌آيد (مثل: دعوت قرآن به تفكر در مورد شترها و كوه‌ها و ...) (2).

انطباق قرآن با علوم تجربي
 

افرادي كه در طول تاريخ اسلام، اقدام به انطباق آيات با علوم تجربي نموده‌اند، اهداف گوناگوني داشته‌اند و هر كدام با هدف خاص خود به تفسير علمي نگريسته و اين شيوه تفسيري را در خدمت هدف خود در آورده‌اند اگر هدف تفسير كننده، مقدس و خوب بوده در همان راه از شيوه تفسير علمي استفاده كرده و اگر هدف انحرافي داشته، براي اثبات انحراف خود از اين شيوه استفاده نموده است به همين دليل برخوردها و ديدگاهها در رابطه با تفسير علمي، مختلف و حتي متضاد است. به هر حال تفسير علمي با اهداف گوناگوني صورت مي‌پذيرد كه عبارتند از:
1 -تفسير علمي با هدف اثبات اعجاز قرآن كريم؛
2 -تفسير علمي با هدف نشان دادن اهميت علم در نظر اسلام؛
3 -تفسير علمي با هدف اثبات افكار انحرافي؛
4 -تفسير علمي با هدف فهم بهتر معناي آيات قرآن (3).
آثار مثبت و منفي انطباق قرآن با علوم تجربي
ـ آثار مثبت انطباق قرآن با علوم تجربي:
طرفداران تفسير علمي، آثار مثبتي را براي انطباق قرآن با علوم تجربي و تفسير علمي متذكر شده‌اند كه ما به طور خلاصه، آنها را بررسي مي‌نماييم.
1.اثبات اعجاز علمي قرآن كه اين مطلب خود دو پيامد مهم دارد:
الف: موجب اتمام حجت بر كفار در دعوت آنان به اسلام مي گردد.
ب: موجب تقويت ايمان مسلمانان به قرآن، نبوت و حقانيت اسلام مي شود.
2 -روشن شدن تفسير علمي آيات قرآن چرا كه تفسير علمي، خود روشي در تفسير است كه بدون آن تفسير، قرآن ناقص خواهد بود.
3 -موجب تعميق فهم ما از قرآن و توسعه مدلول آيات قرآن مي شود. (4)
ـ آثار منفي انطباق قرآن با علوم تجربي
1 -موجب تفسير به رأي مي‌گردد كه نهي شده است؛
2 -تفسير علمي، منجر به تأويلهاي غير مجاز در آيات مي شود؛
3 -حقايق قرآن، تبديل به مجازات مي‌گردد؛
4 -موجب تطبيق و تحميل نظريات علمي بر قرآن مي شود
5 -قرآن تابع علوم مي شود با اينكه علوم در معرض خطاست؛
6 -تفسير علمي، موجب سوء فهم مقاصد قرآن مي‌گردد.
ـ بنابراين با توجه به موارد فوق، چگونگي انطباق قرآن با علوم تجربي نياز به تأمل و دقت نظر فراوان دارد. (5)

بخش دوم
 

طبيعت در قرآن
 

انسان و طبيعت در قرآن
 

انسان بر پهنه ي زمين، خود بخشي از طبيعت و عضوي از اعضاي روييده بر پيكره ي خاك است تا آنجا كه در تجربه جسماني و مادي، تمامي عناصر موجود در كالبد آدمي، همه و همه، همان عناصر موجود در طبيعت شناخته شده است و تنها عنصر پيچيده و ابهام‌انگيز و ناشناخته وجود انسان، روح و روان اوست كه در طبيعت ماده ردپاي آن مشهود نيست و به دليل بغرنج بودن ماهيتش است و با طبيعت رشد مي‌يابد و سرانجام در نگاه دانش تجربي ـ به طبيعت باز مي‌گردد. در آن هضم مي شود بنابراين جسم انسان محكوم به چنين رويش از طبيعت و بالندگي و فسردگي و هضم شدن در طبيعت است.
انتساب آفرينش انسان و طبيعت به پروردگار يگانه ي هستي، خود پيامدار نتايج و نكته‌هايي چندي از رابطه متقابل آن دو مي باشد كه البته اين رابطه دو سويه در آيات قرآن، به روشني بيان شده است.
در اين زمينه، طبيعت راهكارهاي فراواني پيش روي انسان قرار داده است مانند اينكه طبيعت همانند آموزگاري است براي انسان و ارائه دهنده ي نمودهاي محسوس براي جهان نامحسوس مي باشد. (6)

