زن در دوران قاجار کانون مشورت بود
جامعه ايران در عصر قاجاريه وارد مرحله جديدي از تحول و تغيير سياسي اجتماعي گرديد که با دوران ماقبل آن تفاوت چشمگيري داشت. شکل گيري حرکت مشروطه خواهي ايرانيان بر تحولات سياسي آينده ايران تاثيرات زيادي بر جاي گذاشت. حکومت مستبد پادشاهي در طول تاريخ بر زندگي سياسي و اجتماعي ايرانيان اثرات منفي و زيانباري گذاشته بود. اعمال يکجانبه قدرت و پاسخگو نبودن حاکمان در قبال اقدامات و کارهاي خودسرانه و بي قيد و بند، انزجار و سياست گريزي را در ميان توده هاي مردم فراهم آورده بود. نگرش و شيوه حکومت پاتريمونيال (پدرسالاري) و بازتاب آن بر حوزه اجتماعي جامعه، زنان را بيشتر از مردان در رنج و مشقت قرار مي داد. اگر مردان اجازه ورود و مشارکت حوزه سياسي را نداشتند، در عوض در حوزه اجتماع راحت و آسان تر مي توانستند به اقدامات گروهي و جمعي دست بزنند اما زنان نه تنها در حوزه سياسي بلکه در حوزه اجتماعي هم از قدرت منسجم شدن و حرکت جمعي در جهت تحقق خواسته ها و تقاضاهاي زنانه برخوردار نبودند. از نيمه دوم قرن نوزدهم، به ويژه در عصر ناصري حرکت هاي مخالفت گرايانه با تصميمات سياسي کارگزاران حکومتي و عمال آن ها پديدار گرديد. در واقع اين مخالفت ها سبب حضور و مشارکت سياسي و اجتماعي زنان در کنار مردان گرديد.
وظايف زن در خانه
سعيده سلطاني مقدم مراقبت از کودکان از جمله وظايف مهم زنان بود، هر زن ايراني غالباً فرزندان بسياري به دنيا مي آورد. به ديل ازدواج هاي زودرس اغلب زنان در سن سي سالگي مادربزرگ مي شدند. وظايف مادري براي مادران در عهد قاجار با توجه به ازدواج زودرس فرزندان محدود به چند سالي بود، به قولي، کودکان فقط تا سن 11 تا 12 سالگي زيردست مادر، بزرگ مي شدند. در خانواده هاي معمولي زنان علاوه بر پرورش کودکان به وظايف ديگري چون آشپزي، نظافت منزل، دوخت و دوز لباس هاي افراد خانواده و خريد خارج از منزل را نيز به عهده داشتند. آنان در کنار اين مسووليت ها به کارهاي ديگري چون قالي بافي، پشمريسي و ديگر هنرهاي دستي نيز مي پرداختند.
نقش زنان در توليدات اقتصادي
زنان در عهد قاجاريه، خواه از طريق توليد براي خانواده و خواه توليد براي امرار معاش نقش مهمي در معيشت خانواده ايفا مي کردند، اين نقش در اقتصاد کشور بي تأثير نبود. استفاده از نيروي جسمي زنان، در توليدات دامپروري و کشاورزي بود. در ميان قبايل ترکمان، ازدواج با زنان بيوه، به دليل تجربياتي که آنان در قالي بافي و دامپروري داشتند، از اولويت بيشتري برخوردار بود. قدر و قيمت يک زن تا حد زيادي بر اساس مهارت هاي توليدي او مشخص مي گرديد. هر دختري بعد ازدواج فرش دستباف خود را به خانه شوهر مي برد، تا از طريق دقت و حوصله اي که در آن به خرج داده، حوصله و وفاداري او نسبت به همسرش معلوم گردد. يکي از عرصه هاي اشتغال رايج زنان خدمتکاري آن ها با عناوين متفاوتي چون «گيس سفيد» و دايه در نزد خاندان هاي متمول بود، به طوري که وجود آن ها از عوامل مهم در به گردش درآوردن چرخ زندگي خانواده هاي متمول به حساب مي آمد، چرا که زنان اين قبيل خانواده ها، به خاطر حفظ ظواهر اشرافي حتي المقدور از پرورش کودکان خودداري مي کردند و نسبت به وظايف ديگر يک زن خانه دار، نظير آشپزي، خريد از بازار و نظافت منزل نيز بيگانه بودند. زنان علاوه بر مشاغل خدماتي به طبابت سنتي با تکيه بر گياهان دارويي مي پرداختند، زنان در يکي از تکاياي تهران آن روزگار، بيمارستان و يا درمانگاه عمومي تشکيل داده بودند و از مراجعان که اکثر بانوان بودند، معاينه به عمل مي آوردند. زنان عهد قاجار در مبادلات تجاري و بازار نيز در سطح بسيار محدودي سهيم بودند؛ بدين صورت که يا مانند فروشندگان دوره گرد به فروختن پارچه در منازل مي پرداختند و يا اينکه در خيابان ها مشغول دست فروشي مي شدند، از جمله در بازار «وکيل شيراز» و در «مسجد نو» و «شاه چراغ» اين شهر زنان به کار«دست فروشي» مشغول بودند. جالب است! بدانيم که زنان در اواخر دوران قاجار و در زمان سلطنت احمدشاه (1327-1343 ه. ق.) وارد نظميه مي شدند و به عنوان پليس مخفي در مکان هايي که به وجود آنان نياز بود به خدمت مي پرداختند.
