مقدمه
کسانی که دوستی را از زندگی بر می دارند، مثل آن است که آفتاب را از عالم برداشته اند. (1) (سیروف)همه می دانیم آدمی از خرد و بزرگ، نیاز به معاشرت دارد. انسان باید با دیگران ارتباط داشته باشد تا راه و رسم زندگی جمعی را بیاموزد، با همنوعان تفاهم کند و با ایشان همدردی نماید. دوستی و ارتباط، درس اخلاص، گذشت، تعاون، فداکاری و دین داری را به انسان ها می آموزد؛ از همه مهم تر اینکه یکی از نیازهای اساسی روان انسان، نیاز به دل بستگی و تعلق به گروه و ارتباط با همنوعان و همسالان است. (2) افراد انسانی در هر مرحله از رشد و تحولات زندگی، محتاج گروه یا افرادی هستند تا به آنها تعلق داشته باشند. این گروه در ابتدا خانواده است و سپس مدرسه و دوستان و کمی بعد جامعه و افراد آن. فرد به وسیله دوستان و افراد جامعه و با قضاوت آنان، به خصوصیات اخلاقی و استعدادهای خود پی می برد و در ارتباط با جامعه، آداب و رسوم اجتماعی را می آموزد و آداب و رسوم اجتماع را کشف می کند. دوست و ارتباطات دوستانه باعث رشد شخصیت و کمال آن می شود.
روح و روان انسان، با میل به معاشرت با همنوعان خود و عشق و علاقه به اجتماع و رفاقت با آنان، آمیخته و همراه شده است؛ زیرا زندگی بالنده و حقیقی، زیستن با مردم و شریک بودن در لذت ها و شادی های آنان است. بزرگ ترین مجازات برای انسان، زندان انفرادی است؛ زیرا از دوستان و همنوعان خود دور نگه داشته می شود.
علاقه به یکدیگر و محبت و دوستی است که بشر را گرد هم جمع نموده و سعادت، آسایش و زیبا زیستن را برای آنها فراهم کرده است. گرچه این محبت و دوستی نتیجه و محصول زندگی اجتماعی است که همه افراد بشر به طور فطری و ذاتی به زندگی جمعی علاقه مند هستند و تا آنجا که تاریخ نشان می دهد، هر جا بشر بوده، اجتماعی زندگی می کرده است و آثار باستانی هم- که از زندگی قدیمی ترین انسان ها به دست آمده- این مطلب را ثابت می کند، ولی محبت و نوع دوستی، پدیده ای است که در شکل گیری زندگی جمعی نقس تعیین کننده ای دارد و باعث تکامل و رونق زندگی اجتماعی شده است. (3)
اهمیت دوستی
دنیا خوش است و مال عزیز است و تن شریف
لیکن رفیق بر همه چیزی مقدم است
(سعید)
والدین و مربیان ارجمند به این نکته توجه دارند که انسان موجودی اجتماعی است و عشق و علاقه به زندگی، همراه با رفاقت و دوستی و انس با دیگران، یکی از نیازها و بایدهای شخصیت اوست. احساس نیاز به همزیستی صمیمانه و همدلی و همراهی با دیگران، علاوه بر آنکه یکی از جلوه های زندگی اجتماعی به شمار می رود، ندایی است برخاسته از اعماق وجود انسان که او را به ایحاد ارتباط دوستانه و تماس با همنوع فرا می خواند. هیچ انسانی با قطع پیوندهای دوستانه و بریدن از همنوع و انزواگرایی، احساس آرامش نمی کند و به همان میزان که انسان از ارتباط دوستانه با دیگران احساس آسایش و راحتی می کند، از تنگناهای ناشی از فقدان زندگی جمعی و قطع رشته مودت و دوستی با دیگران، رنجور و آشفته می شود. هیچ چیزی برای انسان غم انگیزتر