خداوند پیامبر (ص) را به داشتن خلق عظیم چنین می ستاید:
«وانک لعلی خلق عظیم؛ (1) و تو (ای پیامبر) اخلاق عظیم و برجسته ای داری».
مسایلی همچون حسن خلق، ملاطفت در برخوردها، ترک خشونت در معاشرت، نگهداشتن احترام افراد و ارج نهادن به شخصیت و حقوق دیگران، از جمله صفات عالی و روحی هر انسان خود ساخته و تربیت شده ای است.
پیامبر اکرم (ص) فرموده است:
«ما یوضع فی میزان امرء یوم القیامه افضل من حسن الخلق؛ (2) در روز قیامت چیزی برتر و بالاتر از حسن خلق در ترازوی عمل کسی نهاده نمی شود. »
و نیز می فرماید:
«اکثر ما تلج به امتی الجنه تقوی الله و حسن الخلق؛ (3) بیش ترین چیزی که سبب می شود امت من به خاطر آن وارد بهشت شوند، تقوای الاهی و حسن خلق است».
خوش اخلاقی سبب شیرین تر شدن زندگی، (4) جلب دوستی و محبت دیگران،(5) افزون شدن روزی،(6) آباد گشتن سرزمین ها و طولانی شدن عمر می شود( 7) و این امر با افزایش پاکی و صفای باطنی، ( 8) انسان را به پیامبر اکرم (ص) نزدیک می کند،(9) و عذاب الاهی را تخفیف می دهد. (10) در مقابل، بد اخلاقی، باعث سخت شدن زندگی،(11) کاهش روزی، (12) از دست دادن محبت دیگران،(13) ناراحتی طولانی، (14) فاسد شدن ایمان، (15) و فشار قبر می شود. (16)
حسن خلق در خانواده
در منابع اسلامی، در باره ی رعایت حسن خلق در خانواده بسیار سفارش شده است. بسیاری از آیات و روایات، مردان را به خوش اخلاقی با همسرانشان فرا می خوانند.قرآن کریم به مردان دستور می دهد با همسران خود به طور شایسته رفتار کنند:
«وَ عَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ(17) با همسران خود به شایستگی و نیکویی معاشرت نمایید. »
پیامبر اکرم (ص) نیز فرمود:
«خیرکم خیرکم لاهله و انا خیرکم لاهلی؛ (18) بهترین شما کسی است که برای خانواده خود بهترین است و من بهترین افراد برای خانوده ام هستم. »
امام صادق(ع) می فرماید:
«رحم الله عبداً احسن فیما بینه وبین زوجته؛ (19)
خداوند رحمت کند بنده ای را که رابطه ی خود و خانواده اش را نیکو گرداند. »
همچنین آن حضرت فرموده است:
«لاغنی بالزوج عن ثلاثه اشیاء فیما بینه و بین زوجته و هی: الموافقه لیجتلب بها موافقتها و محبتها و هواها، و حسن خلقه معها، و...؛ (20) مرد در رابطه ی خود و همسرش از سه چیز بی نیاز نیست؛ اول، موافقت با همسر تا از این طریق موافقت و محبت و دل او را به دست آورد؛ دوم، خوش اخلاقی با او؛ و سوم... ».
در برخی از روایات نیز، خوش اخلاقی از بهترین صفات و بد اخلاقی از صفات بسیار ناپسند زنان معرفی شده و از آنان خواسته شده با شوهر خود با اخلاقی خوش برخورد کنند و از بد اخلاقی بپرهیزند.
