پرورش عملی خلاقیت در کودکان (2)

به چه روش‌هایی می‌توان گیره کاغذ را اصلاح کرد؟

1. مشاهده: آن‌ها نقره‌ای رنگ هستند.
 

ایده: آن‌ها را به رنگ‌های مختلفی بسازیم.
پیشنهاد: فروختن گیره کاغذ به رنگ‌های مختلف سبب می‌شود که مصرف کنندگان برای نشان دادن احساس خود نسبت به آن چه گیره کاغذ را بدان وصل می‌کنند از رنگ مورد نظر استفاده کنند.

2. مشاهده: آن‌ها کوچک هستند.
 

ایده: آن‌ها را بزرگ بسازیم.
پیشنهاد: آن‌ها را به هشت اندازه بسازیم که بزرگ‌ترین آن‌ها را برای وصل کردن روزنامه‌ها به کار ببریم.

3. مشاهده: آن‌ها سبک هستند.
 

ایده: آن‌ها را سنگین بسازیم.
پیشنهاد: بزرگ و سنگین باشند و به اندازه کاغذ وزن داشته باشند.

4. مشاهده: فلزی هستند.
 

ایده: آن‌ها را آهن‌ربایی کنیم.
پیشنهاد: آهن‌ربایی باشند که بتوانند روی درب یخچال بچسبند.

5. مشاهده: آن‌ها درخشان هستند.
 

ایده: آن‌ها را از چراغ‌ها آویزان کنید.
پیشنهاد: زنجیر بلندی از آن‌ها درست کنید و به دور چراغ‌ها بیندازید.

6. مشاهده: آن‌ها معمولاً به یکدیگر می‌چسبند.
 

ایده: یک طناب از آن درست کنید.
پیشنهاد: از آن‌ها جواهرات درست کنید.

7. مشاهده: می‌توانید به راحتی آن‌ها را خم کنید.
 