زن در جامعه
فعال ترين بعد حضور اجتماعي زنان در دوره قاجار شرکت در مراسم عزاداري ماه محرم، روضه خواني و نمايش هاي تغزيه بود. مشاهده مراسم نمايشي تغزيه که در واقع بازسازي حوادث خونين عاشوراي حسيني بود، از علايق وصف ناپذير زنان بود. کسب اجر اخروي نيت براي توبه از معاصي، افزودن بر اطلاعات ديني، ديدن رجال سياسي، روحانيون و مراجع بزرگ و شنيدن مواعظ آن ها در کنار بازيگري حزن انگيز و دلنشين «تعزيه گران»، لذت در جمع، واقع شدن و مشارکت در طبخ غذا و تناول آن به خصوص براي زنان طبقات محروم از انگيزه هايي بودند، که به حضور زنان در اين مراسم قوت مي بخشيد. مشارکت اجتماعي زنان در صحنه هاي اجتماعي همواره با پوشش سخت سنتي و ملاحظات اخلاقي مبني بر تفکيک زنان از مردان همراه بوده است. پاره اي از زنان در دوران قاجار حتي به حکمراني نيز رسيدند. «حُسنِ جهان» خانم ملقب به «واليه»، از دختران فتحعليشاه، سال ها در کردستان شخصاً با کمال استقلال حکمراني کرد. «فخرالملوک» دختر«ناصرالدين شاه» مدت زماني در قم دست اندرکار رتق و فتق امور شهر بود.
فعاليت فرهنگي زنان
عده محدودي از دختران اين امکان را داشتند که در محدوده خانه با استفاده از اعضاي باسواد خانه مثل پدر يا برادر به آموختن سواد بپردازند. دختران عامه اجتماع از طريق مکتب خانه ها موفق به آموختن سواد مي شدند. «جمشيد ملک پور» ارتباط زن ايراني با هنر نمايش را اواخر دوران مظفري مي داند. يعني زماني که «تاج ماه آفاق الدوله» به ترجمه نمايشنامه «نادرشاه» مي پردازد. براي اولين بار در زمان سلطنت «احمدشاه» زنان ارمني بازيگري در تئاتر را آغاز کردند، آن ها نه تنها در مجامع خصوصي و يا دربار بلکه براي عموم نيز نمايش اجرا مي کردند.
فعاليت سياسي زنان
زنان در جريان نهضت مشروطه يا خود حضور داشتند و يا مشوق مردان در نهضت بودند. آن ها در صورت عدم توانايي شرکت مستقيم، از ايثار کمک هاي مالي در راه پيشبرد اهداف مشروطه دريغ نداشتند. زنان در لحظه لحظه ي اين حرکت مهم سياسي و اجتماعي فعالانه حضور داشتند و هنگامي که مخالفت با دولت آغاز شد و مردم در مسجد شاه تهران بارها و بارها بست نشستند، زنان نيز عهده دار مسووليت هاي مهمي بودند. آنان ضمن همراهي با مردان در آوردن علما به مسجد براي سخنراني، مسئوليت حفظ جان علما را هم بر عهده داشتند. ضمن اشغال اطراف منبر، آماده مي شدند، تا در صورتي که طرفداران استبداد قصد بلوا و اغتشاش داشتند به سرکوب آن ها بپردازند. در سال 1338 ه. ق. انجمن مخدرات وطن به رياست «بانو آغابيگم» در تهران تأسيس شد. هدف اين انجمن دفاع از استقلال کشور، مخالفت با وام گرفتن از بيگانگان و نيز جلوگيري از خريد کالاهاي خارجي و تبليغ مصرف کالاهاي داخلي بود. هنگامي که مردم شهرهاي تهران، تبريز و رشت و ديگر شهرهاي ايران در حمايت از مجلس و مخالفت با اولتيماتوم روسيه جهت اخراج «شوستر» آمريکايي به اعتراض مي پردازند، زنان تهران نيز خود را براي دفاع از کشور آماده کردند و مصرانه در امر تحريم کالاهاي روسي و انگليسي شرکت مي کنند. در همين زمان از سوي برخي از نمايندگان، زمزمه هايي در باب پذيرش اولتيماتوم روس ها آغاز شد؛ ليکن زنان در حالي که مسلح بودند، به سمت مجلس حرکت کردند و از رئيس مجلس اجازه ملاقات خواستند و به او هشدار دادند؛ اگر وکلاي مجلس در انجام فرايض خود و محافظت و برقرار داشتن شرف ايران ترديد نمايند، مردان و فرزندان و خودمان را کشته و اجسادشان را همين جا مي اندازيم.
