نویسنده: رامین رامین نژاد
حضرت یوشع بن نون (علیه السلام) از پیامبران بنی اسرائیل است که پس از وفات حضرت موسی (علیه السلام)، رهبری قوم به مدت 30 سال به او محوّل گردید.(1) نام آن حضرت در قرآن کریم نیامده، ولی در تورات (2) و کتاب نِحمیای نبی (علیه السلام) (3) و کتاب یوشع (علیه السلام) (4) از او با عبارت «یوشع بن نون» یاد شده است. آن حضرت مأموریت یافت تا بنی اسرائیل را از بیابان تیه بیرون ببرد و به سرزمین فلسطین درآورد. پس قبایل اَسباط بنی اسرائیل به رهبری یوشع نبی (علیه السلام) از سمت شرق وارد شهر اَریحا شدند و به تدریج در زمین هایی که حضرت یوشع (علیه السلام) برای ایشان مشخص ساخته بود، اسکان یافتند.(5) یکی از معجزات حضرت یوشع (علیه السلام) «رَدُّ الشَّمس» است که در هنگام جنگ با عَموریان، خورشید به دعای آن حضرت متوقف شد و تا پایان جنگ غروب نکرد.(6)
ذکر این معجزه در کتاب یوشع (علیه السلام) به تفصیل (7) و در انجیل برنابا به اختصار آمده است.(8) حضرت یوشع (علیه السلام) در اواخر عمر خود از قوم بنی اسرائیل پیمان گرفت که فقط خداوند را عبادت کنند و این کلمات را در کتاب خود نوشت.(9) در کتاب یوشع (علیه السلام) آمده است که «یوشع بن نون ــ بنده خداوند ــ در حالتی که 110 ساله بود، وفات نمود و او را در حدود میراث خود در «تِمْنَثِ سِرَحْ» که در کوه اِفریم به طرف شمالی کوه گَعَشْ است، دفن کردند».(10) در روایت های اسلامی ذکر شده که حضرت یوشع (علیه السلام) به شهادت رسیده است. شیخ صدوق (رحمه الله) نقل کرده است که هنگامی که امیرالمؤمنین (علیه السلام) وفات یافت، امام حسن (علیه السلام) به خطبه ایستاد و فرمود: «ای مردم، در چنین شبی [شب 21 رمضان] عیسی بن مریم عروج کرد و چنین شبی یوشع بن نون کشته شد...».(11)
در آخرین فصل کتاب یوشع ــ که الحاقی به نظر می رسد ــ و نیز در کتاب قضاوت به تدفین آن حضرت در «تِمْنَثِ سِرَحْ» تصریح شده است.(12) «تِمْنَثِ سِرَحْ» یکی از روستاهای شمال فلسطین در نزدیکی مرز با لبنان است و اعراب مسلمان آن را «کَفَرْ حانُون» و «یوشع نبی» می نامند. این مکان در شمال دریاچه ی طبریه و 22 کیلومتری شمال صَفَد و در حاشیه ی غربی دشت سرسبز «اَلْحُولا» قرار دارد. در دامنه ی کوه های اِفرائیم، بقعه و مقبره منسوب به حضرت یوشع نبی (علیه السلام) در میان درختان انجیر و کاکتوس به چشم می خورد. مؤلف خِطَطِ جبل عامل آورده است که «[روستای] یوشع قریه ای است که در آن مزار منسوب به یوشع بن نون ــ وصی موسی (علیه السلام) ــ است و از جهت شرق، مشرف بر الحولَه (الحولا) است... بر کوهی که به جبل عامل می رسد و به آن جهت به اسم او نامیده می شود و ساکنان آن جا به کار مَشهدِ [یوشع] اهتمام دارند و خادمان آن پنجاه نفر از آل لَغول هستند و اولین کسی که بر آن قبّه ای نهاد، شیخ ناصیف بن نصار بود».(13) حرم حضرت یوشع (علیه السلام) در قرن 13 ق / 18 م توسط طایفه ای از عرب به نام «آل لَغول» ساخته شد که شامل اتاق آرامگاه و یک مسجد و ایوان بود؛ از این رو، آل لَغول را خادمان حضرت نیز می نامند.
