معيارهاي انتخاب همسر از ديدگاه اسلام (1)

نويسنده: هادي حسين خاني ناييني *

چکيده

انتخاب همسر مرحله اي مهم و سرنوشت ساز در تحقق ازدواج موفق محسوب مي شود . روند رو به تزايد طلاق در سال هاي نخست زندگي مشترک ، بيانگر نشانگر نقصمان بينش داوطلبان ازدواج در مسايل گوناگون از جمله امور مربوط به انتخاب همسر است . اسلام اين مکتب حيات بخش که سعادت انسان را تضمين مي کند ، در خصوص موضوع انتخاب همسر معيارهاي متعددي را ارائه کرده که در نظر داشتن آنها زمينه ساز تاسيس خانواده مطلوب به شمار مي رود . در اين مقاله ، معيارهاي انتخاب همسر از ديدگاه اسلام در قالب شش دسته کلي تحت عناوين دينداري و ايمان ، ارزش هاي اخلاقي ، خصوصيات جسمي ، صلاحيت خانوادگي ، خصوصيات اقتصادي و ويژگي هاي اجتماعي مورد بررسي قرار گرفته است . در اسلام ، بر اصل همسان همسري به عنوان معيار همسر گزيني و ضامن انجام خانواده ، در ذيل عنوان « کفويت » تاکيد شده است . اما ديدگاه هاي ارزشي اسلام به ارائه تعريف خاصي از کفويت زن و شوهر انجاميده است . برخورد ايجابي با برخي جنبه هاي همسان همسري و برخورد سلبي با جنبه هاي ديگر (همساني قومي ، نژادي و طبقاتي) ، نشان دهنده کوشش قانون گذار اسلام در جهت تغيير نگرش هاي فرهنگي نسبت به موضوع همسان همسري است .
کليد واژه ها : ازدواج ، انتخاب همسر ، معيارهاي انتخاب همسر ، کفويت ، همسان همسري

