گياه کنگر Gundelia tournefortii

گياهشناسي، اکولوژي و خواص دارويي

گياه شناسي کنگر
 

گياه کنگر داراي جنس هاي مختلفي مي باشد، آنچه مورد نظر ما بوده و به عنوان کنگر حقيقي معروف است جنس gundelia مي باشد که مورد بررسي قرار مي گيرد.
رده Dicotyledones
زير رده Gamopetales
خانواده Asteraceae
جنس Gundelia
گونه Tournefortii
اين گياه يکي از فراوان ترين گياهان مناطق کوهستاني و استيپي ايران است. انتشار جغرافيايي تقريبا در کليه مناطق کوهستاني ايران، در دامنه هاي الوند، بين همدان و تويسرکان، همدان و کرمانشاه، کوه هاي آذربايجان، بختياري، لرستان، فارس، کردستان، خراسان و جنوب البرز بصورت خودرو به فراواني مي رويد. در کشورهاي اطراف درياي مديترانه و کشورهاي آفريقايي و آسيايي نيز وجود دارد.
برگ اين گياه پهن، وسيع، چرمي، محکم با رگبرگ هاي ضخيم و برجسته و مشبک، کم و بيش شامل بريدگي هاي عميق، قطعات آن در حاشيه داراي دندانه هاي سخت خاري شده، پاييني ها در قاعده باريک، ساقه اي بدون دمبرک و تقريبا ممتد و کشيده بر روي ساقه، بالايي ها در برگيرنده کپه و بلندتر از آن – برگ ها شيرابه دار و متقابل شانه اي يا بن رست است.

گل صورتي و سبز و زرد و سفيد و يا ارغواني و به صورت مجتمع در کپه هاي بزرگ متراکم (کپه ها داراي همجنس و لوله اي (در نمونه هاي ايراني) هستند و بطور فشرده در کنار هم بصورت کپه هاي مرکب قرار دارند). کپه هاي تخم مرغي پر از خارهاي دراز عنابي رنگ مي باشد.
نهنج پوشيده از پولک هاي کاهکي است که معمولا به برگک هاي گريبان متصل بوده و چوبي مي شوند. گل ها داراي رنگهاي متنوع اند. خامه پهن و در نيمه بالايي نسبتا پوشيده از کرک هاي ضخيم کوتاه و در انتهاي داراي دو شاخه کوتاه است. فندقه ها زاويه دار، بدون منقار و جقه آنها مرکب از پولک هاي کاهکي است و به صورت مجموعه اي باراس تخم مرغي، براکته هاي واقع در قاعده کپه هاي، فرعي تقريبا ارغواني – قهوه اي، چرمي، سرنيزه اي، محدب، ناوداني شکل و منتهي به خاري محکم و سخت و بلندتر از گلچه ها مشاهده مي شود.
قسمت خوراکي اين گياه، انتهاي دمبرگ هاي جوان آن است و در برخي منابع جوانه هاي برگ آن خوراکي است که در زير خاک روئيده و سفيد مي شوند و سبزي بازارپسندي را تشکيل مي دهند که در فصل بهار قبل از اينکه برگ هاي آن باز شود، به وسيله روستاييان جمع آوري و به بازار شهرها به بهاي مناسبي عرضه مي شود.
از تمام قسمت هاي گياه کنگر (گل، برگ، ساقه، ريشه) استفاه مي شود. غذاهاي متنوعي از آن تهيه و در تهيه ترشي هم از کنگر استفاده مي شود. از شيرابه آن در صنايع آدامس سازي استفاده مي شود. و همچنين دانه هاي آن بعد از برشته شدن به عنوان چاي مورد استفاده قرار مي گيرد. به عنوان يک سبزي در فلسطين و ساير کشورهاي عربي مورد استفاده قرار مي گيرد.

