نویسنده: منیره اسلامی‌پناه
چکیده
با پیدایش تکنولوژی فناوری اطلاعات و شبکه جهانی اینترنت مردم دنیا توانسته‌اند، با زدن چند کلیک به جهان پیرامون خود سفر کنند و با فرهنگ و رسوم ملت‌ها آشنا شوند به همین منظور مردم خواستار دوستی با افراد مختلف در هر نقطه‌ای از جهان می‌باشند.این چنین شد که سایت‌های مختلف دوستیابی و چت‌روم‌ها برای پاسخ به این نیاز شکل گرفته و گسترش یافتند. این پدیده همچون هر پدیده تازه تکنولوژی معاصر در ابتدای راه و با مشکلاتی رو به روست. بسته به نوع نیاز کاربران، هر کس از این سایتها استفاده های متفاوتی می‌کنند. بعضی از مردم در این سایتها به دنبال شریک جنسی و دوستی با جنس مخالف خود هستند یا حتی اقداماتی خلافکارانه و بهره جویی از افراد کم تجربه و ساده می‌کنند. این سایتها همچنین می‌توانند مکانی مناسب برای افراد تنها و سرخورده و کم رو باشد تا تنهایی خود را غیر از محیط اجتماعی التیام بخشند. برخی از افراد نیز با هدف مشاوره و راهنمایی علمی و شغلی با افرادی در سطح علمی خود و یا بالاتر دوست می‌شوند. سوال عمده ای که اینجا مطرح است این است که آیا می‌توان این روابط را دوستی به معنای واقعی و فلسفی نامید؟ آیا اعتماد متقابل بین طرفین وجود دارد؟
در این مقاله سعی شده است تا ابتدا به بررسی ماهیت دوستی و انواع آن از منظر ارسطو که نظریه پذیرفته شده در فلسفه و اخلاق است، پرداخته شود، همچنین ماهیت دوستی‌های اینترنتی بررسی می‌شود و به طرح نیازها و مسائل مربوط به دوستی واقعی و اینترنتی با توجه به عنصر صداقت و اعتماد پرداخته می‌شود.
واژگان کلیدی: دوستی، اینترنت، محیط مجازی، سایت‌های دوستیابی، اعتماد، چت روم.
مقدمه
از آنجایی که انسان ذاتاً موجودی اجتماعی است و از تنهایی گریزان می‌باشد، به دنبال آن است ک با انسانهای اطراف خود رابطه برقرار کند و به این نیاز فطری‌اش جامۀ عمل بپوشاند. انسان از بدو تولد نیازمند افراد دیگر است که او اولین تجربه رابطه با دیگران را با والدین و بعد با دیگر افراد نزدیک خانواده‌اش تجربه می‌کند. رفته رفته کودک در بازی‌هایش نیازبه هم بازی هم سن و سال خود پیدا می‌کند و طعم دوستی و ارتباط را از همان اوایل کودکی می‌چشد. با افزایش سن این دوستی‌ها نظام‌مند و گزینش خواهند شد. که بیشتر با اطرافیان هم سان و هم کلاسی‌های خود در محدوده زندگی اجتماعی‌اش و با نظارت خانواده‌ها انجام می‌گیرد. در گذشته دوستی‌ها بیشتر به همین صورت بود و از محدوده زندگی فرد و جامعه فراتر نمی‌رفت. اگر هم دوستی فراتر ازاین بود در سفرها برای فرد رخ می‌داد و ممکن بود حتی بعد از سفر و به صورت پایدار باقی بماند.اما امروزه با رشد تکنولوژی و گسترش فرهنگ‌ها و دهکده‌ای شدن جهان، مردم احساس نزدیکی بیشتری با یکدیگر دارند و به نظر می‌رسد که مرزهای جغرافیای درهم نوریده شده است. این امر با وجود و رشد شبکۀ جهانی اینترنت به وضوح نمایان شده است. انسان‌ها خیلی سریع و آسان می‌تواند با دیگر کشورهای جهان ارتباط برقرار کنند. امری که به صورت رویایی برای گذشتگان مطرح بوده اکنون به حققت پیوسته است.
افراد می‌توانند حتی بدون آن که یکدیگر را از نزدیک ببینند با همدیگر دوستی داشته باشند و حتی به هم دلبسته و وابسته شوند. البته این نوع روابط که به آن دوستی در محیط مجازی می‌گویند، ممکن است مسائل و معضلاتی را در پی داشته باشد. باید افزود از مهم‌ترین اصول در پیمان‌های دوستانه بین افراد، عنصر صداقت و اعتماد متقابل است که در همه فرهنگ‌ها و کشورها پذیرفته شده است و معمولاً در دوستی‌های نزدیک و از روی شناخت در محیط واقعی رعایت می‌شود. به این صورت افراد در گسترده به این گونه اصول کمتر بهاء داده می‌شود و افراد هم چندان انتظاری از دوستان خود در رعایت آنها ندارند.
