نقش نماز در پیشگیری از بیماری های جسمی و روحی

یکی از برکات نماز، نقش و تاثیر آن بر سلامت است.سلامت از موضوعاتی است که از جهاتی می توان آن را مورد بررسی قرار داد؛ سلامت جسم و روح، سلامت اجتماعی و اخلاقی و ...اسلام آخرین حلقه اتصال وحی به بشر است.

لذا سلامت، در همه ابعاد آن که با تعالی و تکامل انسان-که هدف خلقت است، مورد توجه و نظر اسلام قرار می گیرد.

مهم ترین آثار نماز، مربوط به اثر معنوی ان است که اگر به شایستگی اقامه گردد روح انسان را در جهت تکامل حقیقی به پرواز در می آورد و به تبع آن سایر ابعاد سلامت یعنی سلامت جسمی، اخلاقی و اجتماعی نیز حاصل می گردد.
 

تاثیر نماز بر سلامت روحی و روانی انسان
بسیاری از ناآرامی های روحی و روانی ریشه در دوری از فطرت خداگرایی انسان دارد؛ به عبارت دیگر منشا آن از خود بیگانگی اوست.عصبانیت، اضطراب، دلشوره، ترس و افسردگی از نشانه های فشارهای عصبی-روانی است .

و نماز دارویی آرام بخش برای رفع این تنش ها محسوب می شود؛ چرا که ارتباط با خدا به سان ارتباط انسان با سایر موجودات نیست.او خدای خود را موجودی توانمند (والله علی کل شی قدیر)(8)و آگاه به اسرار و نهان (و یعلم ما تسرون و ما تعلنون و الله علیم بذات الصدور)(9)و ستارالعیوب می داند.
 

انسان برای ارتباط با خدای خود نگران گسستن ها، محدودیت ها و ناتوانی در برآوردن خواسته ها و افشای اسرار خویش نمی باشد؛ بلکه در یافته که خدایش در همه حال حتی به هنگام گناه او را رها نمی کند و راه هایی برای نجات وی در پیش روی او می گذارد .

(و من یعمل سوء ا او یظلم نفسه ثم یستعفرالله یجد الله غفورا رحیما)"هرکسی مرتکب گناه می شود یا به خدا ظلم روا داد آنگاه از خداوند طلب مغفرت کند به یقین خداوند را بخشنده و رحیم خواهد یافت"(10)

و همان گونه که خود فرمود:(ادعونی استجب لکم)"بخوایند مرا تا اجابت کنم شما را"(11)پس پیوسته به خواسته های کوچک و بزرگ انسان توجه دارد.او از سیره و کمال معصومین آموخته که هنگام دعا با قلبی مملو از یقین و اطمینان به اجابت خواسته ها و پاسخگویی خداوند امیدوار باشد.

همچنان که پیامبر گرامی اسلام فرمودند (ادعوا الله و انتم موقنون)" خدا را در حالی که یقین به اجابت دارید بخوانید"(12)او می داند که آینده از آن انسان های پرهیزکار است (والعاقبه للمتقین) (13).

پس حوادث روزگار و ظلم ظالمان و ناکامی های ظاهری او را دلسرد و افسرده نمی کند و با امید به آینده ای روشن در وجود خود احساس آرامش کرده، با اتکاء به ذات لایتناهی، فردی موفق در زندگی خویش می باشد که (الا بذکر الله تطمئن القلوب)"آگاه باشید که فقط به یاد خدا دل ها آرام می گیرد"(14)

شایان ذکر است که در منابع اسلامی برای برقراری ارتباط با خدا و تقویت سلامت روانی فرد، علاوه بر نماز یومیه بیش از 200 نماز مستحبی و واجب ذکر شده است که به مقتضای شرایط و در مشکلات مختلف، او را یاری می نماید، از آن جمله اند:

-نماز آیات:به هنگام ترس از وقوع بلایا و حوادث طبیعی، که موجب آرامش در فرد مضطرب می شود.
-نماز آمرزش گناهان:برای انسانی که مرتکب خطا و معصیت شده است.
-نماز قضای دین:برای رفع ترس و نگرانی از بدهکاری.

