نویسندگان: حسین خنیفر*، اکبر برجی ارمکی**
مأموریت نظام پژوهشی
مأموریت نظام پژوهشی عبارت است از طراحی، برنامه ریزی، اجرا و نظارت بر اجرای فرایند پژوهش وتوسعه منابع انسانی متناسب با الزامات طرح نظام پژوهش کارآمد حوزه معارف دینی.اهداف
اهداف اصلی نظام پژوهشی عبارت اند از:1- آموزش و توانمندسازی منابع انسانی مرتبط با حوزه معارف اسلامی و علوم دینی؛
2- آموزش وتوانمندسازی مدیران پژوهشی در سطوح راهبردی (عالی) اجرایی (میانی) و عملیاتی با محوریت و طرح نظام پژوهشی کارآمد معارف دین و مطالعات فلسفی و الزامات آن؛
3- آموزش و توانمندسازی کارشناسان صف و ستاد بخش های پژوهشی با محوریت نظام پژوهش درجامع معارف دینی و مطالعات فلسفی و الزامات آن؛
4- تربیت مدرس برای سریان دادن آموزه های مورد نیاز در کلیات نظام با یک ادبیات بومی، دینی علمی، کارآمد، مشترک و متفاهم؛
5- آموزش و توجیه عوامل کلیدی اثر گذار بر نظام پژوهشی در حوزه معارف اسلامی و فلسفه.
وظایف مدیریت پژوهش در حوزه معارف دینی
وظایف مدیریت پژوهش در حوزه معارف دین در راستای تحقق بخشیدن به اهداف مورد نظر و مأموریت محوله عبارت اند از:1- طراحی دوره های آموزشی در قالب برگزاری کلاس، همایش،کارگاه و نشست های منطقه ای؛
2- طراحی دوره های آموزشی غیر حضوری (مجازی) و از راه دور؛
3- نیازسنجی پژوهشی با توجه به الزامات نظام پژوهشی و نیازهای عوامل انسانی مرتبط با آن؛
4- برنامه ریزی دوره های آموزش به صورت کوتاه مدت و میان مدت براساس نیاز سنجی ها؛
5- تربیت مدرس برای برگزاری دوره های مورد نیاز؛
6- اجرای برنامه های آموزشی با استفاده از استادان و صاحب نظران و کارشناسان داخل و خارج؛
7- نظارت بر حسن اجرای برنامه های پژوهشی و ارزیابی کارآمدی و اثر بخشی آنها.
امروزه متأسفانه شاهد هستیم که در مدارس و مراکز تعلیم و تربیت دین ما تعامل گاه یک طرفه است و بعد از سال ها و در سال های فرازین بحث و جدل علمی آغاز می شود و یا پژوهش مورد توجه قرار می گیرد.
با اینکه پژوهش و جست و جو و ارائه ادله و براهین در دوران کمال و پختگی افراد توصیه می شود و استماع و التزام به آموخته های استاد در آغاز راه سفارش می شود، برای پژوهیدن و پژوهشگر شدن روح ناآرام و جست و جو گر از همان قدم اول باید به دنبال یافته های پنهان و فضاهای نهان باشد. این دعوای تاریخی از قبل از میلاد وجود داشته است تا جایی که به یک مناقشه تاریخی نیز اشاره می شود.
جامعیت نظام پژوهش
نظر نگارنده این است که نظام پژوهشی چیزی اعم از یک بخش در یک حوزه اندیشه و درس و بحث است و در اصل کل نظام را در بر می گیرد که نیازمند موارد زیر است:- تشکیلات منسجم؛
- دستورالعمل ها؛
- مراکز تحقیقاتی؛
- واحد مجلات علمی، شامل:
واحد سمینارهای علمی؛
واحد طرح های پژوهشی؛
بودجه و منابع مالی بخش پژوهش؛
مواد قابل محاسبه از بودجه پژوهشی؛
فهرست های مطالعاتی و شرکت در مجامع علمی داخل و خارج از کشور؛
همایش ها؛
امتیازات پژوهشی؛
تفاهم نامه تحقیقاتی؛
کدشناسایی و کارت ملی پژوهش؛
ارکان نظام کارآمد پژوهشی در حوزه معارف اسلامی و فلسفی
یک نظام کارآمد پژوهشی دارای شش رکن است که در مدل ذیل به تفکیک به همراه زیر مولفه ها ترسیم شده است.در توضیح الگوی شش ضلعی ارکان نظام پژوهش کارآمد این نکته حائز اهمیت است که نظام پژوهشی بنیادی در این مقاله هرچه بتواند ابعاد و بازوهای این الگو را پوشش بیشتری دهد می تواند موفق تر عمل کند؛ چرا که در روش های تحقیقی کیفی برخلاف تحقیق کمی ارتباط محقق با زمینه و بافت اجتماعی و مفاهیم معرفتی بیشتر است؛ لذا عنایت به سه مولفه اصلی و محوری نظام پژوهشی در حوزه علوم دینی یعنی (ساختار، زمینه، محتوا)
و همچنین بازوهای اصلی مانند منابع انسانی، برنامه ها، بودجه های تحقیقاتی، متون و محتواها، فضاها و امکانات بسیار مهم و تعیین کننده است.
