نویسنده : سید محمدصادق میرقیصری
جانِ قم
یک سال بعد از هجرت علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) نامهای خطاب به خواهر گرامی‌اش نوشت و حضرت معصومه(سلام الله علیها) پس از دریافت نامه، برای ادای رسالت زینبی و پیام ولایت، به همراه عده‌ای از برادران و برادرزادگان، به طرف خراسان حركت كرد. اینجا بود كه مأمون ملعون با زیركی تمام از هدف این سفر آگاه شد و مانع شد تا این رسالت زینبی محقق شود. یاران مأمون در شهر ساوه، با كاروان حضرت معصومه (سلام الله علیها) درگیر شدند و با ناجوانمردی، بیشتر مردان از جمله تمامی برادران آن حضرت را به شهادت رساندند. حضرت معصومه(سلام الله علیها) بر اثر این حادثه از شدّت ناراحتی و بنا به قولی به دلیل مسمومیت به سختی بیمار شد و ادامۀ سفر برایشان ناممكن گشت و دستور دادند كه او را به شهر قم ببرند.3
٭ ٭ ٭
بزرگان شهر قم وقتی از این خبر مطلع شدند، به استقبال آن حضرت شتافتند و در حالی كه موسی بن خزرج، بزرگ خاندان اشعری زمام ناقۀ آن حضرت را به دوش می‌كشید و عدّۀ فراوانی از مردم، پیاده و سواره، گرداگرد كجاوۀ حضرت در حركت بودند، حدوداً در 23 ربیع الاول سال 201 ق. حضرت وارد شهر قم شد. سپس در محلی كه امروز «میدان میر» نامیده می‌شود، شتر آن حضرت در جلوی منزل موسی بن خزرج زانو زد و افتخار میزبانی حضرت نصیب او شد. آن بزرگوار به مدت 17 روز در این شهر زندگی كرد و در این مدت، مشغول عبادت و راز و نیاز با پروردگار متعال بود. محلّ عبادت آن حضرت در مدرسۀ «ستیّه» بود كه هم اكنون با نام «بیت النور» محل زیارت ارادتمندان آن حضرت است. سرانجام در روز دهم ربیع الثانی سال 201 ق. با اندوه فراوان دیده از جهان فرو بست و شیعیان را در ماتم خود به سوگ نشاند. مردم قم با تجلیل فراوان پیكر پاكش را به سوی محلّ فعلی كه در آن روزگار بیرون شهر و به بابلان معروف بود، تشییع كردند. پس از دفن حضرت معصومه(سلام الله علیها)، موسی بن خزرج سایبانی از بوریا بر فراز قبر شریفش قرار داد تا اینكه حضرت زینب، فرزند امام جواد(علیه‌السلام) به سال 256 ق. اوّلین گنبد را بر مزار قبر شریف عمۀ بزرگوارش بنا كرد و بدین سان، تربت پاك آن بانوی بزرگوار اسلام، قبله‌گاه قلوب ارادتمندان به اهل بیت و دارالشفای دل‌سوختگان عاشق ولایت و امامت شد.4
٭ ٭ ٭
پس از وفات حضرت معصومه(سلام الله علیها) سه تن از دختران موسی مبرقع، پسر امام جواد (علیه‌السلام) به نامهای امّ محمد، میمونه و بریهیه كنار آن حضرت دفن شدند. محدث قمی از بانوان دیگری نیز نام برده است كه در كنار مرقد مطهر حضرت معصومه (سلام الله علیها) مدفون هستند مانند: زینب، دختر امام جواد، امّ اسحاق، كنیز محمد بن موسی مبرقع و امّ حبیب، كنیز محمد بن احمد بن موسی مبرقع. بنابراین، در مجموع شش تن از امام زادگان و نوادگان امام جواد(علیه‌السلام) در كنار مرقد مطهر حضرت معصومه(سلام الله علیها) دفن شده‌اند و شایسته است آنان كه مرقد شریف حضرت معصومه (سلام الله علیها) را زیارت می‌كنند از آنها نیز یاد كنند، گرچه با این جمله كوتاه باشد: «السلام علیكنّ یا بنات رسول الله، السلام علیكنّ و رحمة الله و بركاته؛ سلام بر شما ای دختران رسول خدا (سلام الله علیها) سلام بر شما و رحمت و بركت خدا بر شما».5
٭ ٭ ٭
نام شریف آن بزرگوار؛ فاطمه و مشهورترین لقب آن حضرت، معصومه است. پدر بزرگوارش امام هفتم شیعیان، حضرت موسی بن جعفر (علیهم‌السلام) و مادر مكرّمه‌اش، حضرت نجمه خاتون است. آن بانو، مادر امام هشتم نیز هست. بنابراین حضرت معصومه (سلام الله علیها) با حضرت امام رضا (علیه‌السلام) از یك مادر هستند. ولادت آن حضرت در روز اوّل ذیقعده سال 173 هجری قمری در مدینۀ منوّره واقع شده است. دیری نپایید كه در همان سنین كودكی، با مصیبت شهادت پدر گرامی خود در حبس هارون در شهر بغداد مواجه شد. لذا از آن پس، تحت مراقبت و تربیت برادر بزرگوارش حضرت علی بن موسی الرّضا (علیه‌السلام) قرار گرفت.