-نماز کفایت ظلم سلطان:برای رفع نگرانی از جور حاکمان جبار.
-نماز لیله الدفن:برای کسی که به سبب از دست دادن عزیزی احساس گناه و قصور می کند و با نگران جایگاه وی است.
-نماز استخاره:برای فردی که دچار تردید و تحیر در امری است و نمی تواند تصمیم قاطعی بگیرد.

-نماز مصیبت زده:به هنگام رویداد حادثه ای ناگوار در زندگی.
-نماز رفع هم و غم:برای برطرف نمودن احساس غم و اندوه.و ...(15)
 

تاثیر نماز بر عزت نفس انسانیکی از مظاهر مثبت روح و روان آدمی، احساس شایستگی و توانمندی و اعتماد به نفس است که احساس حقارت و ناتوانی در مقابل آن قرار می گیرد.

دکتر"کراز"در مدرسه بهداشت دانشگاه "میشیگان"رابطه بین دین و عزت نفس را در یک نمونه بزرگ غالبا مسیحی مورد بررسی قرار داد و به این نتیجه رسید، اشخاصی که در مقابله با مشکلات، شدیدا متکی به دین و اجرای عبادت بودند، سطوح بالایی از عزت نفس را نشان می دادند.(16)
 

در دین اسلام، خداوند انسان را در سنی خاص مکلف به برپایی نماز می کند که از دو جهت، جالب توجه است؛ این که در این سن، فرد قدرت انتخاب دارد .

و در واقع خداوند عزیز به انسان احترام گذاشته و از او دعوت به انجام امری سازنده می کند؛ و در عین حال می خواهد که افراد به اختیار خود آن را بپذیرند و این نشانه شخصیت دادن به انسان و احساس کرامت نفس اوست:

انسانی که در قالب زیباترین ارتباط با خدا و مبدا کمال، با انجام رکوع و سجود که از ارکان اصلی و اساسی نماز است، نمادی از فروتنی و تسیلم در آستان ساحت ربوبی را نشان می دهد.(17)

خود را لایق پرستش خدا و ارتباط با او می بیند و احساس شایستگی و توانمندی می نماید.او در هیچ مقطعی از زندگی تنها نیست و همیشه و در همه حال، یاری توانمند همراه اوست که راهنمای او در قبول مسئولیت های بزرگ زندگی است.

او با اعتقاد به خدای خویش به جایگاه و عزت خود یقین دارد (والله العزه و لرسوله و للمومنین)"عزت از آن خدا و پیامبر و مومنان است"(18)او چون خدای خود را عزیز می داند در سایه عزت الهی و تقوی و اطاعت از خداوند عزیز، احساس عزت و اعتماد به نفس می کند.

رسول اکرم (ص)می فرماید:(ان الله تعالی یقول کل یوم انا ربکم العزیز، فمن اراد عز الدارین فلیطع العزیز) "خداوند تعالی در هر روز می فرماید من پروردگار عزیز شما هستم پس کسی که عزت دنیا و آخرت را می خواهد باید از خداوند عزیز اطاعت نماید"(19)

و نیز می فرماید:(کسی که خود را در اطاعت خداوند خوار گرداند؛عزیزتر از کسی است که با نافرمانی خدا به عزت می رسد.)(20)
 

تاثیر نماز بر تمرکز فکر و تقویت حافظه
تمرکز نه تنها شرط لازم،بلکه در بسیاری از موارد، شرط کافی برای رسیدن به موفقیت است؛ بنابراین اقامه کننده حقیقی نماز، بابرخورداری از حضور قلب در عبادت های روزانه، در واقع تمرکز حواس را بارها بارها در طول شبانه روز تمرین می کند.

و از این طریق، این صفت حسنه را، ملکه وجود خود می سازد تا با بهره بردن از آن در همه عرصه های زندگی، موفقیت را در همه ابعاد ممکن، نصیب خویش سازد.
 