ایده: با آن‌ها مجسمه درست کنید.
پیشنهاد: یک نمایشگاه از کارهای دستی با گیره کاغذ درست کنید. و ... (18)
آزمونی برای محیط کودکی خلاق (19)
به هر سؤال با اشاره به این که معمولاً در منزل چه احساسی دارید پاسخ دهید و ببینید وجود کدام مورد ضروری و کدام مورد مضر است:
1. در منزل می‌توانم هر نوع سؤالی مطرح کنم بدون آن که نگران آن باشم که کودن به نظر می‌رسم.
2. من برای طرز انجام هر کاری گزینه‌های زیادی دارم.
3. من همیشه می‌دانم اگر کاری را به خوبی انجام دهم، چه چیزی به دست می‌آورم.
4. در منزل قوانین زیادی وجد دارد.
5. اغلب از نظر من درباره مسائل و موضوعات سؤال می‌شود.
6. در اینجا وضع خیلی تغییر نمی‌کند.
7. من باید قبل از انجام هر کار تازه اجازه بگیرم.
8. پدر و مادر من همیشه به آن چه می‌گویم علاقه‌مند هستند.
9. مهم‌ترین چیز در منزل بهترین بودن است.
10. پدر و مادر، مرا تشویق می‌کنند که خلاق باشم.
11. همیشه به من گفته می‌شود، کارها را چگونه انجام دهم.
12. پدر و مادرم همیشه بر آن‌چه که انجام می‌دهم و طرز انجام آن به دقت نظارت می‌کنند.
13. پدر و مادرم مرا تشویق می‌کنند خودم درباره موضوعات و مسائل نتیجه‌گیری کنم.
14. در منزل رقابت زیادی وجود دارد.
15. درباره آنچه می‌خواهم در منزل انجام دهم آزادی زیادی دارم.
16. من دلائل بیشتر قوانینی را که در منزل وجود دارد را نمی‌دانم.
17. من اجازه دارم از کارهایی که انجام می‌دهم لذّت ببرم.
18. ایده‌های من در تصمیم گیری‌های مهم در منزل گنجانده می‌شود.
19. پدر و مادرم برای آن‌که مرا وادار به انجام آن‌چه می‌خواهند نمایند از رشوه استفاده می‌کنند.
20. پدر و مادرم دوست دارند کارها را به طریق خلاق انجام دهند.
21. من در منزل به خاطر ارتکاب اشتباه تنبیه می‌شوم.
22. پدر و مادرم حقیقتاً از انجام کارهایشان لذّت می‌برند.
23. پدر و مادرم در مورد من صبور هستند.
24. در منزل باید واقعاً آرام باشم.
25. پدر و مادرم مرا تشویق می‌کنند برای انجام کارها، به روش‌های جدیدی فکر کنم.
26. کار در منزل تفریحی است.
27. من کارها را اغلب برای رضایت پدر و مادرم انجام می‌دهم.
28. من این فرصت را دارم که تعداد زیادی از بزرگ‌سالان متفاوت و جالب را در منزل ملاقات کنم.
29. پدر و مادرم از رفتار من خجالت می‌کشند.
30. پدر و مادرم واقعاً مایلند من سؤالات زیادی بکنم.
31. من برای انجام کار خوب تحت فشار زیادی هستم.
32. تمیز نگاه داشتن چیزها یکی از مهم‌ترین قوانین منزل است.
33. من در منزل آزادی عمل زیادی دارم.
34. پدر و مادرم حقیقتاً مرا دوست دارند.
35. برای پدر و مادرم بسیار مهم است که کارنامه مدرسه من خوب باشد.
36. در منزل شوخی و خنده زیادی وجود دارد.
37. پدر و مادرم به من احترام می‌گذارند.
38. من به راحتی می‌توانم به پدر و مادرم بگویم چه احساسی دارم.
39. پدر و مادرم سعی می‌کنند دریابند من به چه چیزی علاقه دارم.
40. پدر و مادرم همیشه چیزهای جدید را آزمایش می‌کنند.
41. من آموخته‌ام که پدر و مادرم همیشه حق دارند.
42. در منزل، چیزهای جالب بسیار برای دیدن وجود دارد.
43. پدر و مادرم معمولاً هر کار یا فعالیتی را به دقت برایم برنامه‌ریزی می‌کنند.
44. من در منزل خیلی عزیز هستم.
45. پدر و مادرم همیشه پیشنهاد فعالیت‌های جدیدی را به من می‌دهند.
46. من در منزل برای انجام «کارهای خودم» آزادی زیادی دارم.
47. علت اصلی آن که من در منزل کارهایم را انجام می‌دهم آن است که خوراکی، جایزه یا پول بگیرم.
48. وقتی به تنهایی یا با دوستانم بازی می‌کنم، پدر و مادرم مرا تشویق می‌کنند از قوه تصورم استفاده کنم.
49. در منزل، زیاد مورد انتقاد قرار می‌گیرم.
50. پدر و مادرم دوست دارند وقتشان را با من بگذرانند.