مقدمه

ازدواج در منطق قرآن کريم زمينه ساز ايجاد آرام بخش ترين رابطه ها و آغازگر زندگي خانوادگي همراه با مودت و رحمت است . خداوند متعال کارکرد اين سنت نبوي صلي الله عليه وآله را قرآن کريم چنين تبيين مي فرمايد : « و از نشانه هاي او اينکه همسراني از جنس خودتان براي شما آفريد تا در کنار آنان آرامش يابيد ، و در ميانتان مودت و رحمت قرار داد ؛ در اين نشانه هايي است براي گروهي که تفکر مي کنند ! » (روم : 21) اما هنگامي که زندگي آن گونه که افراد توقع دارند ، پيش نمي رود ، اکثر زوج ها به حالتي از ناباوري و سرخوردگي زناشويي مي رسند . سرخوردگي زناشويي (1) کاهش تدريجي دلبستگي عاطفي است که شامل کاهش توجه در رابطه با همسر ، بيگانگي عاطفي و افزايش يک نوع بي علاقگي و بي تفاوتي نسبت به همسر است . (2 ) اينک اين سوال مطرح است که چرا اين کانون آرامش ، مودت و رحمت جاي خود را به سرخوردگي ، ناسازگاري و خشونت مي دهد و در مواردي نه چندان اندک (3 ) نتيجه اي جز طلاق و جدايي ندارد ؟
تحقيقات ارائه شده توسط معاونت مطالعات و تحقيقات سازمان ملي جوانان و مرکز مطالعات و پژوهش هاي جمعيتي آسيا و اقيانوسه ، (4 ) در خصوص آمار طلاق در سال 1385 حاکي از آن است که بالغ بر 75 درصد طلاق ها مربوط به زوجين با کمتر از 10 سال سنوات زناشويي است . در علاوه بر اين ، نزديک به 50 درصد طلاق ها نيز در چهار سال اول زندگي اتفاق مي افتد . تحقيق آقاجاني مرسا ، که به بررسي علل طلاق در سه طبقه اجتماعي بالا ، متوسط و پايين شهر تهران پرداخته نيز نشان مي دهد که از بين 450 نفر از زناني که حکم طلاق آنها صادر شده است ، 7. 48% پاسخ گويان در طبقه پايين در اولين سال زندگي مشترک با يکديگر اختلاف داشته اند . اين ميزان در طبقه متوسط به 7. 34% و در طبقه بالا به 7. 46% مي رسد .(5)
بررسي هاي به عمل آمده توسط سپهريان (6 ) در خصوص مواردي که طي سال هاي 1373 و 1374 در شهرستان اروميه حکم طلاق درباره آنها صادر شده است ، نيز حاکي از آن است که 70% از خانواده هاي طلاق ، اظهار نموده اند که هنگام ازدواج اختلاف پيدا کرده اند . آمارهاي فوق گوياي اين مطلب است که در مواردي که بيان آن گذشت ، شناخت دو طرف از يکديگر تا حدي ناقص و محدود است که به مجرد ازدواج و تنها با گذشت زماني اندک از زندگي مشترک پي به ناهماهنگي خود مي برند و ادامه آن را نا ممکن مي شمارند . بر اساس آمارهاي فوق که بخش اندکي از تحقيقات انجام شده در اين خصوص است ، ضعف شناخت در انتخاب همسر از جمله عوامل موثر در عدم سازگاري همسران جوان به شمار مي رود . چنان چه بتوان بينش و آگاهي جوانان در شرف ازدواج را در مورد انتخاب همسر افزايش داد ، مي توان به وقوع ازدواج هاي موفق و کاهش نرخ طلاق در جامعه اميدوار بود همچنان که در پژوهش آقاجاني مرسا ، که بدان اشاره شد ، 82% پاسخ گويان در طبقه پايين و 70% پاسخ گويان در طبقه متوسط و 3. 53% در طبقه بالا بر اين باورند که انتخاب همسر مي تواند در پايداري ازدواج بيشترين نقش را داشته باشد . (7 )
هرچند ضعف شناخت مي تواند ناشي از کمبود آگاهي در مورد خصوصيات فرد مورد نظر باشد . اما عدم توجه به مهم ترين معيارهاي انتخاب همسر نيز عامل عدم موفقيت بسياري از ازدواج ها به شمار مي رود . اسلام به عنوان دين برخوردار از نظام جامع ، که سعادت انسان را تضمين مي کند ، در خصوص موضوع انتخاب همسر نيز معيارهاي متعددي را ارائه کرده که در نظر داشتن آنها ، زمينه ساز تاسيس خانواده مطلوب به شمار مي رود . اين مقاله ، مي کوشد معيارهاي انتخاب همسر از ديدگاه اسلام را بررسي کرده و ميزان اهميت هريک را مشخص نمايد.
در اسلام معيارهاي انتخاب همسر در قالب شش دسته ملاک ديني ، اخلاقي و روان شناختي ، خانوادگي ، جسماني ، اجتماعي و اقتصادي مورد توجه قرار گرفته و در منابع اسلامي در خصوص ميزان اهميت هريک مباحثي مطرح شده است . اسلام براي معيارهاي مختلف وزن يکساني در نظر نگرفته و به نوعي اولويت بندي در مورد معيارهاي گوناگون پرداخته است . اينک ديدگاه اسلام را در خصوص هريک از معيارهاي انتخاب همسر و ميزان اهميت آنها مورد توجه قرار مي دهيم .