اهمیت تمرکز در نماز تا جایی است که رسول گرامی اسلام دو رکعت نماز با تفکر و تمرکز را بهتراز بیداری و تهجد دردل شب می داند.(21)

و نیز می فرمایند:"بنده نماز می گزارد در حالی که یک ششم و یک دهم آن هم نوشته نمی شود، به درستی که برای بنده از نمازش، آن چه را که حضور قلب داشته، ثبت می شود.(22)
 

تاثیر نماز در ایجاد نظم
یکی دیگر از آثار اقامه نماز یومیه در اسلام، منظم شدن نمازگزار است فردی که خودی را ملزم بداند در ساعات مشخصی از شبانه روز، برای نماز مهیا شود به نظم و انضباط عادت می کند.

خصوصا با تاکیدی که بر خواندن نماز در اول وقت می شود.امام جعفر صادق (ع) می فرمایند:برتری نماز اول وقت بر آخر وقت، مانند برتری آخرت بر دنیا است.(23)

و نیز یکی از صفات مومنین از دیدگاه قرآن، حفظ نظم و اوقات نماز است (والذین هم علی صلواتهم یحافضون)"مومنین کسانی هستند که بر اوقات نمازهایشان محافظت می کنند"(24)
 

تاثیر نماز بر بهداشت خواب

هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ
از یمن دعای شب و ورد سحری بود
 

هر انسانی حدود یک سوم عمر خود را در خواب به سر می برد؛ تاثیر کیفیت خواب بر روان و جسم انسان، امری انکارناپذیر است و ایجاد بهداشت خواب، در واقع، یک رکن مهم در بهداشت روانی و جسمی محسوب می شود.

بنابراین هر عاملی که در تنظیم خواب موثر باشد، پیشگیری کننده و حتی درمانگر بسیاری از بیماری های جسمی و روحی خواهد بود.امروزه نخستین اصلی که در ایجاد بهداشت خواب توصیه شده،.

بیدار شدن منظم روزانه در یک ساعت خاص است.یک نگاه کلی به جدول اوقات شرعی نشان می دهد که وقت نماز صبح در طول سال با در نظرگرفتن تغییرات ناشی از حرکت وضعی و انتقالی زمین، زمان ثابتی است .

و اقامه نماز صبح و برخاستن مقارن طلوع فجر، در واقع اساسی ترین گام برای رعایت بهداشت خواب و در نتیجه، سلامت بدن و تعادل روانی است و این کار از طریق کاهش میزان خواب (REM).

که خود بخشی از یک سیکل خوب بوده و در طول یک خواب 8 ساعته، حدود 90 دقیقه است صورت می گیرد.

چرا که قسمت اعظم این مرحله در ساعات نزدیک صبح، به وقوع می پیوندند (25)و کسی که خود را ملزم به بیداری صبحگاهی برای نماز می کند با کاهش مرحله (REM)احساس نشاط کرده، انرژی وی برای انجام کار روزانه ذخیره می شود.

رسول گرامی (ص)فرمودند:(هیچ بنده ای نیست که به اوقات نماز و جایگاه های خورشید اهتمام داشته باشد مگر آن که برای او راحتی هنگام مرگ و انقطاع از حزن و اندوه و نجات از آتش را تضمین می کنم.)(26).

از سوی دیگر خواب شب بعد از عشا نیز بسیار آرام بخش و با کیفیت است چرا که فرد در هنگام نماز انباشته ای از زباله های ذهنی خود را تخلیه کرده و با تمرکز و حضور قلب با خدای خویش به راز ونیاز می پردازد .

و رسیدن به این مرحله از خودآگاهی، خوابی آرام را در طول شب در پی خواهد داشت."هاسیلوپ"می گوید مهم ترین عامل خواب آرام بخش که من در طول سال های متمادی به آن پی برده ام همین نماز است.(27)
 

تاثیرنماز بر تقویت عضلات بدنیکی از عواملی که موجب سلامت انسان می شود، ورزش منظم روزانه است.به نظر می رسد انجام فریضه نمازهای پنجگانه علاوه بر ایجاد سلامت و نشاط روحی، دارای تاثیر جسمی نیز می باشد.