«خیر نسائکم... الهینه اللینه المواتیه...؛ (21) بهترین زنان شما آنانی هستند که با شوهر خود مهربان و نرم خو هستند و با او همراهی می کنند. »
و پیامبر اکرم (ص) فرمود:
«شرار نسائکم... اللجوجه العاصیه...؛ (22)بدترین زنان شما آنهایی هستند که... نسبت به شوهر خود، لجباز و نافرمان می باشند. »
حدیث ذیل از امام صادق (ع) است:
«ملعونه ملعونه امراه توذی زوجها و تغمه، سعیده سعیده امراه تکرم زوجها و لاتوذیه و تطیعه فی جمیع احواله؛ ( 23) از رحمت خدا به دور است زنی که شوهر خود را آزار می دهد و او را ناراحت می کند؛ و زن سعادتمند، آن زنی است که شوهر خود را اکرام می کند، او را آزار نمی دهد، و در همه احوال مطیع شوهر خود است».
در برخی از روایات، نسبت به پیامدهای بداخلاقی زن و شوهر در خانواده هشدار داده شده است.
نقل شده هنگامی که سعد بن معاذ (صحابی پیامبر اکرم (ص)) از دنیا رفت، پیامبر (ص) در تجهیز و تکفین او تلاش فراوانی کرد. ما در سعد که این وضع را مشاهده نمود، صدا زد: « یا سعد، هنیئالک الجنه؛ ای سعد، بهشت گوارایت باد. » پیامبر (ص) به او فرمود: « یا ام سعد، لا تجزمی علی ربک، فان سعداً قد اصابته ضمه؛ ای مادر سعد، این چنین با قطعیت چیزی به خدا نسبت مده، همانا سعد دچار فشار قبر گردید». هنگامی که اصحاب علت آن را پرسیدند، آن حضرت پاسخ دادند: « انه کان فی خلقه مع اهله سوء؛ اخلاق او با اهل و عیالش بد بود. »( 24)
همچنین از آن حضرت روایت شده است:
«ویل لامراه اغضب زوجها، و طوبی لامراه رضی عنها زوجها؛ (25) وای به حال کسی که همسر خود را به چشم آورد و خوشا به حال زنی که شوهرش از او خشنود باشد. »
نرم خویی و مهربانی
از ویژگی های مؤمنان، نرم خویی و ملاطفت و فروتنی در گفتار و رفتار است.امام علی (ع) فرمود:
«ان المومنین هینون لینون؛ (26) همانا افراد با ایمان، مهربان و نرم خود هستند. »
و امام صادق (ع) می فرماید:
«اذا اراد الله عزو جل باهل بیت خیراً رزقهم الرفق فی المعیشه؛ (27)
هنگامی که خدا برای اهل یک خانه خیر و نیکی را خواسته باشد، مهربانی در زندگی را روزی آنها می گرداند».
نرم خویی و مهربانی به دو صورت در افراد نمود می یابد: خوشرویی و خوش زبانی. در منابع اسلامی نسبت به این دو سفارش شده و آثار مثبت آنها بیان شده است.
الف. خوشرویی
یکی از سفات نیک هر انسانی، خوشرو بودن و داشتن لبخند بر لب ها در برخورد با دیگران است. تبسم و لبخند، یک نیروی شگفت انگیز اجتماعی دارد که هر کس با آن وارد جایی شود، همگان را به خود جلب می کند و مورد استقبال و احترام قرار می گیرد. لبخند و شادی قابل انتقال است و برای دیگران نیز سودمند می باشد. قلب شادمان و چهره ی باز، یک سرچشمه ی شادی است که همه ی چهره های یپرامون خود را شکفته و خندان می سازد. هیچ نیرویی نمی تواند با کانون خانواده یا گروه دوستانی که در آنجا لبخند و شادی وجود دارد، مقابله کند. کسی که دارای این صفت نیکو است، تأثیر چشمگیری روی دوستان و نزدیکان خواهد داشت و وجودش برای همه آنها نعمتی آسمانی است؛ فرزندانی که در این گونه کانون های گرم و پر نشاط پرورش یابند، در آینده افرادی فعال، مؤثر خدمتگزار، گشاده رو و خوش اخلاق خواهند بود؛ ولی معمولاً کسانی که بد خلق و ناراحت هستند و قیافه ای گرفته و افسرده دارند، درخانواده هایی بزرگ شده اند که از این نعمت بی بهره بوده اند و پدر و مادرشان غالباً در زندگی، اختلاف و کشمکش داشته اند.لبخند و تبسم نشانه ی راضی بودن است و بزرگ ترین نعمتی که باعث خوشبختی انسان می شود، رضایت و خشنودی است. چهره ی شاد و خشنود داشتن، ضمیر را روشن و حل بسیاری از مسایل را سهل و آسان می سازد؛ همچنان که ترشرویی و ناخشنودی همیشگی، خطر بزرگی را در پی خواهد داشت؛ دیر یا زود بر روی سلامت فکری، روحی و جسمی انسان اثر می گذارد، تعادل روانی را بر هم می زند و سبب کنار کشیدن و رنجیدن دیگران نیز می شود.