راه‌کارهایی عملی جهت خلاقیت افزایی (20)
* پرسش‌های خلاقانه: «پرسش‌هایی که پاسخ‌های متفاوت داشته باشند باعث خلاقیت و تفکر واگرا می‌شوند.»
بیاموزید از کودک خود پرسش‌هایی «باز» بپرسید نه «بسته». پرسش «باز» به پرسشی گفته می‌شود که پاسخ‌های زیادی داشته باشد و هر یک از آن‌ها بتواند صحیح باشد. پاسخ‌هایی که ممکن است شما قبلاً حتی بعضی از آن‌ها را نشنیده باشید. با این توضیح، پرسش «بسته» پرسشی است که فقط یک پاسخ صحیح داشته باشد.
برای مثال، شما و کودکتان به میزی نگاه می‌کنید، پرسش «بسته» می‌تواند چنین باشد: «این چیست؟» ولی می‌توانید با پرسش «باز» این‌گونه بپرسید: «درباره این میز چه می‌توانی به من بگویی؟» با پرسشی از نوع دوم، ذهن کودک شما پر از پاسخ می‌شود. مانند: «گِرد است»، «سبز است»، «جایی است برای غذا خوردن» یا «جای مناسبی برای مخفی شدن است». اگر بپرسید «دیگر چه؟» آن‌گاه بار دیگر تخیل کودکتان را به جوشش در می‌آورید. برای مثال، می‌توانید بپرسید: «اگر این میز را بیرون بگذاریم آن وقت چه؟ با آن چه کارهایی می‌توانیم بکنیم؟» با تحریک تخیل او در جا به جایی میز به مکانی دیگر، کودک شما به طور قطع موقعیت‌های جدیدی را در ذهن خود ایجاد می‌کند.
* حل خلاقانه مسئله: «بچه‌ها می‌توانند بیاموزند که چگونه درباره تفاوت‌های خود، تصمیم بگیرند.»
بگذارید تجربه کودک شما در حل خلاقانه مسئله هم سطح رشدش باشد. برای مثال، وقتی او با دوستش در بازی، دچار اختلاف می‌شود، در حل اختلافشان دخالت نکنید. به جای آن، به شیوه زیر عمل کنید:
- اول، از کودکان بخواهید که بازی خود را متوقف سازند و درباره کاری که دارند می‌کنند فکر کنند و احساسشان را به یکدیگر بگویند.
- بعد، از هر یک از آن‌ها بخواهید تا مشکلش را توضیح بدهد.
- سپس، کودکان را تشویق کنید تا درباره راه‌های حل مشکلشان فکر کنند.
- پس از راه‌های متعددی که پیشنهاد شد، اجازه بدهید یکی از آن راه‌ها را انتخاب و به آن عمل کنند.
- در مورد این که آیا راه‌حل، موفقیت‌آمیز بوده است یا نه باید با یکدیگر بحث کنید. اگر راه‌حل کارگر نیفتاده است آن‌ها را تشویق کنید تا راه دیگری بیابند.
* الگوی خلاقیت: «خلاقیت، بیشتر از آن که گرفتنی باشد آموختنی است.»
اگر مایلید که فرزندتان خلاقانه بیندیشد، خودتان باید برایش نمونه‌ای از خلاقیت باشید. منظور از این حرف، این نیست که شما باید یک هنرمند باشید؛ منظور این است که به کودکتان نشان دهید که از انجام کارهای جدید فرار نمی‌کنید؛ کارهایی مانند سفال‌گری، امتحان کردن یک چیز جدید، گفتن شعرهای جدید و به صورت بداهه. کودکتان با دیدن شما از این‌که کارهای تازه‌ای می‌کنید لذّت می‌برد و خلاقیت را می‌آموزد.
* یک مسئله چندین راه حل: «کشف انتخاب‌های گوناگون، به تفکر خلاق منتهی می‌شود.»
در هر زمانی که برایتان مقدور است به کودکتان نشان دهید که برای یک مسئله ممکن است راه حل‌های گوناگونی باشد که همه آن‌ها نیز ممکن است «درست» باشند. مثلاً می‌توانید راه‌های متفاوتی را به او نشان دهید تا مفهوم بلندی قدش را درک کند. برای این کار می‌توانید از انواع خط‌کش‌ها و یا متر استفاده کنید؛ با یک قطعه نخ، روبان یا سیم می‌توانید قدش را اندازه بگیرید؛ می‌توانید بلندی قد او را با سایر اشیاء مانند مبلمان مقایسه کنید. مثلاً می‌توانید به او بفهمانید که بلندی قد او چه ایستاده باشد و چه دراز کشیده باشد هیچ تفاوتی با هم نمی‌کنند و فرقی هم نمی‌کند که چه ابزاری را برای اندازه‌گیری انتخاب کرده باشید. تمام راه‌هایی را که برای تعیین قد او انتخاب می‌کنید، هم با یکدیگر متفاوتند و هم درست هستند.
* پیشنهاد انتخاب‌های گوناگون: «یادگیری تشخیص و انتخاب، بخش مهمی از فرایند خلاقیت است.»