اکولوژي و پراکنش جغرافيايي کنگر
 

از نظر آب و هوايي گياهي بسيار کم نياز و مقاوم به سرما و خشکي هواست. تغييرات زياد ما را تحمل مي کند. به همين دليل، پراکنش آن در آسيا و آفريقا بسيار گسترده است. گاهي فراواني آن در دامنه کوهستان هاي ايران به اندازه اي مي شود که عملا يک کنگرزار را تشکيل مي دهد، ولي بيشتر همراه با ديگر گياهان مانند انواع زولا، هويچ صحرايي و گياهان پيازي از جمله لاله، سيرها و....ديده مي شود.
کنگر، خاک هاي عميق و معدني ريزشي و لغزشي را که از خرد شدن سنگ هاي کوهستان و جا به جا شدن آن ها به دست مي آيد، مي پسندد. خاک هايي که کنگر در آن ها مي رويد، از لحاظ مواد آلي چندان غني نيستند و هوموس کمي دارند. آب اين گونه خاک ها به خوبي زه کشي طبيعي مي شود.
دامداران، کنگر را در اواخر فصل رويش جمع آوري کرده و در زمستان به تغذيه دام مي رسانند. اين گياه در فصل بهار در ابتداي رويش اوليه نيز مورد چرا قرار مي گيرد. هنگامي که گياه از حالت سبز رنگ به زردي متمايل مي شود، روستاييان اقدام به چيدن و جمع آوري اين گياه مي کنند و مدتي به صورت کپه اي بر روي زمين قرار داده و پس از خشک شدن، آن را خرد کرده و به انبار منتقل مي کنند. به دليل خارهاي تيزي که دارد، هنگام سبز بودن، بيشتر مورد چراي بز قرار مي گيرد، ولي پس از قطع گياه و از دست دادن شادابي، گوسفند و بز به راحتي از آن تغذيه مي کنند.

خواص دارويي گياه کنگر
 

گياهان دارويي ميراث منطقه اي ولي با اهميت جهاني هستند که ثروت عظيمي به جهان ارزاني داشته اند. گياهان دارويي در طول تاريخ هميشه با انسان قرابت خاصي داشته اند و آثار دارويي و موارد استفاده از آن بر هيچ کس پوشيده نيست. تنوع و کثرت گياهان با خواص درماني همه را شگفت زده کرده است. چرا که تخمين زده مي شود که حدود 70000 گونه گياه از گلسنگ ها تا درختان تنومند حداقل يک بار در طول تاريخ طب سنتي به عنوان دارو در جوامع بشري استفاده شده اند. علاقه مندان به گياهان دارويي معتقدند همان طوري که گياهان در باغ نباتات خوب رشد مي کنند، بايد سعي شود زمينه علاقه مندي به اين گياهان در قلب هاي انسان ها نيز فراهم و افزون گردد.

گياهان دارويي يکي از منابع غني کشور بوده که امکان صادرات آن وجود دارد. واژه گياهان زير گروه غذا به عنوان طعم دهنده ها، نوشيدني ها، شيرين کننده ها، رنگ هاي طبيعي و حشره کش ها و همچنين به عنوان ماده اوليه محصولات آرايشي و بهداشتي نيز مورد استفاده قرار مي گيرد. در طي دهه ها گذشته، گسترش وسيعي در طيف درمان هاي گياهي صورت گرفته که رشد سريعي تقاضا براي داروهاي گياهي و بالتبع گياهان داروئي در دنيا را به دنبال داشته است.
کشور ايران با 11 اقليم آب و هوايي مختلف و بيش از 75000 گونه گياهي، بستر مناسبي براي دستيابي به گونه هاي با ارزش دارويي و نادر مي باشد، که مي توان نسبت به سازگار کردن و معرفي تعدادي از آنها به عرصه هاي زراعي اقدام نمود: دانشمندان ايراني مانند ابوريحان و ابن سينا، رازي و ديگران کتابهاي مفصلي در مورد گياهي دارويي نوشته اند و در سطح جهان نيز گياهان دارويي به سرعت مي رود تا جانشين بسياري از داروهاي شيميايي شود و صادرات اين گياهان نيز منبع بزرگي از درآمد ارزي براي کشور باشد. مواردي که براي صادرات اين گونه کالا ها وجود دارند، شامل شکل رقابت و تهيه گياهان استاندارد و خشک کردن و بسته بندي بازاريابي و غيره مي باشند. متأسفانه با وجود اين منابع در کشور ما به اهميت اين گياهان واقف نبوده و بسياري از اين مواد اوليه را بلا استفاده گذاشته يا دور مي ريزيم، که گياه کنگر به عنوان يکي از قديمي ترين گياهان مورد استفاده ايرانيان در طب سنتي در زير معرفي مي گردد.