در این نظام پیشنهادی تحت چتری با عنوان تحقیق کیفی و کارآمد، روش های تحقیق متنوعی را، که مفروضات نظری آنها در قواعدی که در حوزه علوم دین و معارف اسلامی تعریف شده است، می توان رقم زد. به طور کلی می توان گفت این روش ها به طرف سه موضع اساسی جهت داده می شوند: روش شناسی مکتبی، سنت تعاملی با مسائل روز و پاسخگویی به نیازها و تولید دانش جدید درعرصه تولید علم و جنبش نرم افزاری.
هریک از این موقعیت ها چگونگی ارتباط افراد، تجربیات، و علایق و اعمال و تعاملاتشان را با زمینه ای که در آن فعالیت می کنند، معنادار می کند.
نتیجه گیری
اهم نتایج حاصل از این پژوهش به شرح ذیل است:1- معارف دینی اقیانوسی از مباحث فکری، اعتقادی، فلسفی و زیربنایی است که یکی از عرصه های آن پژوهش است و قالب های روشمند در دنیای پر سوال امروز می تواند پاسخگوی نیازهای مختلف آن باشد.
2- حرکت به سمت و سوی طراحی و ارائه الگوی نظام های پژوهش و تبیین مأموریت ها و فرایندهای آن امری ضروری و اجتناب ناپذیر است؛ زیرا دانشجویان و طلاب جوان، پویا و فعال و علاقمند و شاغل به تحصیل در رشته های مختلف معارف دینی، قرآنی و وحیانی به روش های کارآمد پژوهش روز به روز رغبت بیشتری نشان می دهند.
3- یکی از عوامل گسترش پژوهش روشمند در دنیای معاصر اهمیت دادن به الگوها و روش ها در عرصه پژوهش و در قالب نظام های پژوهشی است. برای بررسی مسائل، عرضه مسائل جدید، پاسخگویی به شبهات، رقابت علمی، تولید دانش، جنبش و نهضت علمی و مانند اینها به بازنگری و بازاندیشی جدی در روش ها و فرایندها و الگوهای موجود نیاز است.
4- مقوله آموزش، روش تحقیق و مراحل پژوهش و شرایط پژوهشگری نیز درخور عنایت جدی است. این مهم در حوزه معارف دینی و فلسفی به خوبی تبیین نشده و برای پایه ها و دوره های مختلف آن برنامه مدون و کلاسیکی طرح نگشته است. اغلب پژوهشگران این عرصه به صورت خودجوش به این مهم پرداخته اند.
5- جریان یافتن آموزش روش تحقیق در بدنه کارشناسی و سطوح فرازین تحصیلی ارشد و دکتری و حوزه معارف دینی و فلسفی به صورت علمی و کارگاهی ضرورت تام دارد.
6- طراحی محتواهای مناسب آموزشی در این زمینه نیز حائز اهمیت است و چه بسا در برخی از مقاطع، دوره ها و سطوح علمی آن- خواه دانشگاهی وخواه حوزوی به بازنگری محتوایی به دروس و مبانی آن نیاز جدی و مبرم هست و احساس می شود. برای مقوله روش تحقیق باید دست به قلم شد و محتواهای روشی و کاربردی تولید کرد.
پی نوشت ها :
*دانشیار دانشگاه تهران. hkhanifar@ yahoo. com
**دانشجوی دکتری دانشگاه شهید بهشتی دریافت: 89/5/6 پذیرش: 89/8/8
جودی آملی، وضعیت پژوهشی حوزه علمیه قم، خطبه های نماز جمعه (تهران، روزنامه ایران، دی ماه 1378)
آرام، علم دراسلام، تهران، سروش، 1366.
بابایی، رضا، پیش شرط های پژوهش در علوم دینی، تهران، مرکز فعالیت ها و پژوهش های قرآن و عترت، 1380.
