ماه بنی هاشم

نویسنده: رقیه ندیری

قمر بنی هاشم پس از امام حسین (علیه السلام) اثرگذارترین شهید واقعه عاشورا است. با این حال، در آثار مکتوب درباره محرم 61 هـ.ق اطلاعات دقیقی از زندگی ایشان موجود نیست. در این نوشتار، نخست فرزندان آن حضرت از منابع گوناگون معرفی شده اند که شامل عبیدالله بن عباس، حسن بن عبدالله و پنج فرزند او می شود. سپس به چند امام زاده از نسل آن حضرت اشاره خواهد شد.

اجداد مادری حضرت ابالفضل

حضرت عباس (علیه السلام) فرزند بزرگ امیرمؤمنان علی (علیه السلام) و فاطمه دختر خزام است. فاطمه که بعدها حضرت علی (علیه السلام) او را ام البنین نامید، از قبیله بنی کلاب بود که اهل آن قبیله به دلیری و شجاعت معروف بودند. مادر فاطمه ثمامه از خانواده سهیل بن عامر بن مالک است و عامر به «ملاعب الأسنّه»؛ یعنی کسی که سرنیزه ها را به بازی می گیرد، مشهور شد. به گواهی تاریخ، پدران و دایی های امّ البنین دلیرترین افراد در زمان پیش از اسلام بودند و در عین شجاعت، بزرگ و سرور قوم و قبیله خود به شمار می آمدند، آن گونه که سلاطین هم عصر آنها در برابرشان سر تعظیم فرود می آوردند. (1)
زمان ازدواج حضرت ابالفضل (علیه السلام) مشخص نیست، ولی از آنجا که او در هنگام شهادت پدرش حضرت علی (علیه السلام) 14 سال بیشتر نداشت، می توان گفت سردار رشید کربلا در دوره امام حسن (علیه السلام) و بین سال های 40 تا 45 ق ازدواج کرده است.
همسر حضرت ابالفضل (علیه السلام) بانویی به نام لبابه دختر عبیدالله بن عباس، دختر عموی پیامبر بود. این بانوی پاک دامن پس از شهادت حضرت عباس (علیه السلام)، با زید بن حسن (علیه السلام) ازدواج کرد.
تاریخ درباره فرزندان قمر بنی هاشم قول های گوناگونی دارد. برخی نسب شناسان او را صاحب دو فرزند به نام های عبیدالله و فضل می دانند و می گویند فضل در زمان خردسالی در گذشته و نسلی از او باقی نمانده است. (2) در کتاب سردار کربلا ترجمه العباس آمده است: «حضرت عباس (علیه السلام) پنج فرزند به نام های عبیدالله، فضل، حسن، قاسم و یک دختر داشت که نامش را بیان نکرده اند. مادر عبیدالله و فضل، لبابه بود و علمای نسب شناس معتقدند نسل قمر بنی هاشم از عبیدالله بوده است. از میان علما فقط شیخ فتونی، حسن بن عباس را از ادامه دهندگان نسل حضرت عباس (علیه السلام)می داند. (3)
$ شهادت فرزندان قمر بنی هاشم در واقعه کربلا
در تعداد فرزدان حضرت اباالفضل (علیه السلام) اختلاف بسیاری وجود دارد. تاریخ حتی درباره اینکه فرزندان آن حضرت در کربلا بوده اند و آیا به شهادت رسیده اند یا نه، قول های متفاوتی دارد. در این باره نوشته اند: در کربلا سه تن از فرزندان حضرت عباس (علیه السلام) محمد را از همه بیشتر دوست می داشت و او را از خود جدا نمی کرد. او نوجوانی پارسا و خدا ترس بود و در میان ابروانش اثر سجده دیده می شد. وقتی حضرت عباس (علیه السلام) برادر بزرگوارش امام حسین (علیه السلام) را بی یاور دید، فرزند خود محمد را صدا زد و با دست خود، لباس جنگ بر تن او پوشاند و شمشیر به کمر او بست. سپس دست او را گرفت و نزد امام حسین (علیه السلام) رفت و خود از امام اجازه پیکار او را گرفت. محمد دست امام را بوسید و پس از خداحافظی با زنان خیمه، به میدان رفت و مبارز طلبید و پس از ساعتی نبرد، به شهادت رسید. (4)
در روایتی دیگر آمده است: هنگامی که حضرت عباس (علیه السلام) از روی اسب خود بر زمین افتاد و در درگیری با دشمنان به شهادت رسید، امام حسین (علیه السلام) خود را به او رسانید و وقتی که حال رقت انگیز او را دید، فریاد برآورد: «به تو پناه می برم ای خدا! وای از کمی یاران!» در این لحظه، محمد و قاسم صدای امام را شنیدند، نزد ایشان رفتند و در پاسخ امام، فریاد زدند: «ما در خدمت توایم و می خواهیم یاری ات کنیم. می خواهیم به میدان برویم و در راه شما بجنگیم». امام حسین (علیه السلام) رو به آنان کرد و فرمود: «شهادت پدرتان بس است». ولی آنان اصرار کردند تا اینکه از امام اجازه گرفتند و به میدان نبرد شتافتند و پس از پیکار با دشمن، نخست محمد و پس از او قاسم به شهادت رسید. (5)
علامه سید محسن امین، تراجم نویس مشهور، عبدالله بن عباس (علیه السلام) را نیز در شمار شهیدان کربلا دانسته، (6) ولی به گزراش برخی دیگر از تاریخ نگاران، فقط محمد در کربلا به شهادت رسیده است. (7)
همه تاریخ نگاران درباره عبیدالله هم عقیده هستند و نسل حضرت ابالفضل (علیه السلام) نیز از همین فرد ادامه یافته است.
عبیدالله بن عباس، دانشمندی برجسته بود که در سال 155 در گذشته است. او با سه زن بزرگوار به نام های رقیه، دختر امام حسن (علیه السلام)، دختر معبد بن عبدالله بن مطلب و دختر مسرور بن مخرمه زبیری ازدواج کرد. در نزد امام سجاد (علیه السلام) منزلتی بزرگ داشت و حضرت وقتی او را می دید، اشک می ریخت و می گفت: «موقف پدرش در روز عاشورا به خاطرم می آید و نمی توانم از گریه خودداری کنم.» (8)
نسل عبیدالله از فرزندش حسن ادامه یافت. حسن بن عبیدالله پنج فرزند به نام های فضل، حمزه، ابراهیم، عباس و عبیدالله داشت که همه آنها بزرگانی صاحب کمال و دانشمندانی برجسته بودند. فضل سخنور، با تقوا، دین دار و شجاع بود و به لقب «ابن الهاشمیه» شهرت داشت و خلفا به او احترام بسیاری می کردند. نسل او از سه فرزندش باقی ماند. از جمله آنها ابوالعباس فضل بن محمد بن فضل بن حسن بن عبیدالله است که سخن سرا و شاعر بود و بازماندگانش در قم و طبرستان پراکنده شدند.