خواص داروئي
 

در عربي به اين گياه عکوب، سلبين و خربع مي گويند. اين گياه خودرو بوده و در صحراهاي ايران به عمل مي آيد.
1- داراي ويتامين هاي A-B-D-E مي باشد.
2- املاح معدني مانند پتاسيم و کلسيوم دارد.
3- بادشکن و پيشاب آور است.
4- از اسهال جلوگيري مي نمايد.
5- براي درمان مرض قند مفيد است.
6- در هضم غذا موثر است.
7- خاصيت آنتي اکسيداني دارد.
8-کليه و مثانه را گرم مي کند.
9- براي زخم ريه و جراحات روده مفيد است. ضماد آن براي درمان ورمهاي سخت و خارشهاي پوستي توصيه شده است.
10- ضماد ريشه آن براي سوختگي آتش و پيچيدگي عصب مفيد مي باشد.
11- صمغ بوته ي آن ايجاد قي مي کند و همراه با آن بلغم و صفراي اضافي بدن را دفع مي کند.
12- اين گياه داراي هورمون هاي گياهي بوده و ترشحات غدد را تقويت مي نمايد. شهرت آن در تقويت غرايز جنسي است.
13- دومين استفاده معالجه برص است که در نتيجه بر هم خوردن تعادل ترشحي داخلي صورت مي گيرد. براي معالجه پيسي در گذشته 1/3 آب کنگر را با روغن و موم مخلوط مي کردند و روي لکه هاي براق مي گذاشتند.
14- ادرار آور ا0ست و براي درمان قولنج هاي کليوي، روماتيسم، آسم، ميگرن، سرگيجه، بيماري هاي پوستي، اختلالات کبدي، و سنگ کليه مفيد است.
15- ضماد اين گياه براي درمان جراحات، خارش و بوي عرق بدن نافع است. مصرف کنگر سبب کاهش کلسترول خون مي شود و به هضم غذا کمک مي کند.
16- شيره کنگر براي يرقان و تقويت لوزالمعده و کبد و کليه موثر است. کساني که به زکام يا سرماخوردگي مبتلا شده اند، بايد از مصرف آن خودداري کنند. کنگر نفخ آور است و مصلح آن ادويه گرم، روغن يا سرکه مي باشد.
منابع:
1- پارسا،ا - فلور رنگي ايران، جلد سوم، صفحه 324.
2- جزايري، غ.زبان خوراکي ها
3- عماد، چهارراه. شناسايي گياهان داروئي – صنعتي – جنگلي – مرتعي – مهندسي.
4- رضواني اصل، ح.و مددي، چهارراه 1385. گلبرگ سلامتي.
5- قهرمان، ا.فلور رنگي ايران.
6- قهرمان، ا.کورموفيت هاي ايران، جلد سوم، تهران. (ص) 622-624.
7-کريمي،ف.گياه درماني، نشر نويد شيراز
8-کريمي، ه.اسامي گياهان ايران.
9- همت خواه، ف.1384.داروهاي گياهي. نشر عصر کتاب.
منبع: مجله اطلاعات علمي شماره 368