و آزار دهنده تر از این نیست که احساس کند در این دنیای پهناور یکه و تنهاست و هیچ قلبی برای او نمی تپد. شکسپیر می گوید: « دوست خوب و مصاحبت با او گاهی از داروی آرام بخش نیز مؤثرتر است!» او در جایی دیگر می گوید: « اگر دوست صمیمی پیدا کردی، او را مانند قلاب آهنین به خود وصل کن»(4) و سقراط، آن اندیشمند کم نظیر می گوید: « مردم هر کدام آرزویی دارند، یکی مال و ثروت می خواهد و دیگری افتخار و مقام، ولی به عقیده من دوست خوب از تمام اینها بهتر است» (5)
هیچ شادی نیست اندر این جهان
بهتر از دیدار روی دوستان
حضرت امیرالمؤمنین، علی (ع) فرمودند: سل عن الرفیق قبل الطریق؛(6) « ای فرزندم... نخست دوست و سپس راه». حضرت علی (ع) در این فرمایش ضمن توصیه به داشتن دوست، به اهمیت و جایگاه آن نیز در طی کردن مسیر زندگی، اشاره فرموده اند. شایر نیز ابراز می دارد:
مرد را هر چند تنهایی کند کامل عیار
صحبت یاران یک دل کیمیایی دیگر است (7)
دوست شایسته، یکی از سرمایه های بزرگ زندگی و از عوامل خوشبختی و سعادت انسان محسوب می شود. اگر چه داشتن رفیق خوب و شایسته، برای همه طبقات مردم و برای تمام مراحل زندگی لازم است، ولی برای نسل جوان و نوجوان از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ زیرا نوجوانان که در آستانه زندگی اجتماعی قرار گرفته اند، می توانند با کمک دوستان آگاه، دل سوز، شایسته و جوانمرد، شخصیت خود را رشد دهند و استعدادهای خویش را به شکوفایی برسانند.
انسانی که هنوز برای خود شبکه ای از روابط اجتماعی سالم که او را در تحقق بخشیدن به اهداف و حل مشکلاتش یاری رساند، به وجود نیاورده است، چگونه موفق خواهد شد؟ دوست شایسته، زمینه ساز پیشرفت و موفقیت نوجوان بوده، از طریق مباحثه علمی و تبادل افکار و اندیشه ها، باعث بالندگی و پویایی انسان می گردد. انسانی که از نعمت دوست پاکیزه محروم است، به شکست و نافرجامی گرفتار می آید؛ زیرا کسی را ندارد تا از فکر و اندیشه و مشاوره او استفاده کند؛ ضمن آنکه عقل یک نوجوان نمی تواند تمام راهکارها و مصالح زندگی را تشخیص دهد.
تحقیقات و بررسی های تجربی اندیشمندان نیز ثابت کرده است دوست و دوستی برای نوجوان از اهمیت والایی برخوردار است. ترنر و هلمز (8) در بررسی ها و تحقیقات خود به این نتیجه رسیدند که با افزایش نیاز نوجوان به شناخته شدن و پذیرفته شدن در نزد دیگران، گروه همسالان و دوستان، اهمیت خاصی برای نوجوان پیدا می کنند و با توجه به کاهش وابستگی نوجوانان به خانواده، دوستی در این دوره بادوام تر، مستحکم تر و عمیق تر می شود. ارتباط دوستانه در زندگی نوجوانان به ویژه دختران در اوایل نوجوانی، نقش کلیدی و مهمی ایفا می کند.
با عنایت به اهمیت دوست و جایگاه آن- که در این زمینه نکاتی نیز تقدیم شد- جا دارد دقت بیشتری در این عرصه بشود و مربیان عزیز تبیین دقیق و درستی از جایگاه و نقش دوست برای افراد تحت تربیت خود انجام دهند. در ادامه نکاتی درباره انواع دوستی و آثار هر یک، بیان می کنیم.