امام صادق (ع) فرمود:
«صنائع المعروف وحسن البشر یکسبان المحبه و یدخلان الجنه و البحل و عبوس الوجه یبعدان من الله و یدخلان النار؛ (28) نیکی کردن به دیگران و خوشرویی، محبت دیگران را جلب و انسان را وارد بهشت می گرداند و بخل ورزی و ترشرویی انسان را از خدا دور و وارد دوزخ می کند. »
زن و شوهر به یکدیگر نیاز دارند وخدای متعال آنان را برای هم آفریده است؛ ولی زن با عواطف ویژه و احساسات لطیفی که دارد - به گفت وگو، انس، مراقبت و سرپرستی شوهرش بیش تر نیاز دارد و از حسن خلق و مهربانی و لبخند شوهرش بهتر شادمان می شود. زن زندگی می کند تا رضایت شوهر و سعادت فرزندانش را تأمین کند و بالاترین پاداش او، حالت سپاس و محبتی است که بر چهره ی شادمان آنان می بیند و کلمه ای که از لب های خندان و خشنود آنان می شنود.
از این رو، پیامبر اکرم (ص) افراد را به خوشرویی با همسر توصیه، می فرماید:
«حق المراه علی زوجها ان یسد جوعتها و ان یستر عورتها و لا یقبح لها وجهاً؛ (29) حق زن بر شوهر آن است که او را گرسنه نگذارد، بدنش را بپوشاند و برای او روی درهم نکشد. »
ب. خوش زبانی
در قرآن کریم، در این باره چنین آمده است.«قولوا للناس حسناً؛ (30) با مردم به نیکی سخن بگویید. »
و این حدیث نیز از امام سجاد (ع) است:
«القول الحسن یثری المال، و ینمی الرزق، و ینسی فی الاجل و یحبب الی الاهل و یدخل الجنه؛ (31) نیکو سخن گفتن، دارایی انسان را زیادمی کند؛ روزی را افزایش می دهد؛ مرگ را به تأخیر می اندازد، فرد را در خانواده محبوب می سازد و او را وارد بهشت می گرداند. »
بنابراین، در روایات به افراد سفارش شده است که با همسر خود به نیکی سخن بگویند. امام علی (ع) در این مورد چنین فرموده است:
«... فداروهن علی کل حال واحسنوا لهن المقال...؛ (32) پس در همه حال با همسران خود مدارا کنید و با ایشان نیکو سخن بگویید. »
مروری بر سیره ی عملی پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم (ع) نشان می دهد که رفتار آن ها با همسرانشان همراه با بزرگواری، نرم خویی و مهربانی بوده و هرگز جز بر این روش رفتار نمی کرده اند. این بزرگواری و ملاطفت تا آن جا بوده که گاه برخی از همسران ایشان، از آن سوء استفاده می کرده اند. با وجود این، کاسه ی صبر و شکیبایی این بزرگواران لبریز نمی شد و تندخویی و سخت گیری، جایگزین رفتار ملایم و محترمانه نمی شد. درباره پیامبر اکرم (ص) چنین نقل شده است: « کان من افکه الناس مع نسائه، از خنده روترین مردم با همسران خود بود. » ( 33)
حدیث زیر نیز از آن حضرت است:
«احسن الناس ایماناً احسنهم خلقاً و الطفهم باهله وانا الطفکم باهلی؛ (34)
با ایمان ترین افراد، کسی است که خوش اخلاق ترین آنها و مهربان ترین آنها با خانواده خود است؛ و من مهربان ترین فرد با خانواده خود هستم. »