در جنگ اعراب و اسرائیل به سال 1948 م، این روستا توسط هواپیماهای اسرائیلی بمباران شد و تا مدتها خط جبهه درگیری میان دو طرف بود و به همین دلیل، حرم مورد غفلت قرار گرفت و خسارات فراوانی دید.
منظره ی کنونی حرم تأسف انگیز است؛ قسمتی از گنبد مطهر فرو ریخته و دیوارها شکافته اند و پنجره ها شکسته شده است. دور حرم با سیم خاردار احاطه شده و بر پشت بام ها علف هرز روییده است. در داخل روضه ی مبارکه، قبری خاکی قرار دارد و هیچ گونه کتیبه یا رو اندازی بر آن دیده نمی شود. بر روی لایه ی گچی دیوار روضه، چند عبارت عربی با این مضامین نوشته شده است: «قَدْ جُدِّدَ عِمارتُ هَذَا المقام... مرحوم کا... 1262 ق» (این بنا به سال 1262 توسط مرحوم کا... تجدید بنا گردید) و «لا فَتی اِلَّا عَلی لا سَیفَ اِلّا ذوالفقار» و «کُلُّ مَنْ عَلَیها فانٍ». دو محراب سنگی در داخل روضه ساخته شده که گچ بری های روی آن به مرور زمان فرو ریخته است. کتیبه ای سنگی مربوط به تجدید بنای حرم که 4 سطر به زبان عربی کتابت دارد، در ارتفاع 2/5 متری بر دیوار سمت راست ایوان ورودی نصب گردیده است. ساختمان حرم مطهر حضرت یوشع (علیه السلام) از سنگِ تراشیده و مَلاطِ خاک و گچ ساخته شده و برخی قسمت های آن، بعدها با سیمان تعمیر شده است، ولی هم اکنون نیاز به تعمیرات اساسی دارد.
مزار دیگری منسوب به حضرت یوشع (علیه السلام) در قبرستان تخت فولاد اصفهان وجود ارد. قرن ها قبل از اسلام، زمانی که بُختُ النَّصر قوم یهود را از فلسطین کوچانیده و به آزار و اذیت آن ها پرداخته بود، کوروش، پادشاه هخامنشی ایران، یهودیان را از اسارت بابل نجات داد و آن ها را به ایران کوچ داد و تعدادی از آنان را در اصفهان ساکن گردانید. این یهودیان برای خود شهری به نام «یهودیّه» احداث کردند که در محل «جوباره» فعلی اصفهان واقع بوده است و هنوز تعدادی از یهودیها در این منطقه زندگی می کنند. چنان که گفته می شود، دو تن از پیامبران و پیشوایان مذهبی آنان با نام های «شَعیا» و «یوشع» در اصفهان به خاک سپرده شدند. «شعیا» در محل فعلی امامزاده اسماعیل در محله گلبار اصفهان و «یوشع» در تخت فولاد در اراضی لِسانُ الارض مدفون است. مردم اصفهان «یوشع» مدفون در لِسانُ الارض را «یوشع نبی» می دانند و او را به عنوان یکی از پیامبران بنی اسرائیل می شناسند؛ اما در منابع یهودی اشاره نشده که «یوشع» ــ از پیامبران یهود ــ در اصفهان مدفون باشد. با توجه به تحقیقات اخیر، مشخص شد که «یوشع نبی» مدفون در تخت فولاد از بزرگان و روحانیون و فردی قدیس در قوم یهود بوده و مزار او قبل و بعد از اسلام مورد توجه یهودیان و مسلمانان بوده است. بر سنگ مزار آن حضرت، این نوشته به چشم می خورد: «بِسمه تَعالی، هَذَا مَرقَدُ یوشِعِ النَّبی علیهِ السَّلامِ وَ یَدُلُّ علی هَذا الْقَولِ المُحَقِّقُ الخوانساری رضوانُ اللهِ تَعالی عَلَیهِ فی رَوضاتِ الجَنَّاةِ فی اَحوال العُلَماءِ وَ السَّاداتِ مِنْ جُملَةِ ذلِکَ مَسجِدُ لِسانِ الارضِ الّذی هَوَ فی مَشرقِ مَزارها المَعروف بِتَختِ فولادِ قَریباً مِنْ قَبرِ الفاضِلِ الهِنْدی رَحْمَهُ الله وَ فی قبلةِ ذلکَ المسجد، صورةُ قبرٍ اشْتَهَر کونُها مَرقدُ شَعیاءَ النَّبیَ عَلَیهِ السَّلام المَبعوث اِلی طائِفَةِ الیهودِ الَّذینَ سَکَنُوا تِلکَ الْبَلدَةِ وَ مِنَ الْمُشْتَهَر عَلی اَفواهِ اَهلِ البَلَدِ فی وَجْهِ تَسمیةِ ذلکَ بِلِسانِ الارضِ اَنَّهُ تَکلَّمهُ مَعَ الامامِ الحَسنِ المُجتَبی علیه السَّلام اَیامِ نُزُولِهِ بِاصفهان مَعَ عَسکرِ الِاسلامِ وَ فتحِ اَهلِ الاسلامِ ذلکَ المَقامِ وَ هَکذا قالَ مُحَدِّثُ القُمی رَحمةُ اللهِ تعالی عَلیهِ فی تَتِمَّةُ الْمُنْتَهی مثل هَذا الکَلام ... به سعی و اهتمام هیئت امناء مسجد لسان الارض مورخه 1365/8/11 مطابق با یکشنبه بیست و هشتم صفر المظفر 1407 هجری قمری»
(بسمه تعالی، این مرقد یوشع پیغمبر ــ علیه السلام ــ است و محقق خوانساری ــ که رحمت خدا بر او باد ــ [در کتابش] روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات بر این قبر دلالت می کند و نیز به مسجد لسان الارض که در سمت شرقی مزارش ــ معروف به تخت فولاد ــ در نزدیکی قبر فاضل هندی ــ که رحمت خدا بر او باد ــ است و در سمت قبله ی آن مسجد، قبری است که به قبر شعیای پیغمبر ــ علیه السلام ــ که بر طایفه ای از یهودیان ساکن در آن شهر مبعوث بوده، شهرت یافته است و در وجه تسمیه آن به «لِسانُ الارض» نزد مردم شهر این گونه شهرت یافته که در ایام ورود امام حسن مجتبی ــ علیه السلام ــ به اصفهان به همراه لشکر اسلام و گشوده شدن آن منطقه توسط مسلمانان، این زمین با او سخن گفته است و محدث قمی نیز در کتاب ــ تَتَمَّةُ المُنتَهی ــ مشابه همین مطلب را گفته است...). بر تابلوی فلزی که در کنار مزار نصب شده، چنین نوشته شده است: «مزار یوشع النبی (علیه السلام)» اما بر روی سنگ مزار، نام آن حضرت به اشتباه، «شعیا النبی» نوشته شده است.
در دوره ی حکومت سلاطین آل بویه بر فراز این مزار، ساختمانی بنا کردند که در دوره ی صفویه تجدید بنا و تکمیل گردید. در جریان جنگ عراق و ایران، ساختمان قبر حضرت یوشع (علیه السلام) خراب شد و در سال 1365 ش سنگی مرمرین بر روی قبر نصب گردید.(14)
مقبره ی دیگری منسوب به حضرت یوشع (علیه السلام) در غاری در کوه های اطراف بندر تریپولی در شمال لبنان واقع شده است. روی مقبره، صندوقی از سنگ نهاده شده و پارچه ی سبز رنگی بر آن کشیده اند. در دهانه ی این غار، مسجدی با سنگ و ملاط سیمان ساخته شده و منبری بر آن قرار داده اند. برای انتساب این بقعه به حضرت یوشع (علیه السلام)، سند معتبری در دست نیست.