انواع دوستی
نوجوانان و جوانان در انتخاب دوست، معمولاً به سه روش عمل می کنند و دوستی های آنان عمدتاً از سه حالت بیرون نیست:الف) دوستی احساسی
در دوستی احساسی، انتخاب دوست بر اساس هیجان و احساسات لحظه ای انجام می پذیرد و این روش از اندیشه و تعقل تهی بوده، به عاقبت و آثار این دوستی توجه کافی نمی شود؛ همین که نیاز نوجوان را به طور موقت برآورده می کند، کافی است؛ اما اینکه در میانه راه و یا پایان آن، چه نتایجی به بار خواهد آمد، برای او اهمیتی ندارد. دختران به دلیل هیجانی و احساساتی تر بودن، بیبشتر در دام چنین دوستی هایی گرفتار می شوند، لذا این مطلب را باید مرتب به آنان گوشزد کرد.این روش انتخاب دوست، گرچه بسیار آسان و بدون زحمت است، ولی عاقبت این رفاقت ها، شکست و ناکامی و تباه شدن عمر و جوانی است. منشأ بسیاری از مفاسد اخلاقی که نوجوان در آن گرفتار می شود، به دنبال این ارتباطات رخ می دهد و از طریق این رفاقت های هیجانی است که نوجوان را آرام آرام به دام اعتیاد و مسائل جنسی و انحرافات اخلاقی و بزهکاری می کشانند و فرصت تعقل و اندیشه را از نوجوان می گیرند؛ از احساسات پاک و عواطف انسانی او سوء استفاده می کنند و با کلماتی دل نشین و جذاب، دختران نوجوان را به دام می اندازند.
ب) دوستی عقلانی
در دوستی عقلانی، بشر از بهترین یار زندگی، یعنی عقل کمک می گیرد. عقل، حجت و هدایتگر درونی است و اگر کارهای انسان بر اساس هدایت و راهنمایی او انجام گیرد، با سعادت و پیروزی و موفقیت همراه می شود و کسی که عقل برای انسان رفیق راه می سازد، هم در دنیا و هم در آخرت به حال او مفید خواهد بود و باعث کمال او می گردد.عقل در جایگاه هدایتگر درونی، به انسان توصیه می کند از تجارب افراد بزرگ سال و دل سوز- که مورد اطمینان هم هستند- کمک بگیرد؛ همچنین عقل اقضا می کند به سراغ دستورها و راهنمایی های معصومان (ع) برویم و بر اساس معیارهایی که آن بزرگواران برای انتخاب دوست بیان کرده اند، عمل کنیم؛ زیرا حجت ظاهری خداوند برای انسان ها، پیامبران هستند و در مجموع، خداوند به وسیله دو حجت درونی (عقل) و بیرونی (پیامبران) انسان ها را به خوشبختی و سعادت می رساند؛ این دو حجت الهی، مکمل یکدیگر بوده و تضادی با هم ندارند.
نوجوانی که آموخته است از بزرگ ترها مشورت بگیرد، از راهنمایی آنان استفاده نماید و از توصیه های آموزه های دینی بهره بگیرد، خوب می داند در دوستی عقلانی، آسیب کمتری متوجه او خواهد بود.
ویژگی های دوستی عقلانی
1. توجه به سرانجام و عاقبت دوستی؛2. پرهیز از شتاب زدگی در انتخاب دوست؛
3. سنجش دوستان با معیارهای عقلی و شرعی.
والدین باید این مطلب را از باب نمونه برای فرزندان شان بگویند که: «اگر برای خرید گل بوته ای به گل فروشی مراجعه کنیم و ببینیم دو بوته از یک نوع در آنجا وجود دارد؛ یکی با شاخ و برگ زیاد و تعدادی غنچه آماده شکفتن، اما با ریشه ای سست و ضعیف و دیگری، با شاخ و برگی کم پشت و کم غنچه، اما به ریشه ای قوی! احساسات به ما می گوید: آن را که شاخ و برگ زیادی دارد، انتخاب کن؛ ولی عقل می گوید: چون ریشه اش ضعیف است، زود خشک می شود و آن دیگری که ریشه های قوی دارد، زود پایه های خودش را در زمین محکم می کند و خیلی زود برگ و گل فراوان خواهد داد».
در انتخاب دوست هم، مسئله این گونه است: دوست ریشه دار و با اصالت، بسیار بهتر از رفیق خوش زبان، خوش چهره، شیک پوش، پول دار و یا خدای نکرده لاابالی است.
حضرت علی (ع) در تبیین دوست یابی مبتنی بر عقل، می فرمایند: من اتخذ اخا بعد حسن الاختیار دامت صحبته و تأکدت مودته و من اتخذ اخا من غیر اختبار الجاه الضطرار الی مرافقه الاشرار؛(9) « کسی که بعد از یک امتحان خوب، دوستی برگزیند، رفاقت و دوستی آنان دایمی و مودت ایشان محکم خواهد بود، و هر کس بدون امتحان و دقت در احوال دیگران، دوست و برادری برگزیند، به افراد شرور و گمراه گرفتار می شود».