دينداري و ايمان

دينداري و ايمان به خداوند از جمله معيارهايي است که در منابع اسلامي مورد توجه جدي قرار گرفته و رعايت آن شرط اساسي در همسر گزيني به شمار آمده است . بر اين اساس ، مردان و زنان مومن از وصلت با افراد بي ايمان ، حتي در صورت برخورداري از ساير معيارهاي همسر مطلوب ، نهي شده اند . (بقره 221) منظور از « ايمان » در قرآن کريم ، ايمان به سه اصل(8) است که اساسي ترين آنها ، ايمان بالله خواهد بود که اگر جامع و کامل باشد ، ايمان به دو اصل ديگر را نيز تامين مي کند .(9) البته ايمان صرف ادراک نيست ، بلکه عبارت است از پذيرايي و قبول مخصوصي از ناحيه نفس نسبت به آنچه درک کرده ، قبولي که باعث شود نفس در برابر آن ادراک و آثاري را که اقتضاء دارد ، تسليم شود . نشانه چنين قبولي اين است که ساير قوا و جوارح آدمي نيز آن را قبول نموده ، مانند خود نفس در برابرش تسليم شود . (10) ايمان مقتضي عمل صالح است و ما را به انجام آن وا مي دارد . (11)در واقع ، ايمان مانند چشمه اي از قلب مي جوشد ، به سوي اعضا و جوارح جريان پيدا مي کند و به صورت اعمال صالحه و حسنه ظاهر مي شود . (12) اهميت ايمان در انتخاب همسر از آنجا روشن تر مي گردد که ريشه اخلاق و ارزش اخلاقي از ديدگاه اسلام ايمان است و براي به دست آوردن تقوا و تخلق به اخلاق شايسته ، نخست بايد به تحصيل ايمان مبادرت شود . (13) با توجه به نقش دينداري در سعادت زندگي زناشويي ، مي توان برخورداري از انگيزه الهي در ازدواج را نخستين گام بهرمندي از ولايت خداوند (14) و زمينه ساز تحصيل ساير معيارهاي همسر مطلوب (ممتحنه : 10) به شمار آورد . اسلام همساني ديني را شرط لازم براي تحقق ازدواج دائم دانسته(15) مسلمانان را از برقراري پيوند زناشويي با غير مسلمانان بر حذر مي دارد . (16) اهميت دينداري در استحکام خانواده ، در تحقيقات پژوهشگران نيز به اثبات رسيده است ، به طوري که ويتز (17) و همکاران (1985) با فرا تحليل 56 مطالعه انجام شده درباره مذهب و احساس خشنودي بيان کردند که خشنودي زناشويي ، تحت تاثير مذهب قرار دارد . مذهب و پايبندي به آن مي تواند ميزان طلاق را در افراد مذهبي تا حدود نصف کاهش دهد .(18) از ديدگاه اسلام ، علاوه بر همساني ديني زوجين ، همساني آنان در مراتب دينداري نيز مورد توجه قرار گرفته است . چنانچه در حديثي رسول خدا صلي الله عليه و آله مرد مومن را هم شان زن مومن و مرد مسلمان را همتاي زن مسلمان قلمداد مي کنند .(19) در روايت ديگري تاکيد شده که اگر حضرت علي عليه السلام نبود ، همتايي در ميان انسان ها براي ازدواج با حضرت زهرا عليها السلام يافت نمي شد . (20) در منابع اسلامي ، محبت اولياي الهي نيز جلوه اي از دينداري همسر به شمار آمده (تحريم : 5) و بر نقش آن در انعقاد نطفه بنده خداوند تاکيد شده است . 4 همچنين منابع اسلامي ، علاوه بر موارد فوق ، که مشترک بين زن و مرد است بر وجود خصايص ديگري در زنان همچون همياري با همسر در انجام وظايف ديني ، (21) بندگي و بازگشت از گناه به سوي خداوند تاکيد کرده است ، حاصل آنکه ، مي توان گفت که اسلام ازدواج با افراد همسان را مورد تاکيد قرار داده است . البته بر خلاف ديدگاه همسان همسري در روان شناسي اجتماعي ، که همساني زوجين را در تمامي عرصه ها يا لااقل در عرصه هاي نژاد ، دين و منزلت اقتصادي - اجتماعي لحاظ کرده است ،( 22) منابع اسلامي معيار همساني را ، که از آن با عنوان « کفوت » نام مي برند ، تنها هماهنگي سطح ديني طرفين ازدواج مي دانند .