جلوه های رفتاری حسن خلق در خانواده
حسن خلق باید خود را در رفتار انسان نشان دهد و مهم ترین جایی که نمودار می شود، خانواده است. در ادامه، برخی از جلوه های رفتاری حسن خلق را مطرح می کنیم.1. احترام و تکریم متقابل
هر انسانی به شخصیت خویش علاقه مند است و از خدشه دار شدن آن می رنجد. رعایت نکردن این امر مهم باعث بریدن رشته ی محبت و ایجاد فاصله میان افراد می گردد. حفظ حرمت و شخصیت دیگران در گرو احترامی است که در برخوردها از انسان نمایان می شود؛ رعایت این مسأله به ویژه از سوی کسانی که با هم انس و الفتی دارند، باعث استحکام دوستی و گرمی روابط آنان خواهد شد.هرگز نباید به دلیل ارتباط صمیمانه و تماس نزدیک و خصوصی با دیگران، از این امر غفلت ورزید. زن و شوهر به دلیل ارتباط بسیار نزدیکی که با هم دارند، بیش از همه موظف به رعایت احترام متقابل و حراست از شأن و منزلت یکدیگر هستند.
در روایات اسلامی، نسبت به اکرام و بزرگداشت همسر بسیار سفارش شده است؛ برای نمونه؛ امام سجاد (ع) در رساله ی حقوق، در باره حق همسر بر مرد می فرماید:
«واما حق الزوجه فان تعلم ان الله عزوجل جعلها لک سکناً و انساً، فتعلم ان ذلک نعمه من الله علیک، فتکرمها و ترفق بها؛ (35) و اما حق زن بر تو آن است که بدانی خداوند او را مایه ی آرامش و انس تو قرار داده و بدانی که او نعمتی الاهی می باشد؛ پس بر تو واجب است او را اکرام کنی و نسبت به او مهربانی باشی. »
و امام صادق (ع) درباره ی وجوب اکرام شوهر از سوی همسرش و احترام گذاشتن به او فرمود:
«ملعونه ملعونه امراه توذی زوجها و تغمه، و سعیده سعیده امراه تکرم زوجها و لا توذیه و تطیعه فی جمیع احواله؛ (36)
از رحمت خدا به دور است زنی که شوهر خود را اذیت کند و ناراحتش نماید؛ و سعادتمند است زنی که شوهر خویش را اکرام و احترام کرده، اذیتش نکند و او را در همه حال اطاعت نماید».
نمودهای احترام متقابل
احترام متقابل میان زن و شوهر به صورت های گوناگون در برخوردهای آنها جلوه گر می شود. در زیر به برخی از این نمودها اشاره می کنیم:الف- رعایت ادب
یکی از نمودهای مهم احترام متقابل، رعایت ادب در برخورد با دیگران است.
از خدا جوییم توفیق ادب
بی ادب محروم ماند از لطف رب
این گفته ی مولوی، در واقع کلید رمزی برای تکامل روحی و اخلاقی انسان است. در روایات اسلامی نیز توصیه های فراوانی در این زمینه وجود دارد؛ برای نمونه، علی (ع) می فرماید:
«حسن الادب خیر موازر و افضل قرین؛ (37) ادب نیکو بهترین کمک کار و برترین همراه است. »
همچنین از آن حضرت روایت شده است:
«سبب تزکیه الاخلاق حسن الادب؛ (38) وسیله تزکیه و پاکسازی اخلاق، ادب نیکو است».