آیا با این توصیف باز می‌توان نام دوستی را بر این گونه روابط گذاشت؟! این دوستی‌ها بر کدام مبنا استوار است منفعت طلبی یا خیرخواهی؟ افرادی که احساس تنهایی و نیاز دارند در این گونه محیط‌ها ارضاء می‌شوند یا شکست خورده تر می‌شوند؟
چرا مردم بیشتر در این سایتها به دنبال جنس مخالف خود هستند؟ این‌ها و بسیاری سوالات در این زمینه وجود که باید پاسخ دادده شوند و همچین در مورد اخلاقی بودن این دوستی‌ها در اینترنت تأملی صورت گیرد که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
ماهیت دوستی
قبل از ورود به بحث شناخت ماهیت دوستی باید ابتدا روشن گردد که چرا بحث دوستی در مباحث اخلاقی مطرح و در آن تأثیر گذار است.از منظر فیلسوفان اخلاق، دوستی و اخلاق به یکدیگر مرتبط اند. همچنین عمده مباحث اخلاقی ارسطو به این محور است که دوستی، مقدمه ای به حسن و شرافت و یا علاقه مندی به حسن و شرافت است. از آنجایی که ارسطو دوستی را در مباحث اخلاقی‌اش گنجانده است، دوستی را از فضایل انسانی می‌داند و معتقد است این فضیلت در سایه اخلاق اجتماعی و سیاسی تحقق می‌پذیرد. غایت فضیلت رسیدن به سعادت است و دوستی هم برای رسیدن به سعادت ضروری است. (لطفی 1378،ص291) پس می‌توان گفت که دوستی موجب نیکبختی و سعادت انسان در زندگی اجتماعی است. همان‌طور که ارسطو معتقد است، انسان موجودی اجتماعی است و نیازمند آن است که در اجتماع و جوامع بشری زندگی کند تا بعد از رفع نیازمندی‌ها به کسب فضایل و کمال مطلوب خودش دست پیدا کند. از سوی دیگر زندگی کردن در میان مردم، روابطی را می‌طلبد که از ایجاد و گسترش تنش و خودخواهی در آن پرهیز شود و به سوی همراهی و همدلی و صمیمیت سوق پیدا کند. (تا به کسب فضایل نائل شود) همه این مفاهیم در دوستی سالم تحقق پیدا می‌کنند. پس جامعه را دوستی پیوسته به هم نگاه می‌دارد، همان طور که بین انسان‌ها رابطه دوستانه وجود دارد. (قوام صفری، 1377، ص 292) مطالب گفته شده در مورد رابطه دوستی و اخلاق در جامعه بود، حال به بررسی چگونگی شکل‌گیری دوستی می‌پردازیم و اینکه در ایجاد یک دوستی چه ویژگی‌هایی لازم است تا دو نفر یا بیشتر را به یکدیگر پیوند دهد. آیا بین دوست نوعی مشابهت وجود دارد یا موجب پیوند و چیز متضاد است؟ آیا علاقه مند بودن می‌تواند ملاکی برای ایجاد دوستی باشد؟ حال به بررسی این سه نظریه می‌پردازیم:
1- پیوند دو چیز مشابه:
مدعیان این نظریه معتقدند که تمام کسانی که به نوعی با یکدیگر دوست هستند دارای خصلتی مشابه با یکدیگر می‌باشند. حال این سوال مطرح می‌شود که چه نوع شباهتی باید وجود داشته باشد؟ آیا باید ا لحاظ ویژگی‌های جسمانی و فیزیکی سنخیت باشد یا در مورد خصلت‌ها و اخلاق و منش شبیه به یکدیگر باشند؟این ویژگی‌ها و عوامل ممکن است به عنوان ایجاد عاملی برای دوستی باشند لیکن به نظر می‌رسد که این مسأله عمومیت نداشته باشد و تشابه در امور برای دوستی کافی نباشد، زیرا انسان زمانی می‌بیند که فردی هم ردیف خود است بعضاً ممک است یک حس رقابت و برتری جویی در او وجود آید و ممکن است به یک رفاقت ناسالم و حسادت به طرف مقابل تبدیل شود و سرانجام به جدایی اختلاف بین آنها منجر شود.
پس می‌توان گفت کسانی که شباهت را باعث ایجاد رابطه دوستانه می‌دانند هدفشان بیان تشابه به معنای کامل‌تری بود و است و آن تشابه در انگیزه‌ها و اهدافی است که دوستی به خاطر آنها به وجود می‌آید. به این معنا که اگر دوستی بر معنای فضیلت به وجود آمده باشد تشابه می‌شود در امور ارزش‌های اخلاقی و خصلت‌های نیک و اگر دوستی بر مبنای دسیابی به منافع و لذات تحصصی باشد دوستان باید یکدیگر را در رسیدن به منفعت دیگری یاری رسانند (عبدالملکی، 1385، صص 25-24)
2- پیوند دو چیز متضاد:
در مقابل نظریه ای که دوستی را پیوند بین افراد مشابه می‌دانستند گروهی متعقتدند که همانند دشمن همانند است. این عدد بر این باورند که میل همیشه به سوی دستیابی به خصلت‌های متضاد است و هر کس دوست دارد آن چیزی را داشته باشد که با خودش اختلاف دارد. شاهد مثال بر این ادعای خود را مربوط به علوم طبیعی می‌دانند و به این اعتقاد که اگر تضاد و یا شباهت موجب ایجاد پیوند می‌شود، به خاطر علل طبیعی است که در آنها وجود دارد و بدین خاطر سعی کرده‌اند برای هر یک از این دو نظریه، یعنی نظریه ای که پیوند را بین امور همانند دانسته و نظریه ای که پیوند را بین امور متضاد معنا می‌کند، مثال‌هایی از علوم طبیعی ذکر کنند. به عنوان مثال اوریپیدس می‌گوید: زمین خشک حسرت باران می‌خورد و آسمان را آرزو دارد در حالی که سنگین بار است از باران به زمین فرو بیفتد»هراکلیتوس می‌گوید: دو چیز که از هم می‌گریزند به هم می‌پیوندند، و آوازهای گوناگون چون به هم می‌پیوندند، زیباترین نواها را پدید می‌آورند و تمامی زندگی از ستیزه پدید می‌آید» (لطفی، همان، صص 4-39) به طور کلی آنها معقتدند که تناقض توافق است. اما ارسطو که شیوه‌اش عملی است می‌خواهد ماهیت دوستی را در شرایط عملی نشان دهد که وی معتقد است باید مسائلی را بررسی کنیم که با حوزه زندگی آدمی، سیرت‌ها و احساسات آدمیان ارتباط دارند و مورد سوم که علاقه به چیز محبوب است را برای ماهیت دوستی پیشنهاد می‌کند.