حرکات نماز برای هر شخصی ر هر سن و سالی که باشد، مناسب است و بدون آن که فشار بیش از حدی بر او وارد کند، تاثیر خوبی بر انقباض و انبساط عضلات و مفاصل دارد؛ زیرا حرکات کششی که انسان در هنگام رکوع و سجود انجام می دهد.

به طور خاصی آرام بخش بوده موجب تقویت عضلات صورت، گردن، ساق پا، ران ها و ستون مهره ها می شود.(28)لازم به توضیح است که در منابع اسلامی علاوه بر نمازهای واجب فوق الذکر، نمازهای مستحبی فراوانی مورد توصیه قرار گرفته است .

که یکی از آنها، نمازهای نافله است که در مجموع، شخصی نمازگزار، روزانه پنجاه و یک رکعت نماز می گزارد؛ که این تعداد از حرکات ورزشی، می تواند در سلامت جسمی فرد بسیار موثر باشد.

تاثیر نماز در پیشگیری از بیماری های قلبی عروقی
 

همه مجامع علمی بر این باورند که برای کاهش بیماری های قلبی-عروقی و درمان فشار خون مرضی، نیازبه کاهش اضطراب،عدم مصرف مشروبات الکلی، کاهش وزن و ورزش های سبک و منظم می باشد.(29)

شایان ذکر است که توصیه به اقامه نماز با حضور قلب و طمانینه، علاوه برکاهش اضطراب، نوعی ورزش سبک و منظم هم شمرده می شود و نهی شدید آیات و روایات از اسراف، تبذیر و پرخوری (کلوا و اشربوا ولا تسرفوا)(30).

و همچنین نهی از مصرف الکل در آیات قرآن، (یا ایها الذین آمنو انما الخمر و المیسر و الانصاب و الازلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوه...)"ای مومنان شراب و قمار و انصاب (بتان)و ازلام (تیرهای مخصوص تفال)، پلید و عمل شیطانی است."(31)

خود دستورالعمل مهمی برای پیشگیری از بیماری های قلبی-عروقی می باشد.
 

تاثیر نماز در ایجاد تطابق با سرطان ها و پیشگیری از آن
تحقیقات نشان می دهد که کاهش افسردگی و هیجانات وافزایش کیفیت زندگی می تواند به مهارت های تطابق با بیماری های جسمی صعب العلاج کمک نماید.(32)
 

دایر(Dwyer)، آثار میزان تجمع گروه های مختلف را در میان مرگ و میر ناشی از سرطان مورد بررسی قرار داد و اذعان داشت جوامعی که در مذهب خود برخی رفتارهای محافظه کارانه و رژیم غذایی مناسب و پرهیز از الکل و دخانیات را دارند .

و همچنین اعمال عبادی خود را به طور منظم و با تمرکز فکر انجام می دهند میزان کمتری از مرگ و میر در اثر سرطان را نشان می دهند.(33)در متون اسلامی نیز بسیاری از عواملی که موجبات سرطان را فراهم می کند اکیدا مورد نهی قرار گرفته است .

از جمله شراب، روابط نامشروع و ...رسول اکرم (ص)می فرماید:(اولین چیزی را که خداوند مرا از آن نهی کرد عبادت بت ها و شراب خواری بود)(34).

و در قران کریم، خدای تعالی می فرماید:(ولا تقربو الزانی انه کان فاحشه و ساء سبیلا)"به زنا نزدیک مشوید که زنا قبیح وزشت بودن راهی بد فرجام است.(35)و حضرت علی (ع)فرموده اند:(شخص غیرتمند هرگز زنا نمی کند).(36)

از آنجا که نماز،اوج ارتباط با خالق هستی است دعا و تلاوت آیات روح بخش الهی و تعظیم و تسبیح معبود با حضور قلب و طمانینه، می تواند موجب آرامش و اعتماد به نفس و خوش بینی و تسلیم در برابر قضا و قدر الهی گردیده و با افزایش مقاومت در مقابل ناملایمات، زمینه تطابق با مشکلات و بیماری های جسمی صعب العلاج را فراهم می آورد.