ذکر این معجزه در کتاب یوشع (علیه السلام) به تفصیل (7) و در انجیل برنابا به اختصار آمده است.(8) حضرت یوشع (علیه السلام) در اواخر عمر خود از قوم بنی اسرائیل پیمان گرفت که فقط خداوند را عبادت کنند و این کلمات را در کتاب خود نوشت.(9) در کتاب یوشع (علیه السلام) آمده است که «یوشع بن نون ــ بنده خداوند ــ در حالتی که 110 ساله بود، وفات نمود و او را در حدود میراث خود در «تِمْنَثِ سِرَحْ» که در کوه اِفریم به طرف شمالی کوه گَعَشْ است، دفن کردند».(10) در روایت های اسلامی ذکر شده که حضرت یوشع (علیه السلام) به شهادت رسیده است. شیخ صدوق (رحمه الله) نقل کرده است که هنگامی که امیرالمؤمنین (علیه السلام) وفات یافت، امام حسن (علیه السلام) به خطبه ایستاد و فرمود: «ای مردم، در چنین شبی [شب 21 رمضان] عیسی بن مریم عروج کرد و چنین شبی یوشع بن نون کشته شد...».(11)
در آخرین فصل کتاب یوشع ــ که الحاقی به نظر می رسد ــ و نیز در کتاب قضاوت به تدفین آن حضرت در «تِمْنَثِ سِرَحْ» تصریح شده است.(12) «تِمْنَثِ سِرَحْ» یکی از روستاهای شمال فلسطین در نزدیکی مرز با لبنان است و اعراب مسلمان آن را «کَفَرْ حانُون» و «یوشع نبی» می نامند. این مکان در شمال دریاچه ی طبریه و 22 کیلومتری شمال صَفَد و در حاشیه ی غربی دشت سرسبز «اَلْحُولا» قرار دارد. در دامنه ی کوه های اِفرائیم، بقعه و مقبره منسوب به حضرت یوشع نبی (علیه السلام) در میان درختان انجیر و کاکتوس به چشم می خورد. مؤلف خِطَطِ جبل عامل آورده است که «[روستای] یوشع قریه ای است که در آن مزار منسوب به یوشع بن نون ــ وصی موسی (علیه السلام) ــ است و از جهت شرق، مشرف بر الحولَه (الحولا) است... بر کوهی که به جبل عامل می رسد و به آن جهت به اسم او نامیده می شود و ساکنان آن جا به کار مَشهدِ [یوشع] اهتمام دارند و خادمان آن پنجاه نفر از آل لَغول هستند و اولین کسی که بر آن قبّه ای نهاد، شیخ ناصیف بن نصار بود».(13) حرم حضرت یوشع (علیه السلام) در قرن 13 ق / 18 م توسط طایفه ای از عرب به نام «آل لَغول» ساخته شد که شامل اتاق آرامگاه و یک مسجد و ایوان بود؛ از این رو، آل لَغول را خادمان حضرت نیز می نامند.
در جنگ اعراب و اسرائیل به سال 1948 م، این روستا توسط هواپیماهای اسرائیلی بمباران شد و تا مدتها خط جبهه درگیری میان دو طرف بود و به همین دلیل، حرم مورد غفلت قرار گرفت و خسارات فراوانی دید.
منظره ی کنونی حرم تأسف انگیز است؛ قسمتی از گنبد مطهر فرو ریخته و دیوارها شکافته اند و پنجره ها شکسته شده است. دور حرم با سیم خاردار احاطه شده و بر پشت بام ها علف هرز روییده است. در داخل روضه ی مبارکه، قبری خاکی قرار دارد و هیچ گونه کتیبه یا رو اندازی بر آن دیده نمی شود. بر روی لایه ی گچی دیوار روضه، چند عبارت عربی با این مضامین نوشته شده است: «قَدْ جُدِّدَ عِمارتُ هَذَا المقام... مرحوم کا... 1262 ق» (این بنا به سال 1262 توسط مرحوم کا... تجدید بنا گردید) و «لا فَتی اِلَّا عَلی لا سَیفَ اِلّا ذوالفقار» و «کُلُّ مَنْ عَلَیها فانٍ». دو محراب سنگی در داخل روضه ساخته شده که گچ بری های روی آن به مرور زمان فرو ریخته است. کتیبه ای سنگی مربوط به تجدید بنای حرم که 4 سطر به زبان عربی کتابت دارد، در ارتفاع 2/5 متری بر دیوار سمت راست ایوان ورودی نصب گردیده است. ساختمان حرم مطهر حضرت یوشع (علیه السلام) از سنگِ تراشیده و مَلاطِ خاک و گچ ساخته شده و برخی قسمت های آن، بعدها با سیمان تعمیر شده است، ولی هم اکنون نیاز به تعمیرات اساسی دارد.