در سال 200 ق. در پی اصرار و تهدید مأمون عباسی، سفر تبعیدگونۀ حضرت رضا (علیه‌السلام) به مرو انجام شد و آن حضرت بدون اینكه كسی از بستگانش و اهل بیت خود را همراه ببرند، راهی خراسان شدند.»2
یكی از ویژگی‌های حضرت معصومه(سلام الله علیها) این بود كه به علوم اسلام و آل محمّد (صلوات الله علیه) آگاهی داشت و جزو راویان و محدثان به شمار می‌رفت. اگرچه تمام روایت‌های آن حضرت به دست ما نرسیده است، ولی به برخی احادیثی كه از آن حضرت نقل شده، اشاره می‌كنیم:
1. در كتاب ارزشمند «الغدیر»، به نقل از كتاب‌های متعدد اهل سنت، حدیث غدیر از آن بانوی بزرگوار این گونه نقل شده است: «دختران امام كاظم(علیه‌السلام)، فاطمه (معصومه) و زینب و ام كلثوم گفتند: روایت كرد برای ما فاطمه، دختر امام صادق(علیه‌السلام) و گفت: روایت كرد برای من فاطمه، دختر امام باقر(علیه‌السلام) و او گفت: روایت كرد برای من فاطمه، دختر امام سجاد(علیه‌السلام) و او گفت: روایت كردند برای من فاطمه و سكینه، دختران امام حسین(علیه‌السلام) و آنها گفتند: روایت كرد ما را امّ كلثوم، دختر فاطمۀ زهرا(سلام الله علیها) و او از مادرش فاطمۀ زهرا(سلام الله علیها) دختر پیامبر روایت كرده كه آن حضرت فرمود: «آیا فراموش كردید سخن رسول خدا(ص) در روز غدیر خم را كه فرمود: هر كس كه من مولا و رهبر او هستم، پس علی مولا و رهبر اوست؟ و نیز به علی(علیه‌السلام) فرمود: «نسبت تو به من، مانند نسبت هارون به موسی است».
2. فاطمه [معصومه]، دختر امام كاظم(علیه‌السلام) و او از فاطمه، دختر امام صادق(علیه‌السلام) و او از فاطمه، دختر امام باقر(علیه‌السلام) و او از فاطمه، دختر امام سجاد (علیه‌السلام) و او از فاطمه، دختر امام حسین(علیه‌السلام) و او از زینب، دختر علی(علیه‌السلام) و او از فاطمۀ زهرا، دختر رسول خدا(ص) روایت كرد كه فرمود: «آگاه باشید! كسی كه با حبّ آل محمد از دنیا رفت، شهید از دنیا رفته است».6
سالروز شهادت آن بانوی بزرگوار را به امام موعود(علیه‌السلام) و موعودیان گرامی تسلیت عرض می‌كنیم.