ج) دوستی احساسی- عقلانی
اگر دوستی بر اساس تعقل و اندیشه و بر اساس محبت و احساسات باشد، از دوام بیشتر و لذت پایدارتری برخوردار خواهد بود؛ زیرا اگر دوستی فقط بر اساس تعقل و خالی از عواطف باشد، لذت آن چنانی ندارد، ولی اگر این تعقل و اندیشه با عواطف پاک و احساسات دوستانه همراه گردد، به مراتب پایدارتر و بهتر خواهد بود؛ در واقع روشی جامع است که از محاسن هر دو روش قبلی برخوردار می باشد. بنابراین، این روش را به نوجوانان توصیه می کنیم؛ به ویژه به دختران نوجوان که اگر دوستی آنان با عواطف همراه نباشد، جاذبه ای ندارد؛ لذا دوستی احساسی- عقلانی پسندیده تر است.ویژگی های دوست خوب
از آنجا که دوست، تأثیر شگرفی در شخصیت و سرنوشت انسان می گذارد و به قول فردوسی:
به عنبر فروشان اگر بگذری
شود جامه تو همه عنبری
وگر بگذری سوی انگشت گر(10)
از او جز سیاهی نبینی دگر
باید کسی را به دوستی برگزید که تأثیر خوب و مثبتی بر ما داشته باشد. نباید در جست و جوی جلوه ظاهری دوست و جایگاه اجتماعی او برآمد، بلکه باید در پی کسی بود که به صفات خوب و ارزشمند آراسته است و هم نشینی با او، ما را به کمال و ترقی مادی و معنوی رهنمون می کند.
اینک با استفاده از خرمن دانش و اندیشه پاک و زلال معصومان (ع) که هدایتگر واقعی انسان ها هستند و با استفاده از رهنمودهای اندیشمندان علوم تربیتی و روان شناسی، به بررسی ویژگی های یک دوست خوب می پردازیم. والدین و مربیان عزیز باید این ویژگی ها و صفات را در قالب داستان، پند و نصیحت، یادآوری و هشدار به فرزندان و افراد تحت تربیت خود منتقل کنند.
1 . عقل و درایت
به روزگار جوانی بیازمای کسان
ببین فرشته خصالند یا که دیو و ددند
برای خویش رفیق شفیق گلچین کن
زمردمی که هنر پیشه اند و با خردند
(شیخ الرئیس افسر)
عقل و خرد از الطاف و عنایات حضرت حق به بندگان است که به عنوان حجت باطنی معرفی شده است. بنابراین، اگر کارها طبق عقل و اندیشه انجام شود، به نتیجه و آینده آن می توان امیدوار بودو و افرادی که با شخص عاقل و با تدبیر هم نشین و دوست می شوند، از کمالات او بهره برده، عقلشان به شکوفایی می رسد و کارهای زندگی خود را با موفقیت به پایان می برند. حضرت علی (ع) می فرمایند: « هم نشینی با افراد عاقل و صاحب اندیشه سالم، باعث صلاح و درستی کارها می شود». (11)
دوستی با افراد پست و نادان، علاوه بر خسارت معنوی، باعث خسارت اجتماعی و بی آبرویی می گردد و جایگاه انسان را نزد دیگران کاهش می دهد. می گویند دو نفر نادان با هم دوست شده بودند. روزی با هم به مسافرت رفتند. در راه به مهمان سرایی رسیدند. یکی از این دو نفر به دست شویی رفت. صاحب مهمان سرا از دیگری پرسید: رفیقت چگونه آدمی است؟ جواب داد: مثل گاو است؛ چیزی نمی فهمد. وقتی نفر دوم هم برای قضای حاجت به دست شویی رفت، صاحب مهمان سرا از نفر اول پرسید: تا چه اندازه برای دوستت ارزش قائلی؟ او هم پاسخ داد: او خری بیش نیست. وقتی موقع ناهار رسید، صاحب مهمان سرا برای آنها مقداری کاه و علف آورد. تا چشم آن دو به این کاه و علف افتاد، بسیار ناراحت شدند و گفتند: این چیست که نزد ما آورده ای؟ صاحب مهمان سرا جواب داد: این همان است که خود شما طلب نمودید. مگر نه این است که یکی از شما اقرار به خر بودن دیگری و آن یکی به گاو بودن دوستش نمود؟! آیا خوراک این دو حیوان جز اینهاست که برایتان آورده ام؟!