3- علاقه به چیز محبوب (دوست داشتنی)
ارسطو نظر خود را درباره ماهیت دوستی این چنین بیان می‌کند: «مطلب مورد بحث هنگامی روشن‌تر می‌شود که بدانیم دوست داشتنی چیست، زیرا بی گمان همه چیز ممکن نیست موضوع محبت و دوستی باشد، بلکه موضوع مبحث دوستی همیشه چیزی دوست داشتنی است.» (همان ص 294)به این معنی که: دوستی نسبت به شخصی یا چیزی، زمانی به وجود می‌آید که انسان علاقه نسبت به آن پیدا کرده و متمایل به آن باشد. به نظر می‌رسد، اگر معنی محبوب معلوم شود، موضوع دوستی و ماهیت آن هم زود روشن می‌گردد که پرداختن به آن در این محدوده نمی‌گنجد.
دوستی و انواع آن:
دوستی با توجه به غایت آن به چند دسته تقسیم می‌شود به عبارت دیگر برای رسیدن به محبوب‌های متفاوت دوستی هم متفاوت می‌شود:1-دوستی بر مبنای فضیلت (دوستی نیکان) 2- دوستی مبتنی بر لذت 3- دوستی مبتنی بر سود 1- دوستی نیکان:
یکی از انواع دوستی‌ها، آن رابطه است که بر مبنای فضیلت مندی نیکی، خوبی، صداقت و .... هستند و انگیزه در این دوستی‌ها رسیدن به اهداف غیر حقیقی و بی ارزشی نمی‌باشد. هر یک از دوستان یک انسان کاملاً خوب می‌باشند. اگر آنها هم دیگر را دوست دارند به خاطر ذات خوبشان بوده، نه به خاطر آن که مایه منفعت طلبی برای دیگری هستند. و هر یک خواهان خوبی برای دیگری هستند بدون انتظار اقدام متقابل از سوی دیگری. بلکه این کار به خاطر فضیلت صورت گرفته است، در نتیجه به چیزهای خوب تمایل دارند. در مورد دوستی نیکان ارسطو می‌گوید: «دوستی کامل دوستی نیکان است که از حیث فضیلت با یک دیگر برابرند. این‌ها از این رو که نیک اند نیک خواه یکدیگرند، و خصوصیتی که در آنها هست این است که نیکی در اینگونه افراد هم تعلق به خودشان دارد و هم این نیکی را نسبت به دوست خود دارند» (همان ص 298)
از ویژگی‌های این دوستی این است که دوستی حقیقی است، پایدار است منشأ ان شرافت است، نزاع و گله مندی وجود ندارد، برابری و رابطه دو سویه وجود دارد.
1- دوستی مبتنی بر لذت:
هدف از به وجود آمدن این نوع دوستی لذت است، لذتی که دو طرف از معاشرت و حضور هم دیگر به دست می‌آورند. این دوستی که بر اساس لذت طلبی به وجود می‌آید شاید همیشگی و پایدار هم نباشد، اما به نظر می‌رسد که این نوع دوستی چون با هدف رسیدن به لذت تشکیل می‌شود. بسیار جذاب و دلنشین خواهد بود.ممکن است این سوال به ذهن برسد که جداسازی این نوع دوستی از انواع دیگر آن صحیح نباشد. زیرا در تمام روابط دوستانه با هر هدفی بالأخره لذت وجود دارد؟! در پاسخ، به این سوال باید گفت: بین این دو نمونه لذت، یعنی لذت در چهارچوب هدف و لذت در چهارچوب روابط فرق وجود دارد. درست است که در همه دوستی‌ها به مرور زمان و پس از آنکه دوستان از رواط خود به مقاصدشان رسیدند لذت به وجود می‌آید. اما تفاوتش در این است که، از اول به همین منظور به وجود نیامده است. و اگر به هر دلیلی این لذت نصیب دوستان نگردد این دوستی به سرعت متلاشی می‌گردد و کسی هم انتظار ندارد پس ازآن ادامه پیدا کند. مثل دوستی‌هایی که مردم با اشخاص باذوق و زیبا دارند. آنها از حضور دوستان خود لذت می‌برند، سیرتشان و اینکه وی را فردی محبوب می‌دانند. در حالی که مثلاً در دوستی مبتنی بر فضلت، ذات افراد منشأ ایجاد لذت در بین آنها شده است (عبدالملکی،1385، ص 63) از مهم‌ترین ویژگی‌های این دوستی این است که بیشتر اخصاص به جوانان دارد. زیرا جوانان تابع عواطف و جویای لذتند و بیشتر ناظر به فاکتورهای توانایی‌های روحی روانی، جسمی و شهوت می‌باشد. هم چنین این نوع دوستی‌ها بی ثبات است و با تغییر اوضاع، خواسته ها و مطالبات هم تغییر پیدا می‌کند و این می‌شود که آنچه زمانی برای فرد لذت بخش بوده، اکنون دیگر نیست. می‌توان گفت که دوستی‌های عاشقانه ازانواع دوستی‌های مبتنی بر لذت است.