حمزه شبیه جدش امیرمؤمنان علی (علیه السلام) بود و مأمون به این دلیل هزار درهم برای او هدیه فرستاد. او با یکی از نوادگان عبدالله بن جعفر طیار معروف به زینبی ازدواج کرد. نوه اش محمد بن علی بن حمزه، شاعری مورد احترام و ساکن بصره بود که از امام رضا و دیگر ائمه روایت نقل کرده است. او را از راویان مورد اعتماد دانسته اند.

ابراهیم که به «جردقه» مشهور بود، در ردیف فقها و زهاد و ادبا قرار داشت و فرزندش علی از سخاوتمندان دوران بود. (9)
عباس بن حسن بن عبیدالله بن عباس که او را شیخ بن شیخ می نامیدند، در زمان خودش شجاع ترین افراد بود و صراحت لهجه حیرت آوری داشت. وی در دوران خلافت هارون به بغداد رفت و همنشین او شد و به دلیل فضل و ادب و کمالی که داشت، او را نزد هارون با کنیه و با احترام خطاب می کردند. عباس بن حسن بن عبیدالله بن عباس، در زمان مأمون از دنیا رفت و مأمون درباره اش گفت: «پس از تو ای فرزند عباس! همه مردم در نظرم مساوی شدند». (10)
عبیدالله بن حسن بن عبیدالله بن عباس، در زمان مأمون امیر و قاضی دو شهر مکه و مدینه بود و در همان زمان تولیت امور حجاج را نیز به او سپردند. (11)
بیان دیگر اعقاب قمر بنی هاشم در این نوشتار نمی گنجد و علاقه مندان برای آگاهی در این زمینه می توانند کتاب حضرت اباالفضل مظهر کمالات و کرامات را مطالعه کنند.

