نقش ابوریحان بیرونی در تاریخ علم

1. در طی قرن چهارم هجری ( دهم میلادی)، و قرن پنجم هجری ( یازدهم میلادی) که دوران طلایی علوم ریاضی و علوم طبیعی عالم اسلام است، یکی از برجسته ترین شخصیتها و درخشانترین چهره ها ابوریحان محمد بن احمد بیرونی ( یا حسب تلفظ قدیمی، برونی) (1) است و آثار او، چه در مورد تاریخ، چه در مذاهب تطبیقی و وقایع نگاری و ریاضیات و نجوم که از شماره بیرون است، در شرق و غرب جهان مشهورگردید. این دانشمند نامی چون نزدیک شهر خوارزم متولد شده است ( به سال 362 هجری/ 973 میلادی)، او را به (ایران خارجی) متعلق می دانند. نخستین بخش زندگانی را در آنجا گذرانید و همانجا به مطالعه و تحصیل علوم گوناگون بخصوص ریاضیات پرداخت. ابونصر منصور معلم ریاضی او بود. بعدها به گرگان و شهرهای دیگر ایران مسافرت کرد و پس از فتح خوارزم به دست محمود غزنوی، بیرونی که به محمود وابستگی داشت، در فتح هند که نیز بوسیله ی محمود صورت گرفت همراه او بود. ابوریحان بعدها به غزنه بازگشت و بقیت عمر را در آنجا وقف مطالعه کرد و در سال 421 هجری/1030 میلادی در آن دیار در گذشت.
2. می توان گفت عمل نابخردانه و خونین محمود در هند، دست کم این اثر متقابل را داشت که دانشمندی در پی او براه افتد، و در آن دیار مواد و عناصر اثری طرفه و بدیع فراهم آورد. کتاب مهم بیرونی راجع به هند، در دوران اسلام بینظیر است. نخستین نسخه ی این کتاب که با دست تحریر شده اساس آثاری است که بعدها در مورد مذاهب و فلسفه ی هند نوشته شده است ( نویسنده در آن کتاب هماهنگی و ربطی را که بین فلسفه ی افلاطون و فیثاغورث، و خرد و حکمت هندی، و بعضی از مدرکات و مفاهیم تصوف در اسلام وجود دارد بطور برجسته نمودار کرده است).
نیز یکی از آثار بسیار مهم او آثار الباقیه است که اثری منفرد و بیمانند می باشد. رساله ی ارزشمند ریاضیات و نجوم و علم افلاک یا ستاره شناسی و اصطرلاب را در پایان زندگی به عربی و فارسی تدوین کرد ( کتاب التفهیم- چاپ همایی- تهران- 1940) و آن کتابی است که مدت چندین قرن در این موضوعات، کتاب درسی بشمار می رفت. کتاب الجماهراو قدیمی ترین رساله ای است که در موضوع معدنشناسی [جواهر] به عربی نوشته شده است. نیز بیرونی در این کتاب مدارک فوق العاده ای مشتمل بر فرهنگ معدنشناسی یونان و هند و ایران و اسلام را توضیح داده است. دیگر از آثار قابل ذکر بیرونی کتاب التحدید است در جغرافیا، و کتاب بیمانند قانون مسعودی، در علم هیئت و وقایع تاریخ، که هم ارز و معادل کتاب قانون ابوعلی سینا در پزشکی بشمار است و اگر به زبان لاتینی ترجمه می شد همان شهرت قانون، اثر ابوعلی سینا را می یافت. نیز رساله ای در داروشناسی، به نام کتاب الصیدله، و رساله های دیگر که اهمیت آنها کمتر از کتب مذکور می باشد، و کتابی شامل سؤال و جواب با ابوعلی سینا در اصول فلسفه ی طبیعی مشائین تحریر کرده است. جای افسوس است که بسیاری دیگر از آثار او منجمله رساله های فلسفی وی در دست نیست.
3. مکاتباتی که بین او و ابوعلی مبادله شده، حاکی از آن است که بیرونی نه تنها مؤسس علم زمین سنجی (2) بوده و ریاضیدان و منجم کامل، و جغرافیادان و زبان شناس بشمار می رفته، بلکه فیلسوف نیز بوده است. میل شدید او بیشتر او را در فلسفه ی طبیعی به بررسی و استنتاج و استقراء و طرفیت با چندین مسأله ی نظری فلسفه ی ارسطاطالیسی متمایل ساخت تا بعضی از نظریات رازی را بپذیرد؛ و در تنظیم مجموعه ای از آثار رازی همت گماشت و در عین حال که با دریافتهای دینی او مخالف بود: اصول عقاید وی را در فلسفه ی طبیعی می ستود. نیز باید گفت بیرونی به «فلسفه ی تاریخ» توجه داشته است و این معنی از باطن بعضی از آثار او پیداست. با فهمیدن خصوصیت بعضی از سنگواره ها و طبیعت رسوبی زمینهای تخته سنگی که در آنها تعمق کرده بود اعتقاد داشت که در دورانهای پیشین، طوفانهای بزرگ حادث شده و دریا و دریاچه هایی در زمینهای سخت بر جا گذاشته است. وقتی این مشهودات را در تاریخ بشری دریافت، به وجود دورانهایی پی برد که با درک یوگاها (3) در نحوه ی استنباط هندی شان مشابه بود. او چنین فهمیده بود که جریان هر دوره از دورانهای زندگانی بشر به یک گسیختگی منجر شده است و آن گسیختگی پیوسته شدیدتر شده تا وقتی که وقوع فاجعه ای، تمدن بشری را ویران ساخته است و خداوند پیغمبری دیگر فرستاد تا دورانی نو در تاریخ بگشاید. بین این نحوه ادراک، و ادراکی که در همان عصر، عرفان اسماعیلیه ابراز می نمود رابطه ای مسلم وجود دارد که باید عمیقاً در آن تحقیق کرد.

پی نوشت ها :

1. Beruni با یای مجهول.
2. Geodesie علم تعیین دقیق شکل و اندازه ی نقاط زمین بوسیله ی محاسبه.
3. Yugas.

منبع: کوربن، هانری، (1371)، تاریخ فلسفه ی اسلامی، با همکاری سید حسین نصر و عثمان یحیی، دکتر اسدالله مبشری، تهران، امیرکبیر، پنجم /1389.