شیوه ی عملی بزرگان دین نشان می دهد که آنها هرگز پا را از حریم ادب فراتر نمی گذاشتند؛ از این رو روابط انسانی باید بر اساس ادب باشد. نقش ادب در روابط میان انسان ها همانند نقش محافظ است که بسیاری از آفت ها را دفع می کند؛ بنابراین، اگر روابط زن و شوهر بر اساس ادب و احترام متقابل باشد، بسیاری از مشکلات پیش نمی آید. در عین حال، تجربه نشان می دهد که نزدیکی روابط میان بسیاری از زن و شوهرها باعث می شود که حریم ادب را زیر پا گذارند و شاید رعایت آن را دور از صمیمیت بدانند؛ حال آن که چنین نیست.
به کارگیری الفاظ نامناسب یا رکیک و رعایت نکردن عفت کلام، از مراتب معنوی انسان می کاهد و او را از نظر اخلاقی تنزل می دهد؛ (39) همچنین صمیمیت و محبت میان زن و شوهر را از بین می برد و به روابط آنان ضربه وارد می کند. بی ادبی درگفتار، باعث بروز اختلاف و دشمنی میان زن و شوهر می شود.
ب. سلام کردن
یکی از دستورهای ارزنده ی اسلام، سلام کردن است. افراد هنگامی که به هم می رسند، برای اظهار محبت به یکدیگر سلام می کنند.علی (ع) فرمود:
«عود لسائک لین الکلام و بذل السلام یکثر محبوک و یقل مبغضوک؛ (40) زبانت را به نرمی کلام و سلام کردن عادت بده تا دوستدارانت زیاد و دشمنانت اندک گردند. »
بدون تردید، سلام کننده به وسیله ی سلام، الفت و دوستی را میان خود و دیگران افزایش می دهد و به همین نسبت، زمینه های کدورت و دشمنی را برطرف می سازد، تجربه نشان داده که در مواردی در پرتو یک سلام گرم و ساده، دشمنی های دیرینه از میان برداشته شده است. همچنین معلوم است که هر قدر سلام رساتر و خالصانه تر و نیز سرشار از احترام و تکریم باشد، و اثرش در جذب قوی تر و در زدودن کدورت ها عمیق تر خواهد بود.
بدین جهت، در اسلام سفارش شده است که در هنگام ورود به خانه، به افراد آن سلام کنید.
پیامبر اکرم (ص) می فرماید:
«اذا دخل احدکم بیته فلیسلم، فانه ینزله البرکه و تونسه الملائکه؛ (41)
هنگام ورود به خانه به اهل آن سلام کنید؛ چرا که این کار برکت را بر آن خانه نازل می کند و ملائکه با آن مأنوس می شوند. »
بی تردید، تداوم سلام میان زن و شوهر در محیط خانواده و پیشی گرفتن هر یک در سلام کردن بر دیگری، محبت بین آنها را افزایش داده، راه کینه ورزی و قهر را می بندد.
