بنیاد شناسی پژوهش در حوزه علوم دین و معارف اسلامی(1)

چکیده

حوزه علوم دین، معارف اسلامی و فلسفه حوزه ای فراملی است که از سویی از دیرینگی برخوردار است و از سوی دیگر در ابعاد جهانی مورد التفات، احترام، انتقاد و عنایت و دشمنی است که در آن، آموزش و مقوله پژوهش نیز پا به پای مقارنت و معاضدت تحولات آن مورد توجه بوده است. در حال حاضر توجه به امر پژوهش در این عرصه عمیق تر و دغدغه اصلی فرهیختگان این عرصه ملی و بین المللی است.
این نوشتار ضمن مفهوم شناسی و پیشینه کاوی شاخصه ها و مولفه های اساسی، عمده بحث را به سمت و سوی مقوله پژوهش در حوزه معارف دینی و تعلیم و تربیت اسلامی سوق داده و با بیان مسئله، اهداف، اهمیت و محوریت موضوع و سپس مفهوم شناسی درصدد تبیین نظام علمی روش تحقیق این وادی و ارائه ساختار مناسب «نظام پژوهشی» حوزه محور است.این مهم با تبیین مأموریت نظام پژوهشی و اهداف آن و وظایف مدیریت دانایی محور و پژوهش مدار صورت گرفته و سپس الگوی خط مشی گذاری نظام پژوهش و مولفه های جامع در چهارده محور در کانون بررسی قرار گرفته و به مقوله آموزش و تأثیر آن در پژوهش حوزه اشاراتی شده است.
کلید واژه ها: نظام پژوهشی، ساختار پژوهش، مدلهای پژوهش، راهبردهای مدیریتی، حوزه تعلیم و تربیت اسلامی، فلسفه پژوهش.

مقدمه

حوزه و دانشگاه علوم دین، فلسفه و معارف اسلامی اصلی ترین نهاد آموزش، تربیت و سازماندهی صاحب نظران و اندیشوران و پژوهشگران در عرصه علوم دینی در سطوح مختلف است که با پیشینه ای به فراخنای تاریخ و به منزله یک سازمان اجتماعی دارای اهداف، ساختار، ساز و کار و نقش و کارکرد درونی و اجتماعی خاصی بوده است.
حوزه علوم دینی و معارف اسلامی در لغت به مفهوم ناحیه، مرکز و مجتمع است. (1) و از نظر اصطلاح بر مجموعه مدارس، دانشگاهها، و فعالیت های رسمی و جانبی آموزشی رایج در یک منطقه اطلاق می شد. در آغاز واژه مدرسه در نظام تعلیم و تربیت دینی به عنوان نهاد آموزشی و رفته رفته از اواخر قرن سوم و در خلال قرن چهارم هجری قمری به دنبال تأسیس نهادهایی ویژه آموزش از سوی عالمان، حاکمان و نیکوکاران در شهرهایی همچون بلخ، بخارا، مرو، سمرقند، غزنه، نیشابور، بیهق، آمل، قم، کوفه، بصره و بغداد به سراسر جهان اسلام راه یافت و پس از آن در گستره جهان اسلام مهم ترین نهاد آموزشی پس از مساجد شناخته شد. (2) در این باره به صورت پراکنده نیز اطلاعاتی در لابه لای گزارش مربوط به شهرهای مختلف شیعه به دست آمده (3). تأسیس مدارس نظامیه، به ویژه نظامیه بغداد به دست خواجه نظام الملک، تحولی عمق در نظام مدرس علمیه پدید آورد. (4) پیش از تأسیس مدارس، فعالیت های آموزشی در مساجد صورت می گرفت. پیامبر (صلی الله علیه و آله) خود تعلیم و تبلیغ را پس از تشکیل حکومت در مدینه، از مسجد آغاز کرد و شاید تا حدود سه قرن در کنار مساجد، فعالیت های آموزشی در منازل، دربار حاکمان، کتابخانه ها، اماکن عمومی و نهادهایی نو چون بیت الحکمه و مانند آن رونق داشت. به تدریج و به دلیل تنوع و گسترش فعالیت های آموزشی نهاد مدرسه در کنار مسجد شکل گرفت. (5)
حوزه علوم و معارف اسلامی دین و خاستگاه وحی که تکیه این مقوله بر مبحث روش شناسی پژوهش در آن است، به عنوان بخشی از سازمان فراگیر آموزش اسلامی است که از نظر دیرینگی، از قرن اول هجری قمری رونق یافت و در قرن پنجم به اوج رسید. شاید بتوان با وجود پاره ای اختلاف نظر، ورود شیخ طوسی به نجف را در 448 قمری، سرآغاز محوریت یافتن آن و در فعالیت های آموزشی و پژوهشی شیعی دانست. در
سده های میانی هجری، در اغلب شهرهای ایران و عراق مدارس علمی وجود داشته است. (6) ولی پس از نجف که همواره دیرپاترین مدارس علمی پررونق شیعی بوده است (در دوران معاصر حداقل 41 مدرسه در نجف فعالیت داشته است)، مدارس و مراکز علمی شهرهای حله و قم آوازه ای بلند یافته اند.