2- دوستی مبتنی بر سود
از آنجا که انگیزه دوستی سود است، آدمیان برای سود شخصی خویش یکدیگر را دوست دارند» این سخن ارسطو بیان گر این مطلب است که منشأ این دوستی ویژگی‌های ذاتی شخصی نبوده، بلکه رسیدن به منافعی بوده که از طریق به قرار ساختن ارتباط با دیگری حاصل می‌شود. تفاوتی که این نمونه با دیگر انواع دوستی دارد این است که در دوستی با هدف سود اشخاصی را می‌توان یافت که دارای خصائل متضادند. ارسطو معتقد است این تفاوت در میان افراد دوست امری بدیهی و روشن است زیرا افراد با منافع متفاوت هستند و جامعه که نیازهای گوناگونی دارد. هر کس در روابطش با دگیران به دنبال برطرف سازی برخی از آن‌هاست. برخی به دنبال منافع مالی هستند و برخی دیگر به دنبال رسیدن به موقعیت‌های علمی، اجتماعی و شغلی می‌باشند. به هر حال تفاوت بین آن چه که مبادله می‌شود چندان امری دور از ذهن نیست. (لطفی، همان صص 296-297)از ویژگی‌های این نوع دوستی 1- عدم رغبت به زندگی مشترک است: زیرا عدم وجود لذت در آن سبب شده که حتی آن را جز دوستی‌های حقیقی هم محسوب نکنند 2- همچنین افراد دیگر را تا آن حد مطبوع می‌یابند که امید سودی در میان باشد به همین جهت ارسطو این نوع دوستی را مخصوص بازرگانان می‌داند 3- این نوع دوستی ویژه سالخوردگان است. زیرا تصور می‌شود که آدمی در سنین سالخوردگی دیگر جویای لذت نیست بلکه خواهان سود هستند. 4- در آن همیشه شکایت و گله مندی وجود دارد. چون این ذهنیت در منفعت همیشه وجود دارد که آنچه فرد دریافت می‌کند کمتر از استحقاق اوست و به همین سبب لب به شکایت می‌گشاید.
دوستان در اینترنت
بعد از آنکه به طور مجمل ماهیت دوستی و انواع آن را از لحاظ فلسفی و اجتماعی و سنتی (ارسطو) از نظر گذراندیم. در ادامه به بررسی این فاکتورها در دوستی‌ها و آشناهایی در اینترنت و محیط مجازی می‌پردازیم:1- آیا این دوستی‌ها بر مبنای فضیلت هستند؟
2- آیا افراد بر اساس نیازهایشان به سراغ دوستی می‌روند و آیا این دوستی‌ها پایدار هستند؟
3- چه چیز دوست داشتنی در میان این روابط وجود دارد که افراد جذب این گونه محیط‌ها می‌شوند؟
با افزایش روز افزون استفاده از اینترنت و به دلیل سرعت زیاد و دسترسی آسان و سریع به آن، افراد تمایل بیشتری برای ورود به محیط مجازی و شبکه جهانی اینترنت پیدا کرده‌اند. در همین راستا شرکت‌های مختلف کامپیوتری در سراسر دنیا به دلایل مختلف اقتصادی و تجاری و برای استفاده بیشتر از کاربران اینترنتی تصمیم به ایجاد سایت‌های دوستیابی و ارتباط بین افراد گرفتند، تا افراد زیادی از جوانان مشتاق را گرد هم آورند.
با رویکردی فلسفی، اخلاقی و با فرض صداقت که اساسی‌ترین شرط برقراری و تداوم دوستی است، این نوع دوستی‌ها را که در محیط مجازی رخ می‌دهد و در آن انسان‌ها غالباً به دنبال افراد مشابه خود هستند نمی‌توان دوستی بر مبنای فضیلت و دوستی نیکان با نیکان نامید. تحقیقات گسترده روان شناسان و جامعه شناسان در سراسر دنیا گویای این مدعاست. مشاهده شده است که افراد بیشتر به دنبال لذت و سود هستند و برای دوستی فضیلتمندانه و خیرخواهانه هیچ گاه به دنبال اینترنت و جستجوی نیکان در دنیای مجازی نیستند. این امر به دلیل آن است که مردم محیط مجازی را محیطی امن و مطمئن و صادقانه نمی‌شناسند و هنوز نتوانسته اند با این فناوری جدید در قرن جدید همراه شوند. بعضی از مردم معتقدند که اینترنت مجالی به دست افراد خلافکار و کودک آزار و روسپی گر می‌دهد تا با ناشناخته ماندن هویتشان به اقدامات غیر اخلاقی خود آزادانه ادامه دهند.
متأسفانه دوستی‌های مبتنی بر لذت بیشتر در میان جوانان رخ داده است و به شتر لذت جنسی مد نظر آنها بوده است و در این میان هم بیشتر زنان و کودکان قربانیان این تکنولوژی بوده‌اند. افراد تنها و کم رو هم جذب اینگونه سایتها می‌شوند و شاید این به دلیل عدم رابطه و حضور اجتماعی مستقیم شدن حس تنهایی آن‌هاست. این افراد ممکن است بعد از قطع رابطه (به هر دلیلی) دچار شکست عاطفی از طرف مقابل خود شوند و این باز می‌تواند افراد را سرخورده‌تر و تنها بسازد. در بعضی از موارد افراد خبیث که از آزار رساندن به دیگران لذت می‌برند وارد این سایتها می‌شوند و از افراد مهم و مشهور، اطلاعات محرمانه و شخصی مثل عکس یا فیلم تهیه می‌کنند و اقدام به باج‌گیری و افشای اسرار یا حتی نمایش عکس‌ها و فیلم‌های ساختگی می‌کنند.