ج. استقبال یا بدرقه ی همسر
استقبال از همسر به هنگام ورود به خانه یا بدرقه ی او به هنگام بیرون رفتن، نشانه صفا و صمیمیت میان آن دو و نیز افزایش دهنده ی مهر و محبت بین آن ها است. افزون بر آن، این کار حاکی از احترام زن و شوهر به یکدیگر است.از پیامبر گرامی اسلام (ص) حدیثی در این باره می آوریم:
«حق الرجل علی المراه اناره السراج و اصلاح الطعام و ان تستقبله عند باب بیتها فترحب...؛ (42) حق مرد بر زن آن است که چراغ خانه را روشن کند، غذا را آماده کند و هنگام ورود مرد به خانه، تا جلوی در، به استقبال او برود و به او خوش آمد بگوید. »
در حدیث می خوانیم:
مردی به حضور رسول خدا (ص) شرفیاب شد و عرض کرد: همسری دارم که هنگام ورود من به خانه به استقبالم می آید و موقع خارج شدن از خانه بدرقه ام می کند؛ زمانی که مرا اندوهگین ببیند می گوید: چرا غمگینی؟ اگر غصه ی روزی را می خوری، بدان که دیگری (خدا) آن را به عهده گرفته و اگر غصه ی آخرت را می خوری، خدا اندوهت را زیادتر کند(بیش تر به فکر آخرت باش). پیامبر (ص) فرمود:
«ان الله عمالاً و هذه من عماله، لها نصف اجر الشهید؛ خداوند در روز زمین کارگزارانی دارد و این زن از کارگزاران خدا است؛ او نصف اجر شهید را دارد. »(43)
ممکن است در نظر برخی، انجام این گونه امور، بسیار ساده و پیش پا افتاده قلمداد گردد، ولی باید توجه داشت که انسان ها موجودات پیچیده ای هستند؛ به طوری که یک خنده و تبسم در روح و روان آنها اثر مثبت می گذارد؛ همان گونه که یک بی توجهی و کم اعتنایی موجب رنجش خاطر آن ها می شود.
د. سپاسگزاری و قدردانی
سپاسگزاری بازتاب عاطفی محبت و خوش اخلاقی در روان آدمی است هر انسانی به طور طبیعی دوست دارد از نیکی و محبت دیگران قدردانی کند؛ این امر یکی از صفات بسیار پسندیده و از بزرگترین رموز جلب دوستی و احسان دیگران است.اهمیت سپاسگزاری چنان مورد توجه شارع مقدس است که کوتاهی در اجرای آن همانند سستی در شکرگزاری به ساحت اقدس الاهی به شمار آمده است.
امام رضا (ع) می فرماید:
«من لم یشکر المنعم من المخلوقین لم یشکر الله عز وجل؛ (44) هر کس از بنده ای که به او خوبی کرده تشکر نکند، شکر خدای عزوجل را به جای نیاورده است».
بدیهی است وقتی از عملکرد فردی تشکر می کنیم، در حقیقت او را به نوعی تأیید کرده ایم؛ بنابراین سپاسگزاری زن و شوهر از یکدیگر، صمیمیت میان آن دو را استوار می گرداند.
امام صادق (ع) می فرماید:
«خیر نسائکم التی ان اعطیت شکرت و ان منعت رضیت؛ (45) بهترین زنان شما، آن بانویی است که اگر به او چیزی دهند ( و یا خدمتی کنند)، سپاسگزاری کند، و چنانچه از او بازگیرند راضی و خشنود باشد. »
اما متأسفانه در برخی از خانواده ها میان زن و شوهر، به جای تشکر و قدردانی، خرده گیری و انتقادهای تحقیر کننده است. در این گونه خانواده ها، اگر صفا و صمیمیتی هم میان زن و مرد وجود داشته باشد، به مرور زمان به کینه توزی و دشمنی می انجامد. نادیده گرفتن احسان و نیکی دیگران، انسان را از خیر خواهی آنان محروم می کند و باعث زوال نعمت و نیز نابودی کارهای نیک خود آدمی می شود.
امام صادق (ع) می فرماید:
«ایما امراه قالت لزوجها ما رایت من وجهک خیراً فقد حبط عملها؛ (46)
هر زنی که به شوهر خود بگوید: من از زندگی با تو خیری ندیدم، همه ی اعمال نیک او نابود می شود. »
زنان و شوهران باید توجه داشته باشند که کوچک ترین کلمه ی تشکر و قدردانی که بر زبان آنان جاری می شود، بزرگ ترین و عمیق ترین آثار روانی را در طرف مقابل از خود به جا می گذارد. اما امروزه بدبختانه منطق غلط و نازیبایی میان مردم رواج یافته که هر کس باید وظیفه ی خود را انجام دهد و نیازی به تشکر نیست. در این باره باید بگوییم که هر کس باید وظیفه خود را انجام دهد و نیازی به تشکر نداشته باشد، ولی وظیفه ی دیگران این است که در برابر عملکرد افراد، از آنان قدردانی کنند. (47)
پی نوشت ها :
1. قلم (68)، 4.