ارزش هاي اخلاقي

پايبندي به ارزش هاي اخلاقي از جمله مهم ترين معيارهاي همسر شايسته از ديدگاه اسلام محسوب مي شود . به گونه اي که بيشترين توصيه هاي پيشوايان ديني در خصوص توجه به وجود ارزش هاي اخلاقي در بين داوطلبان ازدواج ارائه شده است . ارزش هاي اخلاقي طيفي از احکام دستوري در چهار عرصه اخلاق فردي ، خانوادگي ، اجتماعي و زيست محيطي را در بر مي گيرد . (23) از جمله ارزش هاي مهم اخلاقي ، که موجب رضايت مندي زناشويي مي گردد ، حسن خلق است . به دليل اهميت فوق العاده اين ويژگي ، امام رضا عليه السلام ازدواج با فرد بد اخلاق را روا ندانسته و از آن نهي مي کنند . (24 ) امام صادق عليه السلام ، حسن خلق را عبارت از فروتني ، نيکوگفتاري و خوش رويي مي دانند.(25)بنابراين ، مهرورزي به همسر ، که برآيند اين صفات است ، به عنوان يکي از شاخص هاي مهم همسر مطلوب محسوب شده است . (واقعه : 36 (26) همچنين با توجه به تاثير گفتار در روابط همسران ، بر پرهيز از گزينش افراد بدزبان به عنوان همسر تاکيد شده است . (27) علاوه بر خصوصيات فوق ، که در مرد و زن مورد تاکيد قرار گرفته ، در خصوص ارزش هايي همچون نرم خويي ، (28) سپاس گزاري( 29)و پرهيز از پرخاشگري (30)در زنان عنايت ويژه اي صورت گرفته است .
بخش ديگري از ارزش هاي اخلاقي مورد نظر اسلام در قلمرو انتخاب همسر ، با موضوع عفت و پاکدامني (احزاب : 59) مرتبط است . در اين زمينه ، يکي از ويژگي هاي مهم همسر گزيني ، رعايت پوشش مورد نظر اسلام است و آن که زنان جلوه هاي زيبايي اندام خود را در معرض ديد نامحرمان قرار ندهند . (نور : 31) (احزاب : 32) همچنان که آنان از تبرج و جلب توجه ديگران منع شده اند . وجود اين خصلت در زنان ، آن چنان از اهميت برخوردار است که دارنده آن از جمله برترين زنان به شمار آمده است . از ديگر ارزش هاي قابل توجه در موضوع عفاف ، اين است که مرد و زن داوطلب ازدواج ، چشم خود را از مشاهده صحنه هاي حرام بپوشانند . عفت در گفتگو با نامحرم ، هم از نظر محتوا و هم از نظر سبک گفتگو از ديگر شاخص هاي مربوط به همسر گزيني است . از منابع اسلامي به دست مي آيد که افراد داراي روابط دوستانه با جنس مخالف نيز از صلاحيت لازم براي انتخاب شدن به عنوان همسر مطلوب برخوردار نيستند . با توجه به آن که اهتمام زنان به حضور و خودداري آنان از خروج بي مورد از منزل ، يکي از زمينه هاي مهم تحقق عفاف در قلمروهاي پيش گفته مي باشد ، اين موضوع نيز به عنوان شاخصي براي تشخيص عفت زن محسوب مي شود . (احزاب ، 33)(31)
در مورد مردان شايسته نيز با وجود تاکيد بر خصلت غيرت و مطلوب دانستن آن ، (32 ) به تاثيرات منفي غيرت نابجا و نقش آن در ايجاد انحراف در زنان اشاره شده است . (33 ) بنا براين ، بايد از ازدواج با مرداني که به گونه اي افراطي دچار بد بيني هستند ، اجتناب شود . آيات قرآن کريم با عنايت ويژه به خصيصه پاکدامني در گزينش همسر ، مردان و زنان جامعه اسلامي را به ازدواج با افراد پاکدامن فرا خوانده (مائده :5 ؛ نساء : 24) و ايشان را از وصلت با فاسقان بر حذر داشته است . (نور : 3 و 26) (34 ) پيشوايان اسلامي نيز ضمن آن که همساني را در عفاف دانسته اند ،(35 ) در دعاهاي خود ، بر خورداري از پاکدامن ترين همسران را از خداوند طلب کرده اند . (36 ) افزون بر دو ارزش عمده اخلاقي حسن خلق و عفاف ، منابع اسلامي بر احراز خصوصيات اخلاقي و روان شناختي ديگري نيز در همسر مطلوب تاکيد کرده اند . از جمله آن که ، خصلت وفاداري به عنوان يکي از صفات همسر شايسته لحاظ شده و از ازدواج با ساکنان برخي از مناطق جغرافيايي ، به دليل وجود رگه هايي از عدم وفاداري در آنان نهي به عمل آمده است . (37 )يا ضمن تاکيد بر ويژگي تعقل زن ، ازدواج با زنان کودن به دليل رنج آور بودن معاشرت با ايشان و نيز ناتواني آنان در تربيت صحيح فرزند جلوگيري شده است . (38 ) همچنان که پرهيز از دنيا طلبي و تفاخر به جلوه هاي مادي از معيارهاي زن شايسته قلمداد شده است . (احزاب : 28) (39 ) سرانجام ، به ازدواج با زناني توصيه شده که از خصيصه صبر و استقامت در برابر مشکلات برخوردار بوده و در برخورد با ناملايمات احساس ناتواني نکنند .(40 ) اهتمام به احراز اين ارزش ها در همسر است که نويد زندگي توام با آرامش را به همسران خواهد داد .(روم : 20) (41)