در حالت دوستی مبتنی بر سود که خوش‌بینانه‌ترین حالت دوستی در اینترنت می‌تواند باشد و بدین معناست که هر دو طرف رابطه از با هم بودن سودی عایدشان شود و بیشتر با هدف سود یا بهره مالی یا علمی و... از یکدیگر،اقدام به دوستی می‌کنند و در موضوعات تجاری، اقتصادی، اجتماعی و علمی به یکدیگر یاری می‌رسانند. مثلاً فردی دانشجو می‌تواند با دانشجو یا استادی در کشوری دیگر در سطوح بالاتر خود مکاتبه و رابطه باشد و از تجربیات او استفاده کند. یا اینکه تجار از روش‌های نوین کسب سود و تبلیغات یکدیگر آگاهی پیدا کنند. در این گونه دوستی‌ها مشاهده شده است، مادامی که هر دو طرف به مقصود خود دست یافتند و با رضایت یکدیگر رابطه دوستانه خود خاتمه می‌دهند. بنابراین نوع دوستی‌ها در اینترنت و با توجه به مبنای فلسفی، اخلاقی ارسطو درباره ماهیت و انواع دوستی‌ها، این دوستی‌های اینترنتی که بیشتر بر مبنای سود و لذت هستند، پست‌ترین نوع دوستی‌ها شمرده می‌شوند و ناپایدار هستند.
دوستی آنلاین یا واقعی؟!
سایت‌های دوستیابی تقریباً از حدود سال 1980 شروع به فعالیت کردند. یاهو مدعی است که حدوداً 380 میلیون کاربر در ماه از این طریق دوست می‌شوند، سایت Frinds finder.com می‌گوید که آنها بیش از 6/2 میلیون کاربر فعال دارند که این آمار رو به رشد و در حال افزایش است (طبق آمار سال 2005) علاوه بر این سایت‌های دیگری مثل تویتر، فس‌بوک، مای اسپیس و ... هم علاقه مندان زیادی را که به خود جذب کرده‌اند. این سایتها همانند روزنامه شخصی هستند که در آن افراد سلایق و علایق و اتفاقات روزمره خود را به نمایش می‌گذارند. از طرفی خصوصیات مورد علاقه شریک عاطفی و دوست خود را هم نام می‌برند. این اطلاعات شخصی می‌تواند به صورت عکس، فیلم، یا صدای خودشان باشد. کاربران در مورد استفاده از این امکانات و ارتباط با افراد در محیط‌های مجازی، مختلف هستند. مثلاً بعضی از افرد فقط برای همدیگر در محدوده همان سایت پیام می‌گذارند یا ممکن است با او به گفتگو در چت روم بنشینند، ممکن است این ارتباط به صورت تلفنی و کلامی در خارج از اینترنت ادامه پیدا کند و در نهایت به شکل ارتباط متقابل ورود در محیط واقعی بیانجامد (whitty and Join son,.2008, p.72)اغلب افراد در این گونه یاست ها به دنبال کسانی هستند که از لحاظ روحی و روانی و فرهنگی متناسب با خودشان هستند و به این شکل احساس نزدیکی و دوستی پیدا می‌کنند. در بعضی از سایت‌های دوستیابی قسمت‌هایی وجود دارد که برای افراد خاصی در نظر گرفته شد ه است. به طوری که افراد با مشخص کردن مثلاً مذهب و زبان و کشور و ... از دیگران متمایز می‌شوند و آسان‌تر می‌توانند بین افراد مشابه خود را مشاهده کنند. این سایتها همانند یک شبکه اجتماعی یا گروهی فعالیت می‌کنند که در آن افراد اهداف خاصی را دنبال می‌کنند و متعقل به گروه فرهنگی و اجتماعی خاصی هستند واین گونه می‌تواند بستری مناسب برای اعتماد سازی فراهم سازد.
باید افراد تا زمانی که فرد در محیط مجازی با دوست خود به گفتگو تعامل می‌نشیند، سعی می‌کنند تا همه آنچه دیده و شینده است را باور کند تا بتواند با درصدی از اعتماد نسبی رابطه مجازی در اینترنت را شروع کند و ادامه دهد. زمانی که قرار ملاقات در خارج از محیط مجازی گذاشته می‌شود، فرد را آماده می‌کند تا مشتاقانه تمام آنچه که از خصوصیات دوستش شنیده است به عینه و بدون کم و کاستی مشاهده کند. بر اساس تحقیقات و گزارشاتی که روان شناسان کشورهای غربی انجام داده‌اند (whitty and carr 2006) به نتایج جالبی در این زمینه رسیدند که بیشتر گویای عدم صداقت افراد می‌باشد. افراد آزمایش شونده اظهار کردند که وقتی دوستانشان را خارج از محیط مجازی مشاهده کردند به دروغ‌هایی در موارد زیر برخرود کردند.
1- در مورد ظاهر: افراد خودشان را بهتر و زیباتر از واقعیتشان معرفی کرده بودند، از طریق عکسهای دیگران یا فتوشاپ شده.
2- وزن و قد و سن
3- گذشته زندگی‌شان
4- ویژگی‌های خلقی و شخصیتی
5- نیت‌های آنها: اغلب افرادی که به دنبال نیازهای جنسی هستند، در ابتدا اینگونه اظهار نکرده بودند.
6- میزان تحصیلات، شغل، و موقعیت اجتماعی شان
7- ارتباط خانوادگی: اغلب آنها نمی‌گفتند که ازدواج کرده‌اند.