یک سال بعد از هجرت علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) نامهای خطاب به خواهر گرامی‌اش نوشت و حضرت معصومه(سلام الله علیها) پس از دریافت نامه، برای ادای رسالت زینبی و پیام ولایت، به همراه عده‌ای از برادران و برادرزادگان، به طرف خراسان حركت كرد. اینجا بود كه مأمون ملعون با زیركی تمام از هدف این سفر آگاه شد و مانع شد تا این رسالت زینبی محقق شود. یاران مأمون در شهر ساوه، با كاروان حضرت معصومه (سلام الله علیها) درگیر شدند و با ناجوانمردی، بیشتر مردان از جمله تمامی برادران آن حضرت را به شهادت رساندند. حضرت معصومه(سلام الله علیها) بر اثر این حادثه از شدّت ناراحتی و بنا به قولی به دلیل مسمومیت به سختی بیمار شد و ادامۀ سفر برایشان ناممكن گشت و دستور دادند كه او را به شهر قم ببرند.3
٭ ٭ ٭
بزرگان شهر قم وقتی از این خبر مطلع شدند، به استقبال آن حضرت شتافتند و در حالی كه موسی بن خزرج، بزرگ خاندان اشعری زمام ناقۀ آن حضرت را به دوش می‌كشید و عدّۀ فراوانی از مردم، پیاده و سواره، گرداگرد كجاوۀ حضرت در حركت بودند، حدوداً در 23 ربیع الاول سال 201 ق. حضرت وارد شهر قم شد. سپس در محلی كه امروز «میدان میر» نامیده می‌شود، شتر آن حضرت در جلوی منزل موسی بن خزرج زانو زد و افتخار میزبانی حضرت نصیب او شد. آن بزرگوار به مدت 17 روز در این شهر زندگی كرد و در این مدت، مشغول عبادت و راز و نیاز با پروردگار متعال بود. محلّ عبادت آن حضرت در مدرسۀ «ستیّه» بود كه هم اكنون با نام «بیت النور» محل زیارت ارادتمندان آن حضرت است. سرانجام در روز دهم ربیع الثانی سال 201 ق. با اندوه فراوان دیده از جهان فرو بست و شیعیان را در ماتم خود به سوگ نشاند. مردم قم با تجلیل فراوان پیكر پاكش را به سوی محلّ فعلی كه در آن روزگار بیرون شهر و به بابلان معروف بود، تشییع كردند. پس از دفن حضرت معصومه(سلام الله علیها)، موسی بن خزرج سایبانی از بوریا بر فراز قبر شریفش قرار داد تا اینكه حضرت زینب، فرزند امام جواد(علیه‌السلام) به سال 256 ق. اوّلین گنبد را بر مزار قبر شریف عمۀ بزرگوارش بنا كرد و بدین سان، تربت پاك آن بانوی بزرگوار اسلام، قبله‌گاه قلوب ارادتمندان به اهل بیت و دارالشفای دل‌سوختگان عاشق ولایت و امامت شد.4
٭ ٭ ٭
پس از وفات حضرت معصومه(سلام الله علیها) سه تن از دختران موسی مبرقع، پسر امام جواد (علیه‌السلام) به نامهای امّ محمد، میمونه و بریهیه كنار آن حضرت دفن شدند. محدث قمی از بانوان دیگری نیز نام برده است كه در كنار مرقد مطهر حضرت معصومه (سلام الله علیها) مدفون هستند مانند: زینب، دختر امام جواد، امّ اسحاق، كنیز محمد بن موسی مبرقع و امّ حبیب، كنیز محمد بن احمد بن موسی مبرقع. بنابراین، در مجموع شش تن از امام زادگان و نوادگان امام جواد(علیه‌السلام) در كنار مرقد مطهر حضرت معصومه(سلام الله علیها) دفن شده‌اند و شایسته است آنان كه مرقد شریف حضرت معصومه (سلام الله علیها) را زیارت می‌كنند از آنها نیز یاد كنند، گرچه با این جمله كوتاه باشد: «السلام علیكنّ یا بنات رسول الله، السلام علیكنّ و رحمة الله و بركاته؛ سلام بر شما ای دختران رسول خدا (سلام الله علیها) سلام بر شما و رحمت و بركت خدا بر شما».5
٭ ٭ ٭
نام شریف آن بزرگوار؛ فاطمه و مشهورترین لقب آن حضرت، معصومه است. پدر بزرگوارش امام هفتم شیعیان، حضرت موسی بن جعفر (علیهم‌السلام) و مادر مكرّمه‌اش، حضرت نجمه خاتون است. آن بانو، مادر امام هشتم نیز هست. بنابراین حضرت معصومه (سلام الله علیها) با حضرت امام رضا (علیه‌السلام) از یك مادر هستند. ولادت آن حضرت در روز اوّل ذیقعده سال 173 هجری قمری در مدینۀ منوّره واقع شده است. دیری نپایید كه در همان سنین كودكی، با مصیبت شهادت پدر گرامی خود در حبس هارون در شهر بغداد مواجه شد. لذا از آن پس، تحت مراقبت و تربیت برادر بزرگوارش حضرت علی بن موسی الرّضا (علیه‌السلام) قرار گرفت.