به کودکتان اجازه بدهید تا هر روز، در حد توان خود، انتخاب کند. مهم است که او نتیجه تصمیم گیری‌های خود را تجربه کند و احساس خوبی از انتخاب خود داشته باشد. برای تصمیم گیری، وقت بگذارید و چندین انتخاب سر راه فرزندتان قرار دهید تا از میان آن‌ها یکی را برگزیند. در زیر، چند مورد پیشنهاد شده است:
- در وقت صبحانه، بگذارید یکی از سه غذایی را که خودش می‌خواهد، بخورد.
- به هنگام تعویض لباس، سه یا چهار پیراهن مختلف را پیش رویش قرار دهید تا یکی از آن‌ها را برای پوشیدن انتخاب کنید.
- چند بسته دانه گل را به او نشان دهید و بگذارید هر کدام را که می‌خواهد در باغچه یا گلدان بکارد.
* گوش دادن: «با دقت گوش دادنت به کودک، گویای این است که: نظر تو برای من بسیار مهم است.»
وقتی فرزندتان با شما حرف می‌زند با تمام حواس خود، از چشم‌ها گرفته تا صورت و بدن، کاملاً به او گوش دهید. از این که هنگام گوش دادن به او به کار دیگری مشغول باشید واقعاً حذر کنید. حتی اگر مجبور بودید و کار داشتید، از کودکتان بخواهید تا مدتی صبر کند و وقتی کارتان تمام شد برایتان حرف بزند. وقتی تمام توجهتان را به کودکتان معطوف می‌کنید، در واقع به او می‌گویید که افکار و نظراتش برای شما ارزشمند هستند. وقتی او چنین برخوردی را از شما ببیند بیشتر می‌اندیشد و نظرات تازه‌تری را مطرح می‌سازد. وقتی او شروع به گفتن می‌کند بی‌صبرانه منتظر باشید تا کاملاً افکارش را بیان کند. مبادا پیش از آن‌که حرف‌هایش تمام شود، او را متوقف سازید.
* ترسیم نقاشی و خط خطی کردن: «مدادهای شمعی و ماژیک، ابزار هنری کاملاً نامحدودی هستند.»
ابزار هنری نامحدود مانند مدادهای شمعی و انواع ماژیک‌ها به ابزارهایی گفته می‌شوند که کودکتان می‌تواند آن‌ها را هر جور که دوست دارد به کار ببرد. نباید هیچ نتیجه یا «روش درست از پیش تعیین شده‌ای» برای استفاده از آن مد نظر باشد.
روزانه زمان و مکان خاصی را برای فرزندتان در نظر بگیرید تا بتواند با مدادهای شمعی و انواع ماژیک‌هایش روی کاغذ چیزی بکشد و یا خط خطی کند. علاقه و توجه خود را نسبت به کار او با بیان آن چه انجام می‌دهد و پرسیدن سؤال‌هایی از او نمایان سازید. مثلاً ممکن است بپرسید: «تو چقدر دوست داری که از رنگ زرد استفاده کنی؟ نسبت به این رنگ چه احساسی داری؟» یا «می‌بینم که خط‌های زیادی را به بالا و پایین می‌کشی؛ بعضی از آن‌ها گِردَند و بعضی خمیده؛ درباره آن‌ها یک چیزی به من بگو.»
همین‌طور که کودک مشغول نقاشی است، سعی کنید ابزار دیگری را نیز در اختیارش قرار دهید؛ چیزهایی مانند کاغذهای ترکیبی رنگی، کاغذهای کامپیوتری مصرف شده و به درد نخور، مقوای پیراهن، روزنامه‌های کهنه و قدیمی و...
* برف و لذّت یخ: «برف و یخ زمستانی، انسان را به خلاقیت وا می‌دارد.»
اگر در منطقه‌ای زندگی می‌کنید که زمستان‌های سردی دارد، که برف ماده‌ای بسیار خوب و قابل دسترسی برای بازی است. کودکان سُر خوردن، چرخیدن، بالا رفتن و افتادن در برف را بسیار دوست دارند. آن‌ها همچنین بسیار دوست دارند که آدم برفی و فرشته‌های برفی درست کنند. برای استفاده از لذّت‌های دیگر زمستان سعی کنید یک چیز تازه درست کنید، یک شمعدان یخی بسازید.
* تصاویر مرکب نامرئی: «بچه‌ها به تصاویر نامرئی که با استفاده از مرکب نامرئی کشیده می‌شود بسیار علاقه‌مندند.»
به فرزند خود، روش درست کردن مرکب نامرئی را با استفاده از مواد موجود در آشپزخانه به شکلی تازه نشان دهید.
- در این روش از کودک بخواهید تا لیمویی را بفشارد به طوری که آب آن درون یک کاسه کوچک بریزد. یک ورق کاغذ سفید بدون خط، یک قلم‌موی کوچک (یا یک گوش پاک کن) به او بدهید. به او بگویید که قلم‌مو را به درون آب لیمو فرو کند و سپس با آن طرحی را که می‌خواهد روی کاغذ بکشد. وقتی کاغذ خشک شد، با دقت آن را بلند کنید و نزدیک یک لامپ روشن بگیرید، آن‌گاه می‌بینید همان‌طور که رنگ آب لیمو قهوه‌ای می‌شود، تصویر نیز قابل مشاهده می‌گردد.