این تحقیق نشان می‌دهد که زن‌ها بیشتر درمورد قد و وزن خود دروغ گفته بودند و یا در نمایش عکس‌ها از عکسهای زیبای دیگران و فتوشاپ شده استفاده کرده بودند. مردها اکثراً در مورد شغل و تحصیلاتشان دروغ گفته بودند و همچنین تعدادی از افراد خبیث در مورد جنسیبت خود به طرف مقابل دروغ گفته بودند و یا عکس چند سال قبل و جوانی خود را به نمایش گذاشته بودند. ویتی معتقد است که در اینجا ما با دو نوع انسان رو به رو هستیم: 1- شکست خورده عاطفی 2- افراد تزویر کار . این دوستی‌ها ممکن است در همان دیدار اولیه خاتمه یابد و یا اینکه با بی اعتمادی اولیه ادامه یابد و افراد در جهت اعتمادسازی بیشتر تلاش کنند.
با توجه به این تحقیق و تحقیقات به عمل آمده مشابه در سطوح کشور های دیگر، که غالباً به همین منوال است، به نظر می‌رسد که افراد در این گونه سایتها کمتر صادق هستند و سعی می‌کنند خود را تا انتها متوجه نشان دهند تا دوستان بیشتری بیابند. حال این سوال مطرحی شود که آیا می‌توان در این گونه سایتها به دیگران اعتماد کرد؟چگونه می‌توان پی برد که فردی صادق است و می‌شود به او اعتماد دوستانه کرد؟ در قسمت بعد به این مقوله خواهیم پرداخت:
چگونگی اعتماد در اینترنت
شکل گیری هر گونه رابطه ای بدون وجود اعتماد ناممکن است. وجود اعتماد در دوستی، عشق و خانواده و جامعه امری ضروری می‌نماید و نقش مهمی در سیاست و اقتصاد و روابط عاطفی بازی می‌کند.همان طور که می‌دانیم عنصر اعتماد امر مهمی در مبادلات تجاری در اینترنت می‌باشد و اساساً بدون اعتماد هیچ گونه خرید و فروشی انجام نمی‌گیرد. و اساس عدم اعتماد میان طرفین موجب ضربه های فراوان اقتصادی و تجاری جبران ناپذیری می‌گردد. اما آنچه اینجا نامعلوم و مبهم است این است که عنصر اعتماد در دوستی‌های اینترنتی چه جایگاهی دارد و فقدان آن چه عواقبی می‌تواند برای افراد به دنبال داشته باشد. برای پاسخ به این سوال ابتدا لازم است به تبیین عنصر اعتماد بپردازیم: در قلمرو اندیشه و فلسفه، اعتماد چندان مورد توجه قرار نگرفته است و یا به صورت مبهم و با خلط میان مفاهیم دیگر بیان شده است. افلاطون، هابر، هیوم و کانت تا حدودی به آن پرداخته‌اند. کانت صداقت و قابل اعتماد بودن را در قلب نظریه اخلاقی خود در مورد چگونه زیستن انسان گنجانده است. از دیدگاه پژوهشگران معاصر فلسفی هم، بی اعتمادی و بدگمانی در جوامع کنونی رو به افزایش است تا جایی که می‌توان از بحران اعتماد سخن گفت. نتیجه گیری غم انگیزی که از این قبیل نظریه‌ها می‌توان دریافت این است که به طور کلی قابل اعتماد بودن انسان تقلیل یافته است.
در روان شناسی اجتماعی، اعتماد به مثابه یک مفهوم در سر سطح گسترده قابل طرح است که عبارتند از:
1- اعتماد به یک شخصی خاص (اعتماد رابطه ای)
2- اعتماد به دیگران و مردم در کل (اعتماد عمومی)
3- اعتماد به سیستم‌های انتزاعی (مانند اینترنت)
روان شناس مشهور از یک اریکسون اعتماد را مبنای اساسی هر گونه رابطه شخصی می‌داند و شکل گیری و رشد اعتماد را یکی از عوامل اصلی در انطباق و سازگاری و ایجاد شخصیت سالم به شمار می‌آورد. پس در حوزه روان شناسی اعتماد یعنی باور و اتکاء به کسی که بر اساس آنچه که از او انتظار می‌رود عمل کند. (معتمدی، 1390 سایت روان آنلاین)
همان طور که بیان کردیم،اعتماد از ارکان ضروری شکل گیری روابط است. این حکم در روابط دو نفره، فامیلی، ازدواج و روابط بین فردی با دوستانش از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. ما در عین حال که به دیگران اعتماد می‌کنیم، خود نیز باید فردی قابل اعتماد باشیم در نتیجه می‌توان گفت که اعتماد به معنای کاربردی آن یعنی اطمینان از این که طرف مقابل در روابطش با ما، قصد ضربه زدن ندارد و اطمینان از اینکه او نیز ما را دوست دارد. در حقیقت اعتماد بین فردی فرآیندی است که نشان دهنده چگونگی ارتباط اجتماعی است و بیانگر عدم ریا و تزویر در یک جامعه می‌باشد و می‌رساند که افراد در رفتارهایشان با خود و دیگران صادق هستند. (تبیان 4/10/90)
حال باید دید این عنصر اعتماد در شبکه روابط دنیای مجازی می‌تواند وجود داشته باشد؟ ما چگونه پی ببریم که افراد صداقت را رعایت کرده‌اند یا نه؟
اعتماد و پیگیری‌های اینترنتی
با حضور اینترنت و فضای ناامن در آن که از خبرهای منتشر شده در سراسر جهان به گوش می‌رسد احساس می‌شود که در فضای مجازی اینترنت، عنصر اعتماد بسیار کم رنگ شده است. این حرکت تکنولوژی و احتمال گول خوردن افراد در آن به عنوان یک چالش بزرگ قرن حاضر مطرح است و حتی افراد برایشان سخت است که بتوانند نشان دهند که فردی قابل اطمینان و صادق هستند.روان شناسان اجتماعی معقتدند که به چند طریق می‌توان به صداقت افراد پی برد:
1- از طریق زبان ویژه یا اینکه زبان و هم زبانی با طرف مقابل می‌تواند به عنوان یک ابزار غنی و حاصل علائم بیشتری برای بروز هویت واقعی شخص باشد. البته این استفاده از عنصر زبان باید با خود افشای همراه باشد. همچنین در ارتباط اولیه افراد با وسیله به اشتراک گذاشتن تصویر و صدای خود و انتقال اطلاعات نشان بدهند که به فرد مقابلشان اعتماد دارند، علاوه بر این با دادن شماره تلفن خودتان به دیگران می‌رسانند که شما به او اعتماد دارید و او نیز هم باید به شما اطمینان داشته باشد.