هم نشین تو از تو به باید
تا تو را عقل و دین بیفزاید
2. صداقت و راستی
صداقت و راست گویی از صفات پسندیده انسانی است. در قرآن کریم کسانی که اهل دروغ هستند، دشمنان خدا معرفی شده اند؛ چون برخلاف فطرت انسانی که دعوت به پاکی و صداقت می کند، رفتار می کنند و از این طریق، باعث ناامنی اجتماعی و عدم اعتماد در میان انسان ها می شوند؛ زیرا وقتی افراد دروغ گو در جامعه وجود داشته باشند، مردم به یکدیگر اعتماد نمی کنند و مسائل اجتماعی مختل می گردد.دوستی و رفاقت با افراد دروغ گو، از یک طرف باعث نفوذ این صفت ناپسند در انسان می شود و از طرف دیگر باعث تشویق فکر و روان انسان ها شده، به آنها اجازه نمی دهد به یکدیگر اعتماد کنند. امام باقر (ع) می فرمایند: « با چهار گروه هم نشینی و رفاقت نکن: احمق، بخیل، ترسو و دروغ گو. شخص احمق، می خواهد به تو سود برساند، ولی صدمه می زند و فرد بخیل و تنگ نظر از تو می ستاند، ولی به تو چیزی نمی دهد و شخص ترسو به هنگام نیاز و لزوم، نه تنها تو را، بلکه پدر و مادر خود را نیز تنها می گذارد ، و دروغ گو تو را به اشتباه و خطا می اندازد». (12)
صدق است و صفا آیتی از خلق جمیل
کذب است و ریا نشان از روح علیل
پیش همه راست گو عزیز است و جلیل
و آن کس که دروغ گوست خوار است و ذلیل
3. بزرگواری و اصالت خانوادگی
افراد بزرگوار و صاحب خانواده محترم و اصیل، معمولاً دارای صفات و خصوصیات ارزشمند و کمالات والا هستند و هم نشینی با آنان باعث احترام اجتماعی و کسب ارزش های اخلاقی و دینی می گردد و انسان را به سوی زندگی آبرومند و بانزاکت رهنمون می شود. پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد (ص) در این باره می فرمایند: اسعد الناس من خالط کرام الناس؛ (13) « خوشبخت کسی است که با افراد بزرگوار و با نجابت هم نشین و دوست می شود».4. شایستگی و نیکی
خلق و خوهای نیک، مثل وفاداری، امانت داری، گذشت، خدا ترسی و مانند آن، به طور ناخودآگاه و ناهوشیار به انسان منتقل می شود و آدمی، هرگاه در جمع افرادی نیکوکار به سر برد، به تدریج نیکوکار خواهد شد. حضرت علی (ع) می فرمایند: قارن اهل الخیر تکن منهم و باین اهل الشر تبن عنهم؛ (14) « به نیکوکاران نزدیک شو تا از آنان شوی و از بدکاران دوری گزین، تا از صف آنان بیرون شوی».
گلی خوش بوی در حمام روزی
رسید از دست محبوبی به دستم
بدو گفتم که مشکی یا عبیری
که از بوی دلاویز تو مستم
بگفتش من گلی ناچیز بودم
ولیکن مدتی با گل نشستم
کمال هم نشین در من اثر کرد
وگرنه من همان خاکم که هستم (15)
5 . وادارنده به اطاعت خدا
سیسرون درباره آثار خداترسی و درستکاری بر دوستی می گوید: « دوستی بر اساس تقوا پایدار است و همین که این پایه لغزید، بنای دوستی واژگون می شود». (16)به دلیل آنکه آدمی چاره ای جز معاشرت و دوستی ندارد و مسیر زندگی ایدئال به سمت اهداف عالی از میان زندگی اجتماعی می گذرد، باید برای مسیر زندگی مطلوب، به دنبال قطب نمایی برآییم که راه را به ما می نمایاند و مسیر واقعی را که همان پرستش خداوند و قرار گرفتن در مسیر بندگی اوست، به ما نشان می دهد.