ویلیام جیمز می نویسد:(قیافه دنیا در نظر مردم با ایمان فرق می کند، آنها قبول دارند که هر واقعه و امری که به زندگی آنها ارتباط دارد به نظرشان انعکاسی از مشیت الهی است و این مشیت الهی که از نظرها پنهان است.

در نمازها و دعاها به شدت مشهود می گردد.اگر نیرویی برای تحمل پیشامدها لازم باشد دراثر دعا و نماز به دست می آید هرگونه دعا و نماز نشانه این اعتقاد است که با ارتباط با خدا، نیروی ملکوتی که غذای روح می باشد به دست آمده و قیافه دنیا طور دیگر جلوه می کند.(37)
 

تاثیر نماز بر پیشگیری از عفونت کلیه و مجاری ادراری

ازعوامل مهم در ایجاد بیماری های گوارشی تغذیه غیراصولی و استرس ها و فشارهای روانی می باشد."برونر"دراین رابطه می نویسد:(در شرایط استرس و اضطراب، عصب "واگ"تحریک شده و باعث افزایش ترشح اسید معده از سلول های جداری معده می گردد.

افزایش اسید معده به طور ناگهانی یا به مرور زمان پوشش مخاطی و محافظ معده را از بین می برد و آنزیم های پروتیولتیک معده که در هضم غذا نقش دارند، به علت عدم وجود لایه محافظ، بافت خود معده را نیز هضم می کند.

بنابراین هرعاملی که سبب تخفیف و کاهش استرس ها می شود می تواند نوعی عامل پیشگیری از زخم های گوارشی باشد.

شخص نمازگزار درصورت حضور قلب و توجه به مفاهیم نماز وایمان، به قدرت لایتناهی پروردگار، خود را در مقابل هرگونه استرس، ایمن می کند چنان که خداوند در قرآن کریم می فرماید "و استعینوا بالصبر و الصلوه"(38)

همچنین در منابع اسلامی به بهداشت تغذیه برای برقراری حضور قلب و تحصیل اثرات سودمند نماز نیز اشاره شده است.امام محمد باقر (ع)می فرماید:(در حالت کسالت و خواب آلودگی و با معده پر به نماز نایستید که اینها از راه های نفوذ نفاق اند و ...(39)

و نیز رسول گرامی اسلام در ضمن روایت مفصلی فرمودند:(یکی از مواردی را که نماز شخصی، مورد قبول قرار نمی گیرد، نماز کسی است که شراب نوشیده باشد.(40)
 

تاثیر نماز بر پیشگیری از عفونت کلیه و مجاری ادراری
طهارت و پاکیزگی و رعایت قوانین بهداشتی، نقش مهمی در جلوگیری از بیماری ها خصوصا عفونت کلیه و مجاری ادراری دارد.
 

در دستورات و منابع اسلامی درباره بهداشت جسم، توصیه های فراوانی شده مخصوصا برای ورود به نماز در قالب شرایط و مقدمات نماز، به طهارت بدن و لباس از هر گونه آلودگی و نجاست امر می نماید(41).

خداوند تعالی خطاب به رسول اکرم(ص)می فرماید:(قم فانذر، ربک فکبر و ثیابتک فطهر والرجز فاهجر)"ای پیامبر برخیز و به مردم هشدار بده و خدای خود را به بزرگی یاد کن و لباس خود را پاکیزه دار و از ناپاکی دوری گزین (42)"؛

همچنان که امام رضا (ع)نیز در بیان بخشی از علت وضو می فرمایند:(وضو برای پاک شدن نمازگزار از هرگونه آلودگی و نجاست است.)(43)

لزوم انواع غسل ها برای زنان و مردان و تمیز نمودن بدن قبل از غسل و وضو از جمله مواردی است که بر آن تأکید شده است.استحباب تخلیه قبل از غسل و وضو و کراهت جلوگیری از بول و غائط برای حفظ وضو از جمله مواردی است.