2- در ارتباط رو در رو: مکانیزم‌های مختلفی وجود دارد که می‌توان با شناخت آن بنیان اعتماد را بنا نهاد مثلاً توجه به نمادها و سمبل‌های شناخته شده یا مثلاً پوشیدن یونی فرم منحصر به یک شغل. البته باید این نمادها که در فرهنگ‌ها مختلف است، جهانی شوند تا مردم راحت‌تر آن چیزی که می‌خواهند پیدا کنند.) Bocij,2003,p11)
اما این دو عامل می‌توانند تنها بستر مناسبی برای حس اعتماد سازی را فراهم آورد. اما توجه به این نکته مهم است که تشخیص بدهیم اعتماد در خیلی از شرایط نیاز به لمس بدنی و خارجی ندارد و فقط نیازمند زمان است و لازم نیست که فقط رو در رو و مستقیم باشد. مطالعاتی در این زمینه انجام شده که افراد غریبه را در شرایط جدید دوستی گذاشته‌اند، در اعتماد و روابط خود با شکست مواجه شوند، اگر زمان کم بوده باشد. بنا براین می‌توان دریافت که پروفایل‌های دوستی‌های اینترنتی که فریاد میزنند تو می‌توانی به من اعتماد کنی، هیچ وقت نمی‌توانند جایگزین یک ارتباط طولانی مدت شود. (whity and Joinson. p 119)
ویتی معتقد است عنصر اعتماد هم حدودی بسته به این است که افراد در اینترنت چگونه و در چه فضایی یکدیگر را ملاقات می‌کنند. برای مثال در گروه های خبری یا چت روم‌ها؟! البته که می‌تواند رابطه در فضای مجازی به یک رابطه خیلی نزدیک حتی در محیط مجازی منجر شود و موفقیت آمیز باشد.
امروزه برای پی بردن به شخصیت اصلی و فعالیت‌های واقعی افراد دیگر مشاهده پروفایل روزانه آنها به کار نمی‌آید. با وجود عدم صداقت و بی اعتمادی حاکم در این محیط، افراد از راه های دیگر وارد می‌شوند که به آن پیگیری و جستجو بدون رضایت فرد می‌گویند. البته نرم افزارهایی همچونIm و skype وجود دارند که می‌توانند به فرد اطلاع دهند که چه کسانی جدید به لیست اسامی طرف مقابلشان اضافه شده‌اند و هم اکنون با هم آنلاین هستند یا نه... و همچنین به طور مستمر فعالیت همدیگر را چک می‌کنند تا ببینند چه قدر پیشرفت کرده‌اند. نرم افزارهskype می‌تواند چک کند شما دارید چه کار می‌کنید و به همسرتان اطلاع دهد. (whitty & Joinson,2008,p125)
گوگل نیز این امکان را برای کاربران کنجکاو خود فراهم آورده است. سوالاتی که اینجا مطرح است این است که این گونه اقدامات آیا در صدد روشن ساختن صداقت و یاعدم صداقت افراد است؟! آیا این راه صحیحی برای اطمینان از طرف مقابل می‌باشد؟ آیا تجاوز به حریم خصوصی افراد امری غیراخلاقی نیست؟!
تجاوز اینترنتی
آنچه به صورت مسئله در بحث جستجوی اینترنتی مطرح است و مشکل آفرین می‌نماید- نقص حریم خصوصی افراد در اینترنت است. امروزه با پیدایش تکنولوژی‌های پیشرفته حریم افراد به خطر افتاده است. باعث شده است که انبوهی از اطلاعات به صورت متن و به طور خودکار برای طرق مقابل ثبت و ذخیره شود. پکیج های نرم افزاری زیادی هستند که برای ثبت فعالیت‌های اینترنتی مردم، اتاقهای چت، ایمل ها و سایت‌های بازدیده شده و به علاوه و حتی ضربه های کیبورد و پسوردهای انفرادی مورد استفاده قرار می‌گیرند.برای مثال نرم افزار جاسوسی 007 این کار را می‌کند و در سایت‌های yahoo و ICQ و MSN و AOL و ... این امکان وجود دارد. این ورودها و پیگیری‌های مخفیانه که نوعی تجاوز سایبری نامیده می‌شود می‌تواند به صورت تجاوز نژادپرستانه و جنسی در محیط واقعی و کار خود را آشکار سازد. باراک (2005) به سه نمونه تجاوز اشاره می‌کند:
یک نوع تجاوزات که بین انسان‌ها است که شامل تجاوزات جنسی و فشارها و تهدیدات جنسی می‌باشد. به علاوه نوع دیگر مهم که باراک می‌گوید این است که افراد به صورت انفرادی می‌توانند وارد حریم خصوصی دیگران بشوند و به جاهایی که افراد در اینترنت رفته‌اند سرکشی کنند و به فرستادن ویروس و ضبط اطلاعات و همچنین از بین بردن آن اقدام کنند. و در مورد آخر که مورد بحث می‌باشد این است که با استفاده از تجاوز نوع دوم اقدام به از بین بردن اعتبار و شهرت افراد مهم و متشخص و اخاذی از آنان کنند.