امام زادگان منسوب به حضرت عباس (علیه السلام)

فرزندان حضرت عباس (علیه السلام) نیز مانند دیگر فرزندان امیر مؤمنان، به ممالک و شهرهای اسلامی مهاجرت کرده اند. این مهاجرت ها بیشتر به دلیل تنگناهای سیاسی بود. خلفا و سران حکومت در زمان های مختلف، برای علویان محدودیت های فراوانی ایجاد می کردند تا هم از قدرتشان کاسته شود و هم آنها را تحت کنترل کنند. مهاجرت این امام زادگان بیشتر به سود مسلمانان بود. مردم شهرهای مختلف، اسلام و آموزه های آن را به طور مستقیم از این امام زادگان می آموختند. مهاجرت علویان به شهرهای گوناگون مایه رشد علمی و اعتقادی مردم شهرهای اسلامی بود. فرزندان حضرت عباس (علیه السلام) نیز این گونه بودند. صاحب کتاب حضرت اباالفضل مظهر کمالات و کرامات، 46 شهر را نام می برد که فرزندان قمر بنی هاشم به آن مکان ها مهاجرت کرده اند. از جمله این شهرها می توان به اصفهان، گرگان، قم، مراغه، مازندران، ری، قزوین و از کشورهای دیگر به سمرقند، صعده، مغرب، حران، کوفه، بغداد، سامرا، یمن ینبع و نجران اشاره کرد. (12)
در این بخش به برخی امام زاده ها از فرزندان حضرت عباس (علیه السلام)، اشاره ای مختصر خواهد شد.

ابراهیم بن محمد بن عبدالله

ابراهیم بن محمد بن عبدالله از برجستگان شیعه و از مبارزان علیه خلیفه عباسی است. او با حسین کوکبی، از نوادگان امام سجاد (علیه السلام) علیه مستعین خروج کرد و در سال 255 هـ.ق نواحی قزوین، ابهر و زنجان را به تصرف خود درآورد و در این نواحی، حکومت مستقل تشکیل داد. سرانجام طاهر بن عبدالله از امرای عباسی به جنگ او رفت و ابراهیم را در حوالی قزوین به شهادت رساند. قبر او در دامنه کوه های طالقان قزوین قرار دارد. (13) گروهی او را از فرزندان موسی بن جعفر (علیه السلام) می دانند، ولی به احتمال قوی او از نوادگان حضرت عباس (علیه السلام) است. (14)

امام زاده حمزه بن قاسم

ابویعلی حمزه بن قاسم، سید بزرگواری است که گنبد و بارگاه با شکوهش در مدحتیه نزدیک حله قرار دارد. نسب این امام زاده با پنج نسل به حضرت عباس (علیه السلام) می رسد. میرزا محمدعلی اردوبادی درباره او نقل کرده است: «ابویعلی از علمای اهل بیت (علیهم السلام) است و از مشایخ روایت محسوب می شود.» او را یکی از علمای دوره غیبت صغری و هم عصر ثقه الاسلام کلینی می دانند. کتاب های التوحید، الزیارات و المناسک، الرد علی محمد بن جعفر الاسدی و من روی عن جعفر بن محمد (علیه السلام) از آثار اوست. بزرگانی مانند نجاشی، علامه مجلسی، علامه مامقانی و حاج شیخ عباس قمی او را از علمای برجسته و مورد اعتماد می دانند. (15)

امام زاده ابوالعباس محمد

هشتمین جد ابوالعباسبه قمر بنی هاشم (علیه السلام) می رسد. او در زمان عبدالله مستکفی بیست و دومین خلیفه عباسی که جدیت خاصی در دستگیری و کشتن علویان داشت، وارد ایران شد و با پسر عموهایش به اصفهان رفت و شاگرد آهنگری در آن شهر شد. یکی از شاگردان آهنگر به نسب ابوالعباس پی برد و به مأموران خلیفه گزارش داد. ابوالعباس شبانه به جی رفت و روز بعد مأموران خلیفه او را شناسایی، دستگیر و شهید کردند. مردم جی او را در همان جایی که به شهادت رسیده بود دفن کردند. این امام زاده در سال 342 هـ.ق اتفاق به شهادت رسیده است. (16)