وضع موجود

در حال حاضر گستره و تنوع فعالیت ها و اهتمام در غنی سازی مولفه پژوهش برای همه سطوح و مقاطع تحصیلی و پایه های آن در حوزه ها و دانشگاه های اسلامی مورد توجه قرار گرفته؛ همچنین رونق بخشی به مقوله پژوهش مورد عنایت است و جا دارد که در زمان حاضر به صورت عمیق به آن پرداخته شود. از اهم وظایف در این عرصه، مقوله سیاست گذاری های جدید آن است. از طرفی نیز نباید غافل شویم که وضع موجود تولید علم در دانشگاه علوم دین و فلسفه و معارف اسلامی و بخش های پژوهشی در نظام آموزش تعلیم و تربیت اسلامی وضع آرمانی نیست. اما به مطلوبیت نزدیک شده است. البته این به معنای تخطئه یا تضعیف آن نیست، بلکه صحه گذاشتن بر این مسئله است که وضعیت پژوهشی در حال حاضر نه زیبنده آن و نه پاسخگوی نیازهای روز و عصر حاضر است و صد البته بهتر و فرازین تر از این باید باشد که متأسفانه اکنون این گونه نیست و همین امر باعث اعتراض استادان دانشگاه بزرگ دینی از جمله آیت الله جوادی آملی می شود که می فرمایند:
متأسفانه در حال حاضر حوزه علوم دین، فلسفه و معارف اسلامی ما در فاز مصرف افتاده است. انبوهی از تولیدات علمی و کتاب های چاپ شده داریم، ولی تحصیل و پژوهش در آن مشهود نیست و بیشتر فیش برداری و تلخیص است تا تدقیق، در حالی که فیش برداری و (مونتاژ متون) ترویج فرهنگ مصرف دانش است نه کالبد شکافی آن، (جوادی آملی، 1382، ص 4). عزیزان محقق فرهیخته و شایسته در این راه باید تلاش بیشتری بکنند و به تولید علم مفید اقدام نمایند و ما دراین قسمت به شدت با فقر مواجهیم. (همان، ص 4).
امروز وارد دوران جدیدی شده است، به طوریکه دنیای دانشمندی به اتمام رسید و عصر روش مندی جانشین آن شده و از جهتی نیز دنیا وارد عصر تغییر گردیده است و این از یک تحول بزرگ در عرصه های مختلف آموزش، پژوهش و نظام های علمی و آموزشی حکایت
دارد، و همین ضرورت غنی سازی ابعاد یاد شده را صد چندان می کند. به قول دکتر تویجری (7) اکنون جهان آموزش و پژوهش به جایی رسیده است که نیاز به مهندسی مجدد نظام های آموزشی و پژوهشی حتمی شده و لذا کسی که به نسبت تحولات خود را بازآفرینی نکند، عقب می ماند. (8) امروزه دانشگاه های اسلامی و حوزه های پژوهشی و فلسفی از آغاز و پایه های ابتدایی تا سطح عالی تحصیلی از جهت دارا بودن منابع کهن و محتواها و دانش لازم کمبود خاصی ندارند؛ مشکل اساسی در روش هاست که از محوری ترین آنها مقوله پژوهش است که متأسفانه از آغاز نمو کودکان نهادینه نمی شود. این مسئله تمام رشته های تحصیلی دانشگاهی در عرصه معارف اسلامی و تمام مقاطع و دوره ها را در بر می گیرد.
سعی ما در این نوشتار تعریفی دقیق از نظام پژوهشی با رویکرد به مقوله دین محوری و پرداختن به مولفه های نظام پژوهشی است. امروزه به اصول و دستورالعمل های پژوهشی و تحقیقاتی از منظر اخلاق و پاسداری از انسان به عنوان موضوع تحقیق نگرسته می شود و بسیاری از مراکز علمی، تحقیقاتی و دانشگاهی برای تجدید نظر در مطالعات و روش های خود کمیته های ضربتی ایجاد کرده اند. (9) این مهم در حوزه های معرفتی، فلسفی و پژوهشی لازم است؛ چرا که به قول جان دیوئی (10) پژوهش عبارت است از فرایند جست و جوی منظم برای رسیدن به حقایق مناسب با لحاظ تحولات زمان. بنابراین پژوهش فرایندی است که از طریق آن می توان درباره ناشناخته ها به جست و جو پرداخت و مهم تر اینکه درباره آن شناخت لازم را کسب کرد که البته مداوم نیازمند روش شناسی و رعایت زمان هستیم تا به غنی سازی خود مقوله پژوهش بپردازیم. (11)

