چکيده
مقاله حاضر از دو بخش تشکيل يافته است. در بخش نخست، اين ايده شرح شده که دين واقعيتي کثيرالابعاد بوده و از اين رو دانش هاي متعددي از نقلي و عقلي و تجربي لايه هاي متفاوت آن را پژوهش مي کنند و در بخش دوم، اين ايده توضيح داده شده که مطابق آيات قرآني، تاريخ همواره جلوه گاه دينداري انسان ها بوده است. دين ها، چه در شکل حقيقي وتوحيدي وحنيفي آن، دين اند، و چه در شکل شرک وکفر وانحرافي وفرقه اي آن. لفظ دين بر همه آنها، به يکسان اطلاق مي شود. واين کاربردي است که در دين شناسي نوين، اعم از فلسفي و اجتماعي، از دو سده قبل رواج داشته است.
کليدواژه ها : دين، اديان، علوم انساني، علوم اجتماعي، آيات قرآني.
مقدمه
انقلاب اسلامي ايران (1357 ش) و فروپاشي اتحاد جماهير شوروي وبلوک شرق (1991م) فضاي کاملاً مساعدي براي رشد دينداري جهاني ونيز گسترش رشته هاي دين پژوهشي در دانشکده هاي علوم انساني (Humanities) وعلوم اجتماعي(Social Sciences) دانشگاه هاي معتبر جهان پديد آورده است. انقلاب اسلامي، موج توفنده اي از عواطف واحساسات خداجويانه و معنا گرايانه را در جهان به راه انداخت و فرو پاشي اتحاد جماهير شوروي به عنوان کشور مادر تغذيه کننده ايدئولوژي مادي گرايانه مارکسيسم - لنينيسم، در واقع، سد عمده رواج خدا گرايي ومعنا گرايي در نيمي از جهان (سوسياليستي) معاصر را از بين برد، و بدين ترتيب، عقيده واحساس ديني توده ها وجمعيت هاي فطرتاً خداجوي، به آزادي ومقبوليت نسبتا ً چشمگيري درجهان حاضر دست يافت. ( Davari, 2005, p.1) رونق بازار کليسا ومعابر ومساجد، ورواج استفاده از علائم ونشانه هاي مذهبي تقريباً درسرتاسر جهان ونيز ظهور جريان هاي بنيادگرا در اديان بزرگ دنيا از قبيل اسلام، مسيحيت، يهوديت، هندو و بودايي در دهه هاي اخير از شواهد قاطع وترديد ناپذير اين ادعاست.(Giddens , 2001, p.36- 455)
معناي لغوي دين
دين در لغت نامه دهخدا در معاني کيش، مله، صبغه، طريقت وشريعت به کار رفته است.(ج 8، ص11417) ابن اثير درکتاب نهايه آن را به معناي اطاعت، خضوع، عادت، متابعت وجزاء به کار برده (جزء ثاني، ص 48- 149) و ديکشنري آموزشي پيشرفته آکسفورد براي واژه دين(Religion) سه معنا آورده که عبارتند از : عقيده به وجود خدا يا خدايان واعمالي که به پرسش او يا آنها مرتبط است؛ يکي از نظام هاي عقيدتي که مبتني بر اعتقاد به خداي معين ويا خدايان است؛ وسوم علاقه يا احساسي که در زندگي فرد بسيار با اهميت است.(Hornby, p. 5701)
دين در رشته هاي علمي
واقعيت اين است که دين داراي ابعاد گوناگوني است که دانش هاي متعددي امروز به مطالعه بعدي از ابعاد آن سرگرمند. از اين رو، دين در هر يک از دانش هاي کلام، فلسفه، تاريخ، روان شناسي، جامعه شناسي ومردم شناسي / انسان شناسي فرهنگي داراي تعريفي کاملاً متفاوت و متمايز بوده ونبايد عرصه يکي را با ديگري اشتباه گرفت وتصور نمود که دين همواره ودرهمه دانش ها به يک معنا و يک تلقي به کار مي رود. در حالي که در برخي از رشته هاي علمي نظير کلام و فلسفه به ماهيت وگوهر وحقيقت دين توجه مي شود، در برخي ديگر از دانش ها نظير روان شناسي وجامعه شناسي ومردم شناسي/ انسان شناسي به ظهورات، جلوه ها، پديده ها، نمودها، جريان ها و کارکردهاي آن پرداخته مي شود.