ابوجعفر محمد بن عبیدالله

محمد بن عبیدالله بن عبدالله بن عبیدالله بن ابی الفضل العباس (علیه السلام) سر سلسله نسب عباسیان و علویان در اطراف یمن است. یحیی بن حسین بن قاسم رسی، ابوجعفر را به سمت حاکم نجران برگزید. او در سال 296 در نجران و در خانه اش به شهادت رسید. پسرش علی در قصیده ای از برخی قبایل نام برده است که در قتل پدرش شرکت داشته اند. او در رثای پدرش سروده است: قبیله حارث بن کعب، شخصیت بزرگی را به قتل رساندند که بهترین نمازگزاران و روزه داران بود. دستشان را به قتل او آلوده کردند، در حالی که می دانستند حق او را پایمال کرده اند. او پناه و مایه امید مسلمانان بود. خداوند قبیله مذحج را با بدترین وضع بکشد و آنها را به کیفر کارشان برساند. (17)

امام زاده شاه سید علی

امام زاده شاه سید علی از سخاوتمندان بنی هاشم بود و جایگاهی ویژه در میان مردم زمان خود داشت. نسب شاه سید علی را «علی بن ابراهیم بن ابی جعفر حسن بن عبیدالله بن ابوالفضل العباس (علیه السلام) نوشته اند. (18) وی نویسنده کتاب جعفریات است که دوره کامل فقه به شمار می رود. شاه سید علی در سال 312 در گذشته و آرامگاهش پس از بارگاه فاطمه معصومه (سلام الله علیها) مورد توجه ویژه مردم قم بوده است. (19)

پی‌نوشت‌ها:

1. عبدالرزاق موسوی المقرم، العباس (سردار کربلا)، ترجمه : ناصر پاک پرور، ج 3، ص 153.
2. سید عبدالمجید الحسینی الحایری، ذخیره الدراین، ص 271.
3. العباس (سردار کربلا)، ص 241.
4. صدرالدین واعظ القزوینی، ریاض القدس (حدائق الانس)، ج 2، ص 63.
5. عبدالواحد المظفر، بطل العلقمی، ج 3، ص 433.
6. سید محسن الامین، اعیان الشیعه، ج 1، ص 610.
7. بحارالانوار، ج 45، ص 62.
8. العباس (سردار کربلا)، ص 342.
9. همان.
10. میر سید علی ابطحی حضرت اباالفضل مظهر کمالات و کرامات، ج 2، ص 96.
11. همان، ص 97.
12. همان، ص 155.
13. دایره المعارف تشیع، ج 1، ص 278، ذیل ابراهیم بن محمد بن عبدالله.
14. علی ربانی خلخالی، چهره درخشان قمر بنی هاشم، ج 2، ص 170.
15. حضرت اباالفضل مظهر کمالات و کرامات، ص 111.
16. چهره درخشان قمر بنی هاشم ابوالفضل العباس (علیه السلام)، ج 2، ص 127.
17. همان.
18. برخی پژوهشگران او را از نوادگان محمد بن حنفیه می دانند. محمد حسن ناصر الشریعه، تاریخ قم، ص 130، ذیل شاه سید علی.
19. چهره درخشان قمر بنی هاشم ابوالفضل العباس (علیه السلام)، ص 196.
$ منابع
1.اصفهانی، عماد الدین حسین 1333. زندگانی قمر بنی هاشم. تهران: کتاب فروشی اسلامیه.
2. ربانی خلخانی، علی. 1378. چهره درخشان قمر بنی هاشم. قم: مکتب الحسین.
3. المظفر، عبدالواحد، 1371. یطل العلقمی. قم: شریف رضی.
4. موحد ابطحی، سید مرتضی. 1376. حضرت اباالفضل مطهر کمالات و کرامات. قم: مؤلف.
5. موسوی المقرم، سید عبدالرزاق. 1416 ه.ق. سردار کربلا. ترجمه: ناصر پاک پرور. ترجمه: العباس. قم: مولود کعبه.
6. ـــــــــــ. 1950. قمر بنی هاشم العباس بن امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب. نجف الاشرف: المطبعه الحیدریه.