مزار دیگری منسوب به حضرت یوشع (علیه السلام) در قبرستان تخت فولاد اصفهان وجود ارد. قرن ها قبل از اسلام، زمانی که بُختُ النَّصر قوم یهود را از فلسطین کوچانیده و به آزار و اذیت آن ها پرداخته بود، کوروش، پادشاه هخامنشی ایران، یهودیان را از اسارت بابل نجات داد و آن ها را به ایران کوچ داد و تعدادی از آنان را در اصفهان ساکن گردانید. این یهودیان برای خود شهری به نام «یهودیّه» احداث کردند که در محل «جوباره» فعلی اصفهان واقع بوده است و هنوز تعدادی از یهودیها در این منطقه زندگی می کنند. چنان که گفته می شود، دو تن از پیامبران و پیشوایان مذهبی آنان با نام های «شَعیا» و «یوشع» در اصفهان به خاک سپرده شدند. «شعیا» در محل فعلی امامزاده اسماعیل در محله گلبار اصفهان و «یوشع» در تخت فولاد در اراضی لِسانُ الارض مدفون است. مردم اصفهان «یوشع» مدفون در لِسانُ الارض را «یوشع نبی» می دانند و او را به عنوان یکی از پیامبران بنی اسرائیل می شناسند؛ اما در منابع یهودی اشاره نشده که «یوشع» ــ از پیامبران یهود ــ در اصفهان مدفون باشد. با توجه به تحقیقات اخیر، مشخص شد که «یوشع نبی» مدفون در تخت فولاد از بزرگان و روحانیون و فردی قدیس در قوم یهود بوده و مزار او قبل و بعد از اسلام مورد توجه یهودیان و مسلمانان بوده است. بر سنگ مزار آن حضرت، این نوشته به چشم می خورد: «بِسمه تَعالی، هَذَا مَرقَدُ یوشِعِ النَّبی علیهِ السَّلامِ وَ یَدُلُّ علی هَذا الْقَولِ المُحَقِّقُ الخوانساری رضوانُ اللهِ تَعالی عَلَیهِ فی رَوضاتِ الجَنَّاةِ فی اَحوال العُلَماءِ وَ السَّاداتِ مِنْ جُملَةِ ذلِکَ مَسجِدُ لِسانِ الارضِ الّذی هَوَ فی مَشرقِ مَزارها المَعروف بِتَختِ فولادِ قَریباً مِنْ قَبرِ الفاضِلِ الهِنْدی رَحْمَهُ الله وَ فی قبلةِ ذلکَ المسجد، صورةُ قبرٍ اشْتَهَر کونُها مَرقدُ شَعیاءَ النَّبیَ عَلَیهِ السَّلام المَبعوث اِلی طائِفَةِ الیهودِ الَّذینَ سَکَنُوا تِلکَ الْبَلدَةِ وَ مِنَ الْمُشْتَهَر عَلی اَفواهِ اَهلِ البَلَدِ فی وَجْهِ تَسمیةِ ذلکَ بِلِسانِ الارضِ اَنَّهُ تَکلَّمهُ مَعَ الامامِ الحَسنِ المُجتَبی علیه السَّلام اَیامِ نُزُولِهِ بِاصفهان مَعَ عَسکرِ الِاسلامِ وَ فتحِ اَهلِ الاسلامِ ذلکَ المَقامِ وَ هَکذا قالَ مُحَدِّثُ القُمی رَحمةُ اللهِ تعالی عَلیهِ فی تَتِمَّةُ الْمُنْتَهی مثل هَذا الکَلام ... به سعی و اهتمام هیئت امناء مسجد لسان الارض مورخه 1365/8/11 مطابق با یکشنبه بیست و هشتم صفر المظفر 1407 هجری قمری»