افرادی که انسان را از حق دور و از قلب انسان خدازدایی می کنند، شایسته معاشرت و رفاقت نیستند و این معیار، ملاک اساسی و سترگ انتخاب دوست و دوستی کردن است. چه زیبا و جامع است آن کلامی که امام صادق (ع) به نقل از رسول خاتم (ص) از حضرت مسیح (ع) خطاب به حواریون نقل می کنند: قالت الحواریون لعیسی یا روح الله من نجالس؟ قال: من یذکرکم الله رؤیته و یزید فی علمکم منطقه و یرغبکم فی الآخره عمله؛ (17) « حواریون حضرت عیسی (ع) به ایشان عرض کردند یا روح الله! با چه کسی هم نشینی و دوستی کنیم؟ حضرت فرمود: با شخصی هم نشینی نما که سه صفت داشته باشد:
1. دیدن او، تو را به یاد خدا آورد و به طرف اطاعت خداوند ترغیب کند؛
2. سخن او به علم تو بیفزاید و باعث افزایش دانش تو شود؛
3. عمل او تو را به آخرت ترغیب کند و به یاد آخرت بیندازد».
حال که می دانیم هدف زندگی و کمال هایی انسان، قرب الهی و تسلیم دستورهای خداوند بودن است، باید در تمام کارها، چیزی مطلوب ما باشد که ما را متوجه قرب الهی و اطاعت پروردگار نماید؛ در این میان، انتخاب دوست با رعایت سه شرط ذکر شده در روایت، ما را به قرب خدا، هدایت می کند. ویژگی اول دوست خوب، آن است که دیدار او انسان را متوجه خداوند کند. باید با کسی رفاقت و معاشرت کنیم که هرگاه نگاهمان به او می افتد، یاد خدا در دل ما زنده شود؛ یعنی کسی که رفتار و عملش بر اساس رعایت تقوا و اخلاص است و یاد خدا به وسیله او در دل ما تجلی می یابد.
ویژگی دوم دوست خوب- طبق فرمایش حضرت عیسی (ع)- آن است که وقتی چند کلمه با او هم صحبت می شوید، بر شناخت، معرفت و علم شما افزوده شود، و از سخنانی که هیچ فایده ای نداشته و ندارد، سخت پرهیز کند؛ لذا با هر کلامی که بر زبان جاری می سازد، حکمت می آموزد و دردی از دردها و نیازهای شما را برآورده می کند و به معلومات شما می افزاید.
ویژگی سوم اینکه کردار و عملش به گونه ای باشد که شما را به کارهای اخروی ترغیب کند. اگر کسی دایماً در فکر آخرت باشد، این طرز فکر باعث می شود رفتارش را به سوی آخرت و سعادت ابدی جهت دهد. کسی که از چهره اش گناه می بارد و در صورت و لباسش شرارت و بی دینی جلوه گر است، هرگز یک دوست خوب و ایدئال نیست؛ معاشرت با او نه تنها انسان را به یاد خدا نمی اندازد، بلکه اگر کسی را به یاد شما بیاورد، جز شیطان نخواهد بود.
پیامبر گرامی اسلام (ص) درباره ارزش دوست خوب می فرمایند: اذا اراد الله بعبد خیرا جعل له وزیرا صالحا إن نسی ذکره و إن ذکر اعانه؛ (18) « هرگاه خداوند خیر و خوبی بنده ای را بخواهد، برای او هم نشین صالحی قرار می دهد که اگر [خدا] را فراموش کند، به یادش آورد و آن گاه که به یاد خداست، او را یاری می کند».
خلاصه آنکه دوست پرهیزگار، کیمیاست و باید بسیار جست و جو کرد تا آن را یافت؛ با این توضیح که: تلاش و کوشش برای یافتن دوست خوب ارزشمند است و در مقابل فوایدی که یک دوست باتقوا برای انسان دارد، این تلاش ها در مقابل آن همه برکات و آثار، ناچیز است.