تاثير زنان در اقتصاد دوران قاجار
بحران ها و مشکلات اقتصادي در دوران قاجار همواره عرصه را به مردم تنگ مي کرد. گراني نان از جمله مهم ترين و حياتي ترين مشکل اقتصادي مردم اين دوره بود زنان اغلب در اعتراض به وضع بحراني نان پيش قدم بودند و به طرق مختلف به ابراز نارضايتي مي پرداختند. «اعتمادالسلطنه» در کتاب خود در باب گراني نان مي آورد: يکشنبه 6 شعبان 1309 ه. ق. عصر، ناصرالدين شاه به خانه امام جمعه رفته بود، در آنجا شنيد که زن ها باز از گراني نان شکايت کرده بودند. در جامعه عهد قاجار، فاصله چنداني بين کودکي و ازدواج دختران وجود نداشت. دختران اغلب از هفت تا سيزده سالگي ازدواج مي کردند. عواملي چون دستيابي به استقلال اقتصادي، رشد سريع دختران در آن روز و پايين بودن ميانگين عمر به دليل شيوع بيماري در افزايش اين ازدواج هاي زودرس موثر است. دختران و پسران هيچ گونه اختياري در برگزيدن همسر آينده خود نداشتند. رايج ترين شکل ازدواج عقد دائم بود. از ديگر شيوه هاي رايج ازدواج، ازدواج موقت يا صيغه کردن دختران و زنان بر اساس قرارداد و توافق بود. فقر مالي نيز سبب مي شد تا خانواده ها به ازدواج موقت دختران خويش رضايت دهند. صيغه کردن زنان در عرف جامعه کاملاً قابل قبول بود و زن هاي صيغه اي پس از به پايان رسيدن دوره قرارداد به آساني به عقد دائمي اشخاص ديگر درمي آمدند. شکل ديگر ازدواج شامل دختران يا زناني مي شد که از طريق جنگ ها و يا دزديده شدن و يا تجارت برده، اسير و فروخته مي شدند. نظام چندزني در شهرها، معمولا مختص به اشراف بوده است؛ ولي در ايالات نيز رواج داشت. در بين ايالات بلوچ حتي مردان کم بضاعت نيز گاه تا 8 زن مي گرفتند و اين نيز به اين دليل بود که زن در ايالات نه تنها هزينه اي براي شوهر نداشت؛ بلکه نيروي توليدي کارآمدتري نسبت به شوهر به حساب مي آمد.
نظام خانوادگي در دوران قاجار
در نظام خانوادگي دوران قاجار، حق طلاق با مرد بود. درخواست طلاق از سوي مرد با بهانه و يا بدون بهانه براي اجراي آن کافي است. نازايي و خروج از جاده عفاف از عمده ترين دلايل طلاق زنان بوده است. گاه نيز بد قدم بودن زن به هنگام ورود به خانه همسرش مي توانست؛ دليل طلاق باشد. زن در مورد خاصي چون عدم دريافت نفقه از مرد، انحرافات اخلاقي و يا ناتواني جنسي مرد، مي توانست درخواست طلاق نمايد. با وجود مجاز بودن طلاق، اين مسأله به ندرت رخ مي داد. در واقع سرنوشتي که پس از طلاق در انتظار زن بود، او را از طلاق بر حذر مي داشت. وظيفه نگهداري کودکان از سوي مردان و مشکل پرداخت مهريه نيز مردان معمولي جامعه را نيز از فکر طلاق زنانشان منصرف مي کرد. «پولاک» مي نويسد: در داخل خانه آرايش زنان غليظ تر و پوشش آن ها سبک تر و کمتر است. در خانه زن معمولاً سر خود را با پارچه يا شالي مي پوشاند که گوشه هاي آن از پشت آويزان است و پيراهن، عبارت از پارچه اي نازک و ابريشمي به رنگ صورتي يا آبي که گلدوزي شده با حاشيه هاي طلايي مي باشد. کليه زنان ايراني از هر قشري، علاقه زيادي به استفاده از طلا و جواهر به عنوان زينت آلات از خودنشان مي دادند. زينت آلات نقره اي مخصوص قشر محروم و کم بضاعت، اغلب به صورت دستبند و انگشتر نقره اي به کار مي رفت، گردنبندهاي نقره اي مخصوص نوکر و کلفت سياه پوست از خانواده عيان و اشراف بود.
کدبانويي زنان ايراني
خانم «کارلاسرنا» در مورد کدبانوي زنان ايراني مي نويسد: خانم هاي ايراني در تهيه مربا و شيريني سليقه خاص و طولاني دارند. اغلب اوقات وقتي که آن ها براي ديدار کسي مي روند، به عنوان ابزار محبت مقداري از شيريني هاي دست پخت خود را پيشاپيش مي فرستند. خدمتکاران، آن ها را در سيني هايي که رويش روپوش قلابدوزي شده، انداخته شده است، به خانه دوست مورد نظر مي بردند.
منبع: ماهنامه دنياي زنان شماره71