2. کافی، ج 2، ص 99.
3. همان، ص 100.
4. علی (ع) بحسن الخلق یطیب العیش؛ شرح غرر الحکم، ج 3، ص 218، ح 4263.
5. پیامبر اکرم (ص) حسن الخلق یثبت الموده، بحار الانوار، ج 74، ص 150.
6. امام صادق (ع) حسن الخلق یزید فی الرزق، بحار الانوار، ج 68، ص 396.
7. امام صادق (ع) ان البر و حسن الخلق یعمران الدیار و یزیدان فی الاعمار؛ بحار الانوار، ج 68، ص 375.
8. امام باقر (ع) اکمل المومنین ایمانا احسنهم خلقا؛ کافی، ج 3، ص 99.
9. پیامبر اکرم (ص) اقربکم منی غدا احسنکم اخلاقا و اقربکم من الناس؛ بحار الانوار، ج 68، ص 395.
10. علی (ع) حسن خلقک یخفف الله عذابک؛ بحار الانوار، ج 68، ص 383.
11. علی (ع) سوء الخلق نکد العیش و عذاب النفس؛ شرح غرر الحکم، ج 4، ص 250، ح 5639.
12. علی (ع) من ساء خلقه ضاق رزقه؛ همان، ج 5، ص 211، ح 8022.
13. علی (ع) سوء الخلق یوحش القریب و ینفرالبعید؛ همان، ج 4، ص 136، ح 5593.
14. سئل عن علی (ع) من ادوم الناس غما؟ قال : اسووهم خلقاً جامع الاخبار، ص 107، قم، انتشارات رضی، 1363.
15. امام صادق (ع) ان سوء الخلق لیفسد العمل کما یفسد الخل العسل؛ میزان الحکمه، ج3، ص 152.
16. ر. ک : بحار الانوار، ج 70، ص 298.
17. نساء(4)، 19.
18. من لایحضر الفقیه، ج 3، ص 555.
19. همان، ص 443.
20. بحار الانوار، ج 75، ص 237.
21. کافی، ج 5، ص 325.
22. همان، ص 326.
23. بحار الانوار، ج 100، ص 253.
24. بحار الانوار، ج 70، ص 298.
25. همان، ج 100، ص 246.
26. شرح غرر الحکم، ج 2، ص 540، ح 3534.
27. کافی، ج 5، ص 88.
28. همان، ج 2، ص 103.
29. بحار الانوار، ج 100، ص 254.
30. بقره(2)، 83.
31. بحار الانوار، ج 68، ص 310.
32. بحار الانوار، ج 100، ص 223.
33. غزالی احیاء علوم الدین، ج 2، ربع عادات، ص 90 به بعد.
34. بحار الانوار، ج 68، ص 387.
35. بحارالانوار، ج 71، ص 4.
36. همان، ج 100، ص 253.
37. شرح غررالحکم، ج 3، ص 384، ح 4815.
38. همان، ج 4، ص 121، ح 5520.
39. راهنمای همسران جوان، ص 98.
40. شرح غررالحکم، ج 4، ص 329، ح 6231.
41. بحار الانوار، ج 73، ص 7.
42. مستدرک الوسائل، ج 14، ص 254.
43. وسائل الشیعه، ج 20، ص 32.
44. بحار الانوار، ج 68، ص 44.
45. همان، ج 100، ص 239.
46. وسائل الشیعه، ج 20، ص 162.
47. رشید پور، تحکیم خانواده، ص 109 و 110.
.jpg "5 ابزار ضروری برای زنده ماندن در صعودهای زمستانی")