- در روش دوم، فقط کافی است که یک قاشق چای خوری جوش شیرین را با دو قاشق چای خوری آب مخلوط کنید و سپس آن‌قدر به هم بزنید تا جوش شیرین حل شود. سپس می‌توانید به همان شیوه قبل با آن روی کاغذ، نقاشی کنید و راز تصاویر سحرآمیز را کشف کنید.
* چاپ‌های آشپزخانه‌ای: «چاپ با وسائل موجود در آشپزخانه خلاقیت کودک شما را رشد می‌دهد.»
چاپ با سیب‌زمینی کاری آسان و مفرح است. برای درست کردن یک مُهر، ابتدا سیب‌زمینی را از وسط بُرِش دهید. سپس با مداد شکلی ساده مانند یک قلب یا یک ماهی روی یکی از نیمه‌های سیب‌زمینی بکشید. با یک چاقوی کوچک و تیز دور طرحی را که کشیده‌اید در بیاورید به طوری که یک شکل برجسته داشته باشید. اسفنجی را داخل ظرفی قرار دهید و رنگ را روی آن بریزید. حالا کودک شما می‌تواند مهر سیب‌زمینی را روی اسفنج بفشارد و سپس روی کاغذ، مهر بزنید.
* تزیین کیک: «این فعالیت به تفریحی خلاقانه می‌انجامد که ریخت و پاش کمی داشته باشد.»
کودکان در تمام سنین دوست دارند که خودشان کیک را تزیین کنند؛ تزئیناتی از انواع خوردنی‌ها مانند خشکبار یا تکه‌های میوه که از قبل تهیه شده‌اند، مجموعه‌ای از موادی که روی کیک می‌ریزند و زنگ‌های بسیار تزئینی که با قیف‌های مخصوص روی کیک ریخته می‌شوند. سپس یک ملحفه کهنه را کف اتاق پهن کنید. وسط ملحفه، کیک را درون یک بشقاب قرار دهید. تزئینات مخصوص کیک، چاقوها و قاشق‌های پلاستیکی را هم روی این ملحفه بگذارید. به کودک خود بگویید که روی ملحفه بنشیند و هرجور که می‌خواهد کیک را تزئین کند. اگر دوست داشته باشید او می‌تواند اقلام دیگری مانند بیسکوئیت‌هایی به شکل حیوانات یا آب‌نبات‌های جویدنی به شکل کرم یا خرس را به کیک بیافزاید. وقت پاکیزگی که رسید کافی است ملحفه را بتکانید و در ماشین لباسشویی بیندازید تا تمیز شود.
* زمان، فضا و وسایل صحنه نمایش: «هیچ چیز به اندازه اجرای نمایش، تخیل کودک شما را برنمی‌انگیزد.»
برای تشویق خلاقیت کودکتان از نمایش خیالی او حمایت کنید و در هر جایی که می‌توانید به او بپیوندید. کمک به کودکتان برای اجرای نمایش، آسان است. تنها کاری که واقعاً باید بکنید این است که آن را ارزشمند و مهم بدانید. بقیه کار آسان است. این کار به زمان، فضایی موقتی برای اجرای نمایش و نیز وسایل نمایشی احتیاج دارد که شما باید در اختیار کودکتان قرار دهید تا هر وقت که خواست به اجرا بپردازد. بسیاری از پدر و مادرها وسایلی را که برای اجرای نمایش تهیه می‌کنند عبارتند از: دامن‌ها و شلوارهای کهنه، کفش‌ها، کلاه‌ها، جواهرات بدلی، ساک‌های دستی، روسری‌ها، نقاب‌ها و خِرت و پِرت‌هایی از این قبیل.
* تفریح ماهی‌گیری: «اجرای نمایش ماهی‌گیری برای کودکتان بسیار فرح‌زاست.»
یک نوع محیط مصنوعی ماهی‌گیری برای کودک ترتیب دهید؛ به این شکل که یک مبل یا میز را اسکله یا قایق او قرار دهید. وسایل دیگری که لازم دارید عبارتند از: یک جلیقه نجات، کلاه ایمنی نقاب‌دار، تور ماهی‌گیری، سطل و یک جعبه کوچک برای لوازم.
برای درست کردن قلاب ماهی‌گیری، سیمی بردارید، یک سر آن را به میله‌ای چوبی و سر دیگر را به یک آهن‌ربا وصل کنید. از یک کاغذ کلفت چند شکل ماهی دربیاورید و به هر کدام یک گیره فلزی بزرگ کاغذ نصب کنید تا به راحتی با آهن‌ربا جذب شوند. شما می‌توانید موقع ماهی‌گیری به کودک خود بپیوندید و از او درباره ماهی‌ای که می‌خواهد بگیرد و این که می‌خواهد با آن چه کند سؤال کنید.
* بازی با عروسک‌های خیمه شب بازی: «بچه‌ها عروسک‌های خیمه شب بازی خانگی را بیشتر دوست دارند.»