پي‌نوشت‌ها:

* دانشجوي دکتري روان شناسي تربيتي .
1 . maritial disaffection
2 . سمانه کوهي ، و ديگران ، معرفي مدل درماني سرخوردگي زناشويي در زوجين ، مشاوره خانواده و بهداشت جنسي ، ص 226 .
3 . حسين بستان ، اسلام و جامعه شناسي خانواده ، ص 11 .
4 . همان ، ص 25 .
5 . همان ، ص 51 .
6 . همان ، ص 19 .
7 . حسين آقاي جان ، « عوامل موثر بر طلاق بر حسب طبقه اجتماعي مورد : شهر تهران » جامعه شناسي ، ش 2 ، ص 55 .
8 . توحيد ، نبوت و معاد .
9 . محمد تقي مصابح يزدي ، اخلاق در قرآن (مشکلات) ، تحقيقق و نگارش محمد حسين اسکندري ، ج 1 ، ص 130 .
10 . سيد محمد حسين طباطبايي ، الميزان ، ترجمه سيد محمد باقر موسوي همداني ، ج 11 ، ص 484 .
11 . محمد تقي مصابح يزدي ، اخلاق در قرآن (مشکلات) ج 1 ، ص 166 .
12 . همان ، ج 1 ، ص 147 .
13 . همان ، ج 1 ، ص 166 .
14 . محمد محمدي ري شهري ، تحکيم خانواده از نگاه قرآن و حديث ، ترجمه حميد رضا شيخي ، ص 74 .
15 . امام خميني ، تحرير الوسيله ، ج 2 ، ص 285 .
16 . willts , F . K .
17
18 . مجتبي حيدري ، دينداري و رضامندي خانوادگي ، ص 35 .
19 . محمد بن يعقوب کليني ، الکافي ، ج 5 ، ص 341 .
20 . محمد بن علي صدوق ، من لا يحضره الفقيه ، ج 3 ، ص 393 .
21 . نهج الفصاحه ، ص 511 ؛ محمد بن علي صدوق ، من لا يحضره الفقيه ، ج 2 ، ص 578 .
21 . محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 337 .
22 . Michael Hughes , and et al ., Sociology : the core , P . 326
23 . ملاني و جوديت اسمتانا کيلن رشد اخلاقي ؛ کتاب راهنما ، ترجمه محمدرضا جهانگير زاده قمي ، و ديگران ، ج 1 ، ص 33 .
24 . محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 563 .
25 . همان ، ج 2 ، ص 103 .
26 . همان ، ج 5 ، ص 326 ؛ سيد فضل الله الراوندي ، النوادر للراوندي ، ص 48 ؛ حسن طبرسي ، مکارم الاخلاق ، ص 216 .
27 . محمد بن علي صدوق ، من لا يحضره الفقيه ، ص 429 ؛ محمد بن الحسن ، تهذيب الاحکام ، ج 7 ، ص 400 .
28 . محمد بن يعقوب کليني ، الکافي ، ج 5 ، 324 .
29 . سيد فضل الله الرواندي ، النوادر للراوندي ، ص 48 .
30 . محمد بن يعقوب کليني ، الکافي ، ج 5 ، ص 323 ، فيض کاشاني ، مهجه البيضا ، ج 3 ، ص 86 .
31 . همان ، ص 323 .
32 . همان ، ص 536 .
33 . محمد باقر مجلسي ، بحار الانوار ، ج 74 ، ص 216 .
34 . محمد بن الحسن طوسي ، تهذيب الاحکام ، ج 7 ، ص 400 ؛ محمد محمدي ري شهري ، تحکيم خانواده از نگاه قرآن و حديث ، ص 104 .
35 . محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 347 .
36 . همان ، ص 324 .
37 . محمد بن علي صدوق ، من لا يحضره الفقيه ، ص 393 ؛ يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 352 ؛ محمد بن علي صدوق ، من لا يحضره الفقيه ، ص 566 .
38 . محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 353 - 354 .
39 . مولي محسن فيض کاشاني ، المحجه البيضاه في تهذيب الاحياء ، ج 3 ، ص 86 .
40 . محمد بن يعقوب کليني ، کافي ، ج 5 ، ص 323 .
41 . محمد بن علي صدوق ، من لا يحضره الفقيه ، ج 3 ، ص 389 .