(بسمه تعالی، این مرقد یوشع پیغمبر ــ علیه السلام ــ است و محقق خوانساری ــ که رحمت خدا بر او باد ــ [در کتابش] روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات بر این قبر دلالت می کند و نیز به مسجد لسان الارض که در سمت شرقی مزارش ــ معروف به تخت فولاد ــ در نزدیکی قبر فاضل هندی ــ که رحمت خدا بر او باد ــ است و در سمت قبله ی آن مسجد، قبری است که به قبر شعیای پیغمبر ــ علیه السلام ــ که بر طایفه ای از یهودیان ساکن در آن شهر مبعوث بوده، شهرت یافته است و در وجه تسمیه آن به «لِسانُ الارض» نزد مردم شهر این گونه شهرت یافته که در ایام ورود امام حسن مجتبی ــ علیه السلام ــ به اصفهان به همراه لشکر اسلام و گشوده شدن آن منطقه توسط مسلمانان، این زمین با او سخن گفته است و محدث قمی نیز در کتاب ــ تَتَمَّةُ المُنتَهی ــ مشابه همین مطلب را گفته است...). بر تابلوی فلزی که در کنار مزار نصب شده، چنین نوشته شده است: «مزار یوشع النبی (علیه السلام)» اما بر روی سنگ مزار، نام آن حضرت به اشتباه، «شعیا النبی» نوشته شده است.
در دوره ی حکومت سلاطین آل بویه بر فراز این مزار، ساختمانی بنا کردند که در دوره ی صفویه تجدید بنا و تکمیل گردید. در جریان جنگ عراق و ایران، ساختمان قبر حضرت یوشع (علیه السلام) خراب شد و در سال 1365 ش سنگی مرمرین بر روی قبر نصب گردید.(14)
مقبره ی دیگری منسوب به حضرت یوشع (علیه السلام) در غاری در کوه های اطراف بندر تریپولی در شمال لبنان واقع شده است. روی مقبره، صندوقی از سنگ نهاده شده و پارچه ی سبز رنگی بر آن کشیده اند. در دهانه ی این غار، مسجدی با سنگ و ملاط سیمان ساخته شده و منبری بر آن قرار داده اند. برای انتساب این بقعه به حضرت یوشع (علیه السلام)، سند معتبری در دست نیست.
پی نوشت ها :
1ــ صدوق، کمال الدین، 17؛ مجلسی، بحارالانوار، 368/13؛ 281/32.
2ــ تورات، سفر خروج، 11/33؛ سفر تثنیه، 3/31، 7، 14؛ 44/32.
3ــ کتاب مقدس، کتاب نحمیاه، 17/8.
4ــ همان، کتاب یوشع بن نون، 1/1، 10؛ 1/2، 33؛ 9/3، 10؛ 1/4، 4، 5 و 9/5، 13؛ 12/6، 16، 27؛ 2/7.
5 ــ کتاب یوشع، فصل 1، 2.
6ــ مجلسی، بحارالانوار، 339/52؛ 92/58؛ 401/95؛ 175/41؛ 170/13.
7ــ همان، 12/10ــ14.
8ــ انجیل برنابا، 13/94.
9ــ کتاب یوشع، 24/24 ــ 28.
10ــ همان، 29/24، 30.
11ــ امالی صدوق، 192؛ مجلسی، بحارالانوار، 379/13.
12ــکتاب یوشع، 30/24؛ کتاب قضات، 9/2.
13ــ سید محسن امین، خطط جبل عامل، 307/1.
14ــ ولی الله فوزی، پیامبران در ایران، 124.