که موجب کاهش عفونت کلیه و تولید سنگ های مجاری ادراری می گردد.رسول گرامی اسلام می فرماید:یکی از مواردی که موجب عدم قبول نماز می شود مربوط به افراد "زبین"(کسانی که از بول و غائط خویش جلوگیری می کنند)است.(44)

نتیجه:
نقش نماز در پیشگیری از بیماری های جسمی و روحی برای اهل علم ماملا واضح و معلوم است جند مورد قابل تامل است.

1.«نماز» با ایجاد ثبات در شخصیت و ایمنی بخشی در مقابل استرس ها، خطر ابتلا به سکته های مغزی و قلبی را به شدت کاهش می‌دهد.

2-تأثیر نماز بر بیماری فشار خون: در تمامی منابع معتبر علمی، برای پیشگیری از ابتلا به افزایش فشار خون کاملا ماثر است.

3-نماز با حرکات موزون و قیام و قعود و رکوع و سجود منظمی توأم است که قابل مقایسه با یک نرمش سبک روزانه مشابه آنچه که در درمان های غیر دارویی فشار خون توصیه می شود، می باشد

4- تأثیر نماز بر بهداشت خواب: یک نگاه کلی به جدول اوقات شرعی نشان می دهد، که وقت نماز صبح، در تمام طول سال، با در نظر گرفتن تغییرات ناشی از حرکات وضعی و انتقالی زمین، زمان ثابتی است .

5-تاثیر نماز بر بیماری های تیروئید: تلقین های امید بخش و زندگی ساز توام با نماز که در صورت حضور قلب و توجه به مفاهیم نماز تجلی می کنند، به نمازگزار حس همه جانبه امنیت روانی را هدیه می دهد.

6-تأثیر نماز بر بهداشت خواب: ایجاد بهداشت خواب، در واقع یک رکن مهم بهداشت روانی و جسمی به حساب می آید و هر عاملی که در تنظیم بهداشت خواب مؤثر باشد، پیشگیری کننده و حتی درمانگر بسیاری از بیماری های جسمی و روانی است.

7- یک روش درمانى جدید براى بیماران افسرده، بیدار نگه داشتن آن‏ها براى کاهش میزان REM است، که بهترین شکل آن نماز صبح است. زمان نماز صبح که مورد تاکید قرآن و همچنین بسیارى از روایات بوده، سبب کاهش قابل توجه میزان خواب REM در اشخاص مى‏شود.
زیرا شخص نمازگزار که خود را ملزم به اقامه نماز صبح مى‏داند و باید صبحگاه بیدار شود، پس در حقیقت جلوى ورود به مرحله قابل توجهى از REM را مى‏گیرد. از این جهت ‏بیدارى صبحگاهى 8-

8-نماز به موقع در هنگام صبح به جلوگیری از سکته‌ های قلبی کمک کرده و نقش موثری در فعالیت هورمون ‌ها، سلول‌ ها و در نتیجه تنظیم گردش خون دارد.

9- ماز صبح مانع از سرطان می‌شود: خواندن نماز صبح در زمان مقرر خود، موجب فعال شدن کار سلول‌های بدن و جلوگیری از ابتلا به تومورهای سرطانی می‌شود. در زمان ادای نماز صبح، تمامی اعضای بدن در اوج فعالیت‌هایشان قرار دارند،

به گونه‌ای که ترشح هورمون‌ها به ویژه آدرنالین که ترشح آن در ساعت پنج صبح شروع می‌شود، افزایش می‌یابد و به فعال شدن تمامی اعضای بدن و جلوگیری از تومورهای سرطانی کمک می‌کند. هم‌چنین هوای پاک صبحگاهی دارای مقادیر زیادی اکسیژن است که موجب فعالیت قلب، کاهش انقباضات رگ‌های خونی، تنظیم کار هورمون‌ها و بهبود کار حافظه می‌شود.
 