طبيعت در قرآن كريم
 

قرآن درباره ي طبيعت و ابعاد گوناگون آن سخنان بسيار دارد، نزديك به هفتصد آيه از كتاب خداوند به اين موضوع اختصاص يافته كه بسيار درخور تأمل است و شايسته بازپژوهي مي باشد.
ابرها، باران، آب، چشمه‌ساران، باد، رودها، درياها، خاك، درختان، گياهان، سبزه‌ها و سبزه‌زاران، حيوانات و آبزيان، كوه‌ها، پرندگان، زمين و آسمان ... در زمره موضوعهايي هستند كه قرآن به آنها اشاره دارد و گاه به تفصيل و يا مكرر از آنها سخن گفته است.
متأسفانه دانشمندان و طبيعت پژوهان مسلمان به ويژه در قرنهاي اخير كمتر اين ديدگاه قرآني را بررسي كرده گرچه طبيعت‌پژوهان در قرنهاي نخستين از آن‌ها سود جسته‌اند و در شناخت طبيعت از آنها بهره گرفته‌اند. با اين حال در روزگار ما شايسته است قرآن‌پژوهان و دوستداران طبيعت و محيط زيست ديدگاه قرآن را در اين باره بازنگري نمايند و آن را در دسترس دانشمندان، طبيعت‌دوستان و عموم مردم و مؤمنان قرار دهند كه بسيار نكته‌هاي سودمند و درخور تأمل دارد. (7)

طبيعت، زمينه‌ساز ايمان به هستي خدا، توحيد و ...
 

قرآن، اين رحمت بي‌كران الهي در زماني نازل شد كه ابرهاي ظلمت‌زا و جهل‌آميز بر انديشه‌هاي آدميان سايه افكنده بود و تاريكي و ستمگري در عرصه ي انديشه و جهاد حكمفرما بود؛ باورها و فرهنگ و آداب و رسوم جاهلي از يك سو و كژي‌ها و تحريفهاي ناروا از سوي ديگر در اديان الهي ذهن مردم را از حقيقت دور كرده و عقايد باطلي در آنان پديد آورده بود.
از رسالتهاي مهم پيامبر اسلام ـ (ص): پالايش اين انديشه‌ها و ارائه تصويري صحيح از حقيقت هستي و دين خدا بود و براي رسيدن به اين هدف والا قرآن از طبيعت بهره گرفت و از شيوه‌هاي رسا و مؤثر آن سخن گفت.
بر پايه پژوهش مؤلف مهمترين هدفهاي قرآن از توصيف طبيعت، عبارت است از:
1 -اثبات آفريدگار هستي؛
2 -اثبات توحيد و پالايش افكار از شرك‌ورزي به خداوند؛
3 -منزه بودن خدا از داشتن فرزند؛
4 -استدلال بر عظمت، قدرت، رحمت و گستردگي علم خداوند؛
مؤلف براي اثبات ادعاهاي ياد شده، آياتي فراوان از قرآن را آورده و به تفسير و توضيح آنها پرداخته و از منابع متعدد و متنوع بهره برده است. (8)

طبيعت و قرآن
 

قرآن از زلال گواراي علم بي كران الهي جوشيده و بر اقيانوس آسمان گونه قلب پيامبر خدا ـ (ص) نازل شده و براي هدايت آدميان به گونه‌اي كه هم اكنون در اختيار ماست، در آمده است. خداوند متعال يادآوري مي‌كند مظاهر طبيعت سه هدف را در اين باره دنبال مي‌كند: يكي آن كه قرآن عظمت مخصوص به خود را دارد ديگر آن كه قرآن از سوي خداست. سوم آنكه اعجاز بياني و معنوي آن از معجزات حسي نافذتر، ماندگارتر و مؤثرتر است. (9)

طبيعت، نبوت و معاد
 

اثبات و تبيين برخي از ابعاد نبوت و رسالت پيامبر اسلام ـ (ص) ـ از ديگر اهدافي است كه قرآن با بهره‌گيري از توصيف مظاهر طبيعت آن را پي گرفته است. به همان گونه كه از ديدگاه قرآن تأمل در چگونگي تغيير در گياهان در فصلهاي مختلف سال، حيوانات و شب و روز، زمينه ايمان به معاد را فراهم مي‌آورد. (10)

اهداف متفرقه
 

به نظر نويسنده آن هدفها به قرار زير است:
1 -تشويق انسان‌ها به بهره‌وري و لذت‌بري حلال از طبيعت؛
2 -تربيت روان و روح آدمي؛
3 -تشويق مؤمنان به انفاق در راه خدا؛
4 -تحقير منافقان و كافران و سستي و بي‌پايگي اعمال آنان؛
5 -موهون بودن معبودهاي مشركان؛
6 -تعظيم و ارجمندي “كلمه ي طيبه” و تحقير و كوچك شماري “كلمه خبيثه”؛
7 -فاني بودن عالم؛
8 -تشويق به ايمان، تقوي و عمل صالح. (11)

پي‌نوشت‌ها:
 

* (كارشناس رشته تربيت بدني و علوم ورزشي)
** (كارشناسي الهيات “فقه و حقوق اسلامي”)
 

منبع؛
مجموعه مقالات همایش ملی قرآن و علوم طبیعی، تهیه و تنظیم دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، زیر نظر بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه، تهران، موسسه انتشاراتی بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه و انتشارات سخن گستر، چاپ یکم ـ زمستان 1385.