بیان مسأله

ابن سینا در رساله معراجیه پندی را از زبان مصطفای حق (صلی الله علیه و آله) خطاب به مرتضای دین نقل کرده است (12) که چنین است:
یا علی، اذا علی الناس انفسهم فی تکثیر العبادات و الخیرات فانت عن نفسک فی ادراک المعقولات حتی تسبقهم (13) ای علی، اگر خواهی از همه مردم در بزرگی پیشیگیری راه دانش و خرد ورزی پیش گیر. آنگاه که دیگران خود را فقط به عبادت مشغول دارند، تو خویشتن را در راه درک معقولات به تکاپو انداز.
فهم حقیقت و فلسفه وجود و میل به کمال از مهم ترین گمشده های بشری در طول تاریخ بوده و هست و بشر راه ها و ابزارهای متعددی را به کار بسته است تا به این مهم نائل گردد.
در این عرصه، دو امر بسیار مهم است: یکی توان علمی، دیگری روش رسیدن به آن. هریک از این دو مرحله از مسائل بسیار مهم نظام های آموزشی است؛ به ویژه در حوزه علوم دین، فلسفه معارف اسلامی که باید امور فرازین و نیازهای معنوی بشر را پاسخ دهد. جوامع بشری در هریک از این دو عرصه، راه های متعددی را پیموده و شیوه های گوناگونی را به کار بسته اند. جوامع موفق آنهایی هستند که روش مند و هدف مند حرکت کرده و روز به روز برای تکامل و روش های جدید و کارآمد، سرمایه گذاری مناسب و جرات تغییر و اصلاح را به خود داده اند.
برخی از نهادهای آموزش عالی اسلامی همچون ربع رشیدی، رصدخانه مراغه، مدرسه نظامیه، مدرسه مستنصریه، جامع الازهر، بیت الحکمه، دارالعلم ها و نیز بسیاری از روش ها و نظام های آموزش عالی رایج در حوزه های علمی و فلسفی اسلامی منشأ و الهام بخش دانشگاه های بزرگ غربی، به ویژه در اواخر قرن های دوازده و سیزده میلادی بوده است. همچنین بسیاری از علوم تجربی و دانش های کاربردی و ریاضیات و نجوم در آثار و فعالیت دانشمندان بزرگ اسلامی همچون جابربن حیان، زکریای رازی، فارابی، ابن هیثم، ابوعلی سینا، خواجه نصیرالدین طوسی و غیاث الدین جمشید کاشانی ریشه دارد. (14)

پی نوشت ها :

*دانشیار دانشگاه تهران. hkhanifar@ yahoo. com
**دانشجوی دکتری دانشگاه شهید بهشتی دریافت: 89/5/6 پذیرش: 89/8/8
1-ر. ک: علی اکبر دهخدا، لغت نامه، با همکاری محمد معین و سید جعفر شهیدی، ج6.
2- ر. ک: عبدالجلیل قزوینی رازی، کتاب النقض معروف به بعض مثالب النواصب، تصحیح جلال الدین محدث.
3- ر. ک: عیسی صدیق، تاریخ فرهنگ ایران، از آغاز تا زمان حاضر.
4- ر. ک: مهدی نخستین، تاریخ سرچشمه های اسلامی آموزش و پرورش غرب، ترجمه: عبدالله ظهیری؛
5- ر. ک: احمد آرام، علم در اسلام، و مهئ نخستینک همان
6- ر. ک: میر سید حجت موحد ابطحی، آشنایی با حوزه علمیه شیعه در طول تاریخ
7- رئیس سازمان علمی، آموزشی، فرهنگی اسلامی (Isesco) آیسیکو متشکل از 51 کشور عضو از کشورهای اسلامی است. نشست رباط، مراکش 5 ژوئن 2005 استراتیجیه التربیه فی الدول الاسلامیه.
8- من لم یتطور یتأخر: محمد التویجری، تعلیم الاطفال فی عالم الاسلامی، ترجمه: حسین خنیفر، ص 15.
9- Belmont Report Ethical Prineiples and Guidelimes for the protection of Human Subjects of reseach, p30.
10- John Dewey
11- عباس بازرگان، و دیگران، روش های تحقیق در علوم رفتاری، ص 17.
12- رضا بابائی، پیش شرط های پژوهش در علوم دینی، ص 115.
13- غیر از ابن سینا، این روایت نیز در کتاب صراط المستقیم، حافظ ابونعیم اصفهانی در حلیه الاولیاء با اندکی اختلاف در الفاظ آورده شده است.
14- نادرقلی قورچیان، برنامه ریزی درسی در هزاره سوم، ص 268.

منبع: نشریه پژوهش، شماره 3.