گزاره‌های گزین شده درباره خلاقیت (21)
 

* خلاقیت یعنی دیدن چیزی که پیشاپیش وجود ندارد. باید دریابید چگونه می‌توانید آن را به هستی فراخوانید و به این ترتیب همبازی هستی شوید. (میل شی)
* هر تصویری که بر بوم نقش می‌شود، به شیوه خود می‌بالد... هنگامی که نقاشی به اتمام می‌رسد، موضوع آن تازه خود را آشکار می‌سازد. (ویلیام بازیونتس)
* چیزی زائد و غیر ضروری را از زندگی‌تان حذف کنید. عادتی را بشکنید. دست به کاری بزنید که در شما احساس ناامنی ایجاد می‌کند. (پی یرو فروچی)
* وقتی روح انسان آرزومند تجربه‌ای است، تصویری از آن را پیش روی شخص می‌افکند و به درون تصویر می‌خزد. (مایستر اکهارت)
* مادامی که انسان از شناخته به ناشناخته نرود، نمی‌تواند چیزی خلق کند. (کلود برنارد)
* باید بدانیم که نبض خلاق درونمان، نبض خلاق حیات است. (جوزف چیلتون پیرس)
* هر کودکی هنرمند است. مسئله این است که چگونه پس از این‌که بزرگ شد، هنرمند باقی بماند. (پابلو پیکاسو)