در سال 200 ق. در پی اصرار و تهدید مأمون عباسی، سفر تبعیدگونۀ حضرت رضا (علیه‌السلام) به مرو انجام شد و آن حضرت بدون اینكه كسی از بستگانش و اهل بیت خود را همراه ببرند، راهی خراسان شدند.»2
یكی از ویژگی‌های حضرت معصومه(سلام الله علیها) این بود كه به علوم اسلام و آل محمّد (صلوات الله علیه) آگاهی داشت و جزو راویان و محدثان به شمار می‌رفت. اگرچه تمام روایت‌های آن حضرت به دست ما نرسیده است، ولی به برخی احادیثی كه از آن حضرت نقل شده، اشاره می‌كنیم:
1. در كتاب ارزشمند «الغدیر»، به نقل از كتاب‌های متعدد اهل سنت، حدیث غدیر از آن بانوی بزرگوار این گونه نقل شده است: «دختران امام كاظم(علیه‌السلام)، فاطمه (معصومه) و زینب و ام كلثوم گفتند: روایت كرد برای ما فاطمه، دختر امام صادق(علیه‌السلام) و گفت: روایت كرد برای من فاطمه، دختر امام باقر(علیه‌السلام) و او گفت: روایت كرد برای من فاطمه، دختر امام سجاد(علیه‌السلام) و او گفت: روایت كردند برای من فاطمه و سكینه، دختران امام حسین(علیه‌السلام) و آنها گفتند: روایت كرد ما را امّ كلثوم، دختر فاطمۀ زهرا(سلام الله علیها) و او از مادرش فاطمۀ زهرا(سلام الله علیها) دختر پیامبر روایت كرده كه آن حضرت فرمود: «آیا فراموش كردید سخن رسول خدا(ص) در روز غدیر خم را كه فرمود: هر كس كه من مولا و رهبر او هستم، پس علی مولا و رهبر اوست؟ و نیز به علی(علیه‌السلام) فرمود: «نسبت تو به من، مانند نسبت هارون به موسی است».
2. فاطمه [معصومه]، دختر امام كاظم(علیه‌السلام) و او از فاطمه، دختر امام صادق(علیه‌السلام) و او از فاطمه، دختر امام باقر(علیه‌السلام) و او از فاطمه، دختر امام سجاد (علیه‌السلام) و او از فاطمه، دختر امام حسین(علیه‌السلام) و او از زینب، دختر علی(علیه‌السلام) و او از فاطمۀ زهرا، دختر رسول خدا(ص) روایت كرد كه فرمود: «آگاه باشید! كسی كه با حبّ آل محمد از دنیا رفت، شهید از دنیا رفته است».6
سالروز شهادت آن بانوی بزرگوار را به امام موعود(علیه‌السلام) و موعودیان گرامی تسلیت عرض می‌كنیم.
پی نوشت ها :
1. مهتاب اهل بیت، به كوشش: سید حسین اسحاقی، ص 3.
2. مهدی مراد حاصل، كریمۀ اهل بیت، روزنامه همشهری، 9/1/1387، ص 3.
3. ر.ك: كریمۀ اهل بیت، ص 4؛ مهتاب اهل بیت، ص 18.
4. كریمۀ اهل بیت، ص 4
5. مهتاب اهلبیت، ص 24.
6. همان، صص 32 و 35.