علم کلام
دين از منظر متکلمان اسلامي، به عنوان وحي الهي، مجموعه ما انزل الله، مجموعه احکام وتشريعات الهي که توسط رسولان او براي بهبود وانتظام وتکامل زندگي بشر آورده شده، تلقي مي شود: « دين در[اين] اصطلاح، به معناي اعتقاد به آفريننده اي براي جهان وانسان و دستورهاي عملي متناسب با اين عقايد است، از اين رو کساني که مطلقاً معتقد به آفريننده اي نيستند وپيدايش پديده هاي جهان را تصادفي ويا صرفاً معلول فعل وانفعال هاي مادي وطبيعي مي دانند بي دين ناميده مي شوند. بنا به تعريف ذکر شده، هر ديني از دو بخش تشکيل مي گردد: 1. عقيده يا عقايدي که حکم پايه واساس وريشه آن رادارد مانند اعتقاد به وجود خداوند يکتا ودادگر وتواناي مطلق، اعتقاد به معاد و....؛ 2. برنامه حرکت به سوي هدف که احکام وتکاليف ناميده مي شود واخلاقيات واحکام فقهي را تشکيل مي دهد» (مصباح يزدي، 1370، ص 28- 29) کتاب تجريد الاعتقاد، خواجه نصير الدين طوسي نمونه کلاسيک برجسته اي از دانش کلام اسلامي / شيعي محسوب مي شود. دو سوم از متن اين کتاب به مباحث امور عامه فلسفي از قبيل وجود و عدم و ماهيت و علت و معلول و جواهر و عرض اختصاص يافته، و يک سوم باقيمانده به چهار بحث اعتقادي با عناوين صانع عالم، نبوت، امامت و معاد پرداخته شده است. در دهه هاي اخير، مباحث کلامي در قالب هاي جديدي ارائه شده که در اين زمينه به سه نمونه اشاره مي شود: يکي کتاب «الاهيات» تحرير درس هاي آيت الله شيخ جعفر سبحاني از اين دانش است. دراين کتاب چهار جلدي، ابتدا کلياتي در زمينه دين فطري؛ وسپس راه هاي معرفت خداوند؛ ودر ادامه صفات ثبوتي، بحث حسن وقبح عقلي، وبحث شرور مورد بحث قرار گرفته است. در جلد دوم مباحث صفات سلبيه، قضاء وقدر، بداء، عدل الهي، جبر واختيار، اراده ازلي، وهدايت وضلالت، مطرح شده است. در جلد سوم اين کتاب، مباحث نبوت عامه، وحي، عصمت، نبوت خاصه، معجزه بودن قرآن مجيد، ويژگي هاي دعوت اسلامي، و مسئله خاتميت دين اسلام مورد بحث قرار گرفته است.درجلد چهارم، در ابتدا مباحث مربوط به امامت و خلافت، ودر ادامه مباحث مربوط به معاد و رجعت وتناسخ مطرح شده، ودرپايان بحث هاي مربوط به ايمان، توبه، شفاعت، احباط و تکفير، امر به معروف و نهي از منکر، تقيه، عدالت صحابه، تحريف قرآن و متعه آورده شده است.
نمونه دوم کتاب «آموزش عقايد: آيت الله محمد تقي مصباح يزدي است که در سه جلد و در قالب شصت درس عرضه شده است. عناوين دروس آن عبارتند از : دين چيست، پي جويي دين؛ شرط انسان زيستن؛ راه حل مسائل بنيادي جهان بيني؛ شناخت خدا ؛ راه ساده خداشناسي ؛ اثبات واجب الوجود؛ صفات خدا؛ صفات ذاتيه؛ صفات فعليه؛ ساير صفات فعليه؛ بررسي علل انحراف؛ حل چند شبهه، جهان بيني مادي و نقد آن؛ ماترياليسم ديالکتيک و نقد آن؛ يگانگي خدا؛ معاني توحيد؛ جبر واختيار قضاء وقدر؛ عدل الهي؛ درآمدي بر مسائل نبوت؛ نياز بشر به وحي ونبوت؛ حل چند شبهه؛ ويژگي هاي پيامبران؛ مردم و پيامبران؛ پيامبر اسلام؛ اعجاز قرآن؛ مصونيت قرآن از تحريف ؛ جهاني و جاوداني بودن اسلام؛ خاتميت؛ امامت؛ نياز به وجود امام؛ نصب امام؛ عصمت وعلم امام؛ حضرت مهدي(عج) ؛ اهميت فرجام شناسي؛ وابستگي مسئله معاد به مسئله روح؛ تجرد روح؛ اثبات معاد، معاد در قرآن؛ پاسخ قرآن به شبهات منکرين؛ وعده الهي در مورد قيامت؛ مشخصات عالم آخرت؛ از مرگ تا قيامت؛ تصوير رستاخيز در قرآن؛ مقايسه دنيا با آخرت؛ رابطه دنيا با آخرت؛ نوع رابطه دنيا و آخرت؛ نقش ايمان وکفر در سعادت و شقاوت ابدي؛ رابطه متقابل ايمان و عمل؛ چند نکته مهم؛ حبط و تکفير؛ امتيازات مؤمنان؛ شفاعت وحل چند شبهه.