نتیجه گیری
 

مباحثی که در این مقاله به آن‌ها پرداخته شد و نتایجی که از این مقاله عاید ما می‌گردد به شرح ذیل می‌باشد:
1. خلاقیت یعنی دیدن چیزی که پیشاپیش وجود ندارد.
2. خلاقیت، کسب کردنی نیست، بلکه تقویت کردنی است!
3. خلاقیت یک محصول نیست، هر چند که حاصل آن در شنیدن، لمس کردن یا دیدن، مشهود است. خلاقیت، در حقیقت، فرایند تفکر و عمل است.
4. هر چیزی که کودک انجام می‌دهد یا می‌گوید، می‌تواند خلاق به حساب آید در صورتی که دو ضابطه را تأمین نماید. اول آن که باید اساساً با کارهایی که کودک قبلاً انجام داده و تمام چیزهایی که قبلاً دیده یا شنیده است متفاوت باشد. دوم آن که فقط نباید متفاوت باشد بلکه باید صحیح بوده، در جهت رسیدن به یک هدف مفید باشد.
5. هرگاه چیزی را به کودک آموزش می‌دهند مانع می‌شود تا کودک، آن را شخصاً کشف یا خلق کند.
6. کودک باید انواع رفتارها و طرز برخوردهایی را که سبب می‌شوند جنبه مثبت بودن انسان، ضعیف شود و مانع حل مسئله می‌شود، کشف کند.
7. پرسش‌هایی که پاسخ‌های متفاوت داشته باشند باعث خلاقیت و تفکر واگرا می‌شوند.
8. یادگیری تشخیص و انتخاب، بخش مهمی از فرایند خلاقیت است.
9. با دقت گوش دادنت به کودک، گویای این است که: نظر تو برای من بسیار مهم است.

پي‌نوشت‌ها:
 

1. شکوفایی خلاقیت، صص 38 و 39
2. شکوفایی خلاقیت، صص 41- 43
3. نهج‌البلاغه، حکمت 240
4. بحارالأنوار، ج 1، ص 35
5. نهج‌البلاغه، حکمت153
6. میزان‌الحکمه، ج 10، ص4712
7. اقتباس از کتاب آسیب شناسی آموزش خلاقیت، صص 28- 31
8. شکوفایی خلاقیت، صص 43- 45
9. شکوفایی خلاقیت، صص 57 و 58
10. پرورش خلاقیت در کودکی، صص 259- 260
11. حل مسئله خلاق، صص 11 و 12
12. شکوفایی خلاقیت، ص 85
13. شکوفایی خلاقیت، ص 131
14. شکوفایی خلاقیت، ص 132
15. حل مسئله خلاق، صص 15- 17
16. حل مسئله خلاق، صص 24 و 25
17. کلاس خلاقیت، صص 76- 80
18. حل مسئله خلاق، ص 30
19. شکوفایی خلاقیت، صص 193- 195
20. اقتباس از کتاب روش‌های پرورش خلاقیت در کودکان، صص 7- 49
21. اقتباس از کتاب آسیب شناسی آموزش خلاقیت، صص 174- 178
 

منابع پایانی
1. آمابلی، ترزا، شکوفایی خلاقیت، ترجمه حسن قاسم زاده و پروین عظیمی، دنیای نو، چاپ سوّم، تهران، 1381ش.
2. امیرالمؤمنین، علی بن ابیطالب(ع)، نهج البلاغه، انتشارات مرکز البحوث السلامیه، بی‌چا، بیروت، 1387ق.
3. پیترسن، اولین، روش‌های پرورش خلاقیت در کودکان، ترجمه بهجت نجفی، پیک بهار، چاپ دوّم، تهران، 1383ش.
4. سلیمانی، افشین، کلاس خلاقیت، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان، چاپ دوّم، تهران، 1384ش.
5. کرفت، آنّا، پرورش خلاقیت در کودکی، ترجمه مهدی نورانی، نشر رَسِش، چاپ اوّل، اهواز، 1388ش.
6. کریمی، عبدالعظیم، آسیب شناسی آموزش خلاقیت، انتشارات مؤسسه فرهنگی منادی تربیت، چاپ اوّل، تهران، 1390ش.
7. کمبل داگلاس، حل مسئله خلاق (روش‌هایی در خلاقیت عملی)، ترجمه علی رضا توکلی، انتشارات مدرسه، چاپ اوّل، تهران، 1384ش.
8. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، تهران، 1365ش.
9. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، انتشارات دارالحدیث، چاپ اول، قم، 1375ش.