بازرگان، عباس، سرمد، زهره، حجازی الهه، روش های تحقیق در علوم رفتاری، تهران، آگاه، 1376.
برازش، علیرضا، المعجم المفهرس لالفاظ غرر الحکم و درر الکم، ج2 (ذ-ع) ص 1352 شماره روایت ( 638، 1) تهران، امیر کبیر، 1368.
بیانی، احمد، روش های تحقیق و سنجش در علوم تربیتی و روان شناسی، تهران، رهیافت، 1378.
پاشا شریفی، حسن، کارگاه روش شناسی استانداردهای آموزشی، تهران، وزرات آموزش و پرورش، دفتر استانداردسازی، 1382.
التویجری، محمد تعلیم الاطفال فی عالم الاسلامی، ترجمه حسین خنیفر، افتتاحیه نشست خبرگان کشورهای اسلامی در کشور مراکش، مقر آیسیکو، شهر رباط، ژوئن، 2005.
خوانساری، محمد، منطق، تهران، دفتر نشر کتاب های درسی، 1368.
دفتر طرح و برنامه حوزه علمیه قم برنامه راهبردی حوزه در مولفه های پنج گانه قم، حوزه علمیه، دفتر طرح و برنامه، 1383.
دلاور، علی روش تحقیق در علوم اجتماعی، تهران، رشد، 1380
دوانی، علی، سیر تشکل حوزه های علمیه، تهران، مجله فرهنگ دانش، شماره اول، سال اول
دهخدا، علی اکبر، لغت نامه با همکاری محمد معین و سید جعفر شهیدی، ج6، تهران، دانشگاه تهران، 1373.
سیگفرید، تام، آنچه نمی دانیم ترجمه کاوه فیض اللهی و سلیمان فرهادیان، تهران، دانشنامه شرق، ضمیه علمی 3، 1384.
شبلی، احمد، تاریخ آموزش در اسلام، ترجمه محمد حسین ساکت، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1361.
صدیق عیسی تاریخ فرهنگ ایران، از آغاز تا زمان حاضر، تهران، دانشگاه تهران، 1342.
طوسی، محمد علی، سیاست گزاری و خط مشی گذاری آموزشی، تهران: واحد علوم تحقیقات دوره دکتری، 1379.
قزوینی رازی، عبدالجلیل، کتاب النقض معروف به بعض مثالب النواصب، تصحیح جلال الدین محدث تهران، انجمن آثار ملی، 1385.
قورچیان، نادرقلی، برنامه ریزی درسی در هزاره سوم، تهران، واحد علوم تحقیقات، 1380.
کسائی، نوراله، مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن، تهران، امیرکبیر، 1383.
مقیمی، سید محمد، سازمان و مدیریت رویکردی پژوهشی، تهران، ترمه 1377.
موحد ابطحی، میرسید حجت، آشنایی با حوزه علمیه شیعه در طول تاریخ؛ ج1، اصفهان، حوزه علمیه، 1365.
نخستین، مهدی، تاریخ سرچشمه های اسلامی آموزش و پرورش غرب، ترجمه: عبداله ظهیری، مشهد، موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، 1367
الویری، محسن، حیات فرهنگی و اندیشه سیاسی شیعیان از حمله مغول تا روی کارآمدن صفویه، تهران، دانشگاه امام صادق (علیه السلام) 1383.
Avy. Dov others, Introduction to Research in Eucation New york U.S.A, 1972.
(Washington: smith sonian Institution of Documents u.s. Government printing ofiice), 1999.
Best, John W, Reserch in Education, Newjercey. U.S.a. 1983.
Bulmer, martin ant warwick, Donald p, (Ed,s) Social Research in Developing Countries loddon: (UCL press), 1993.
Daytom C.M. and stunkard, C. L Statistics for problem solvin, New York: Cmc Grow – Hill Book com 1997.
Kerlinger, F.N. foundations of Behavioral Research, New York, 1973.
Likert, Rensis, the method of constructing an attitude Scale, in Gary m, aranell, (Ed) Scaling: A cource book for Bahavioral seientists, (chieago: Aldine publishing Company, 1974).
Stouffer, Samuel A, An overview of the Contributions to Scaling and Scaling and Scale Theory in Gary maranell (Ed) Scaling A Sourcebook for Behavioral Scientist : Chicago, 1990.
Young P.V. Scientific social surveys and Research New Jersey, 1960.
منبع: نشریه پژوهش، شماره 3.