یک سری شرکت‌ها یا افرادی هستند که می‌توانند با جمع آوری اطلاعات مردم که حتی راحت و ارزان هم این کار صورت می گرد. هویت آنها را بدزدند، آنها را متهم به کارهایی کنند، اطلاعاتشان را ناقص کنند و در جهت مقاصد جنسی استفاده کنند و بالأخره به صورت اخاذی ایمیلی و کلاهبرداری بزرگ در خارج نمایان می‌شود. اگر چه اخیراً قوانینی در جهت شناخت این نوع از تجاوز به عنوان یک جنایت به وجود آمده است، اما متحققان هنوز در حال تعریف جهانی این اصلاح cybers talking هستند.
در خاتمه
بنا بر آنچه تاکنون بیان شد می‌توان به این نظرگاه رسید که دوستی‌های اینترنتی از جایگاه بسیار پایین‌تری به نسبت به دوستی‌های واقعی در خارج برخوردارند. اما مواردی هم ممکن است پیدا شود که دوستان در اینترنت یکدیگر را بیابند و شاید تا آخر عمر هم در کنار هم رابطه داشته باشد که این غیر از سایت‌های دوستیابی هم می‌تواند صورت بگیرد. در مورد سایت‌های دوستیابی آن هم در غرب باید گفت که این سایتها بیشتر محلی است برای پیدا کردن دوستان جنس مخالف و مردم در آن بیشتر به دنبال شریک جنسی هستند. پس دوستی آنها مبتنی بر لذت است که اساساً با بی اعتمادی و عدم صداقت هم همراه است. و این اصل دوستی و اخلاقی بودن آن را زیر سوال می‌برد. زیرا پایه و اساس یک رابطه دوستانه صداقت و وفاداری و اعتماد متقابل است. این سایتها مضرات فراوانی دارد مثلاً افرادی می‌تواند با پیگیری‌های اینترنتی از دیگر کارهای دوست خود که خصوصی هم می‌باشد با استفاده از نرم افزارهایی خاص اطلاع یابد و می‌تواند دستاویزی برای تجاوزات مختلف به وی شود. خیلی از مردم برای تفریح و سرگرمی وقت گرانبهای خود را در این گونه مکان‌ها صرف می‌کنند، حتی ممکن است به دیگران وابسته شوند و در مواقع جدایی از دوستان دچار سرخوردگی روحی و روانی گردند. بیشتر مشتریان این سایتها افراد تنها و کم رو هستند که در اجتماع افسرده‌اند و فضای مجازی می‌تواند این کمبودها و نیازهای آنها را جبران کند و به آنها لذت هدیه کند. اما آیا این راه درستی برای مقابله با افسردگی و سرخوردگی است؟ آیا اگر دچار شکست عشقی یا عاطفی شوند و یا مورد تجاوز قرار گیرند، اوضاع‌شان وخیم‌تر نمی‌شود؟!به طور کلی می‌توان گفت اکثر دوستی‌ها در سایت‌های دوستیابی، ناسالم و برای کسب لذت و خوش گذرانی هستند و اینترنت محلی است که اعتماد در آن کم دیده شده است. پس اگر سعی داریم در اینترنت به دنبال دوست باشیم باید تمام فاکتورهای بالا را در نظر بگیریم و به تعامل در خارج و واقعیت، با دوستان مان بیشتر آشنا شویم.
پی‌نوشت‌ها:
1. باید توجه داشت تا صداقت حاکم نباشد نمی‌توان نام دوستی را بر رابطه نهاد و البته هم مشاهده می‌شود که عده‌ای به دنبال تضاد شخصیتی و تکمیل بعضی فاکتورهای شخصیتی خود با افراد دوستی برقرار می‌کنند که عنصر تضاد در آن پررنگ است.
منابع و مآخذ:
1- لطفی، محمد حسن. اخلاق نیکوماخوسی، (ارسطو)، انتشارات طرح نو، تهران 1378
2- عبدالملکی، حسن، بررسی مفهوم دوستی از دیدگاه ارسطو و ابن مسکویه، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، بهمن 1358
3- قوام صفری، مهدی، ارسطو، (دیوید راس)، انتشارات فکر روز، تهران، 1377
4_ Whitty m. t. and joinson. m. thru and lies and trust on the intenet , 2008، publisheed in newyork city
5_ whitty . m . t. & carr.a.n. (2006a) cyberpase romencethe psychology of online relation ships, basing stoke: play are
maemillian.
6_ Barak a (2005) sexual, harassment on the in internet, social science computer review 23(1)77-92
7- Bocij.p. (2004) cyberstalking harassment in the internet, age and how to protect yor family. Westpart c t praeger.
8- http/www.tebeyan. ir.1390/12/4
9- http/www. Raven/online.com بررسی اعتماد، دکتر معتمدی 29/11/1390
/ج