پی نوشت ها :
* عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی دانشگاه علوم پزشکی گیلان
**عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی گیلان
1.اسراء/(70)
2.المومنون/(14)
3.بقره/(34)
4.احزاب/(72)
5.ری شهری، م.میزان الحکمه (عربی)ج(2)، انتشارات دارالحدیث، چاپ اول، (1375)، ص (1627)، ح (1057)
6.میزان الحکمه (عربی)، ج (2)، ص (1626)، ح (10533)
7.میزان الحکمه (عربی)، ج(2)، ص (1630)، ح (10570)
8.حشر/(6)
9.تغابن/(4)
10.نساء/(110)
11.غافر/(60)
12.میزان الحکمه (عربی)، ج2، ص 880، ح5653
13.اعراف/(128)
14.رعد/(28)
15.طبرسی، مکارم الاخلاق، انتشارات الاعلمی، بیروت، 1422 ه.ق (2001م)، ص 385-381 و مفاتیح الجنان حاشیه و متن بحث نمازها
16.کونیک، هارولد جی، آثار دین بر بهداشت جسم و روان، ترجمه بتول نجفی
17.پژوهشگاه علوم انسانی و مطالب فرهنگی تهران، 1380، ص 79
18.منافقون/(8)
19.جوادی آملی، ع-رازهای نماز، نشر اسراء، قم 1383، ص 119
20.ری شهری، م.میزان الحکمه (فارسی)، ج 7، ص 365، ح 12962
21.ری شهری، م.منتخب میزان الحکمه، دارالحدیث، قم، چاپ دوم، 1380، ص 300، ح 3632
22.میزان الحکمه (عربی)، ج2، ص 1637
23.منتخب میزان الحکمه، ص 301، ح 3645
24.مومنون/(9)
25.گایتون وهال، فیزیولوژی پزشکی گایتون، ترجمه احمد رستمی و سید حمیدالله غفاری، ویرایش یازدهم، ج1، تهران، 1386، ص 227
26.مجلسی، م، بحارالانوار، ج83، قم، چاپ اول، 1427 ه.ق، ص 91، ح 5
27.رادفر، ش.عروجی، زم.بررسی نقش نماز در میزان شیوع اضطراب در دختران
28.فاکس و ماتیوس، فیزیولوژی ورزشی، ترجمه اصغر خالدان، دانشکده تربیت بدنی و علوم ورزشی، جلد اول انتشارات دانشگاه تهران، 1368، ص 274-269
29.نمازی، م و سلحشور، ب، تربیت بدنی عمومی، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی تهران، 1369، ص 58-55
30.اعراف/(31).
31.مائده/(90)
32.Breda.K.Sheltion.comlem entary alternative and un proven therapies Manual of cancernursing.Lippincottco,2004,pp:18-82
33.کونیک، هارولدجی،آثار دین بر بهداشت جسم و روان، ترجمه بتول نجفی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تهران، 1380، ص 114-112
34.عاملی، ح، وسایل الشیعه، ج 17، چاپ اول، موسسه الاعلمی بیروت، 1427 ه.ق (2007 م)، ص 126، ح 20
35.اسرا/(32)
36.احسان بحش، ص، آثار الصادقین، ج7، چاپ اول، نماز جمعه گیلان، رشت، 1369، ص 432، ح 24
37.جیمز، دین و روان، ترجمه مهدی قائینی
38.بقره/(153)
39.میزان الحکمه (عربی)، ج2، ص 1624، ح 10675
40.میزان الحکمه (عربی)، ج 2، ص 637، ح 10634
41.توضیح المسائل مراجع، ج1، تنظیم محمد حسن بنی هاشمی، دفتر انتشارات اسلامی چاپ هشتم، بهار 1383، بحث شرایط بدن و لباس نمازگزار، ص 481-447
42.مدثر/(5-3)
43-میزان الحکمه (عربی)، ج4، ح 21912 به نقل از علل الشرایع
44.منتخب میزان الحکمه، ص 300، ح 3629

منبع:

دانشمند شماره559