و نمونه سوم. مجموعه شش جلدي «مقدمه اي بر جهان بيني اسلامي» نوشته آيت الله مرتضي مطهري است که در سبک ومحتوا جداً نمونه بي بديل تلقي مي شود. جلد اول آن به موضوع انسان و ايمان، وجلد دوم آن در خصوص جهان بيني توحيدي، وجلد سوم به موضوع وحي و نبوت، وجلد چهارم به موضوع انسان در قرآن؛ وجلد پنجم درخصوص جامعه وتاريخ؛ وجلد ششم آن به زندگي جاويد با حيات اخروي اختصاص يافته است. اين مجموعه در واقع پيش درآمدي براي طرح مسايل کلامي عصر حاضر به سبک وسياق کاملاً نو است که از آن عموماً با عنوان کلام جديد تعبير مي شود.
فلسفه دين
نويسندگان کتاب «عقل و عقيده ديني» درذتوضيح اين واژه گفته اند: «دين مجموعه اي است از عقايد، اعمال و عواطف شخصي و جمعي که حول محور يک واقعيت غايي نظم و انتظام يافته اند. اين واقعيت ممکن است به صورت يگانه و يا متکثر، شخصي ويا غير شخصي، الهي ويا غير الهي و نظاير آن شناخته شود. که از يک دين تا دين ديگر متفاوت است.» (Paterson and ...., 1991, p.4) آنها در عقايد اصلي آن- هنگامي که تحت راهنمايي و آگاهانه انجام گيرد، بسيار مفيد خواهد بود. از آنجايي که فلسفه رشته اي است که به طور دقيق عقايد را ارزيابي مي کند، ممکن است ما به درستي متوقع باشيم که اين دانش به پژوهش ما از عقايد ديني، کمک کند. [راه] جستجو براي فهم اينکه فلان عقايد معين چقدر معنادار، يکدست / همخوان، ويا معقول است. اين است که ما در يک فعاليت فلسفي [کاملا] مشخص وارد شويم. رشته آکادميکي که بعد عقلاني دين را مي سنجد به عنوان فلسفه دين شناخته مي شود.» (Ibid, p. 6) مباحثي که اين کتاب در قالب پانزده بخش مورد بحث قرار داده عبارتند از : تفکر درباره خدا، جستجو براي غايت؛ تجربه ديني، مواجهه با عالم ربوبي به چه معناست؛ ايمان و عقل، چگونه اين دو با هم مرتبط مي شوند؛ اوصاف ربويي، خدا شبيه چيست؟
براهين خداگرايانه، موردي دال بر وجود خدا؛ مسئله شرور، موردي عليه وجود خدا؛ شناخت خدا بدون برهان و استدلال، آيا خداگرايي نياز به يک بنيان و پايه دارد؛ زبان ديني، چگونه ما مي توانيم به طور معنادار از خدا صحبت کنيم؛ معجزات، آيا خدا در رويدادهاي زميني مداخله مي کند؛ زندگي بعد از مرگ، آيا دلايلي براي اميد وجود دارد؟ دين وعلم، سازگار با هم و يا ناسازگار؛ تکثر گرايي ديني، چگونه مي توانيم گونه گوني ديني را تفهيم؛ اخلاق ديني، رابطه خداوند با اخلاق؛ فلسفه وآموزه هاي کلامي، آيا فلسفه مي تواند عقايد ديني را توضيح دهد؛ جست وجوي مستمر، خدا و کارهاي مخاطره آميز بشر.
درعين حال ملويلي استوارت درکتاب «فلسفه دين» مباحث زير را مطرح کرده است: ايمان وعقل؛ براهين وجود خدا؛ مسئله شر/ شرور وراهبردهاي دفاع از آن؛ صفات خداوند؛ معجزات، مرگ وجاودانگي و تکثر گرايي ديني.
منبع: نشريه الاهيات اجتماعي شماره 2.