6. برآورنده نیاز دوست
زندگی اجتماعی نوجوان و تحصیلات او، خالی از مشکلات و گرفتاری نیست. چه بسا دانش آموز و دختر نوجوان در بعضی از درس ها ضعیف باشد یا مشکلات دیگری داشته باشد که نقش دوست تعیین کننده خواهد بود. دوستی که در مشکلات و به موقع نیاز و احتیاج به فریاد انسان می رسد، ارزش خاص و اهمیت فوق العاده ای دارد؛ چون بسیاری از دوستان در موقع راحتی و فراوانی نعمت و امکانات، ادعای دوستی می کنند و در مواقع احتیاج، توجهی به مشکلات دوست خود ندارند و او را تنها می گذارند؛ لذا بر اساس معیار دینی و انسانی، یکی از خصوصیات دوست شایسته، یاری و کمک در زمان نیاز و احتیاج است. حضرت علی (ع) می فرمایند: « بهترین دوست کسی است که موقع نیاز و احتیاج به یاری تو بشتابد و کمکت کند». (19)همچنین حضرت در جایی دیگر می فرمایند: لا یکون الصدیق صدیقا حتی یحفظ أخاه فی ثلاث: فی نکبته و غیبته و وفاته؛ (20) « دوست و رفیق، وقتی دوست واقعی است که سه هنگام انسان را فراموش نکند: هنگان گرفتاری، مددکار او باشد؛ در نبود انسان، مدافع آبروی او باشد و پس از وفات او، همچنان به یادش باشد».
و به قول شاعر شیرین سخن سعدی علیه الرحمه:
دوست آن باشد که گیرد دست دوست
در پریشان حالی و درماندگی
آموزش درست دوست یابی
هر انتخابی شیوه و روش خاص خود را دارد و انتخاب دوست هم از این قانون بیرون نیست. یکی از شیوه های دوست یابی، امتحان و آزمایش کردن است.انسان امروزی، امتحان و آزمون را در همه امور، حتی کارهای روزمره خود قرار می دهد و برای هر کاری اعم از فنی، علمی، اجتماعی، سیاسی و ... آن را امری اجتناب ناپذیر دانسته، شرط مقبولیت هر کاری می داند؛ برای مثال اگر معلمی بخواهد بداند دانش آموزی که یک سال درس خوانده، درسش را خوب فرا گرفته یا نه، یا اگر کسی که جنسی خریده، بخواهد از کیفیت آن مطلع شود و یا تعدادی مهندس بخواهند بدانند طرح و نقشه ای که ریخته و یا کشیده اند، درست است یا خیر، باید قبل از استفاده و به کارگیری، امتحان کنند. در انتخاب دوست هم باید آزمایش و امتحانی در کار باشد، ولو اینکه شخص مورد نظر مؤمن باشد و با او آشنایی چند ساله داشته باشیم؛ با این حال او هم باید امتحان شود و با معیارهای دوست خوب، سنجیده شود.
اما از آنجایی که هر کار روش مناسب خود را دارد، دوست و رفیق هم، آزمون خاص خود را دارد. امام صادق (ع) در روایاتی نورانی، معیارهای مهم و اساسی امتحان دوست را بیان فرموده اند. ایشان در جایی می فرمایند: من غضب علیک من اخوانک ثلاث مرات فلم یقل فیک شرا فاتخده لنفسک صدیقا؛(21) « اگر دوستت سه بار از دست تو عصبانی شد و نسبت به تو تندی و پرخاشگری نکرد و چیز بدی به تو نگفت، او را دوست و رفیق بگیر».
امام صادق (ع) معیار را گذشت و سعه صدر و بزرگواری دوست قرار داده است و می فرماید اگر کسی در مقابل خطاهای انسان و بدی انسان نسبت به دوستش، صبر و گذشت کرد، شایسته دوستی و رفاقت است.
باز امام صادق (ع) پس از ترسیمی از سیمای دوستان ظاهری، می فرمایند: « کسانی که در ظاهر به صورت دوست می بینی، اگر آنها را آزمایش کنی، خواهی دید که چند دسته اند: بعضی مانند شیران فقط اهل حمله و خوردن هستند؛ بعضی مانند گرگ، آسیب می رسانند و گروهی مانند سگان، چاپلوس و متملق هستند و دسته چهارم مانند روباه، حیله گر و دزدند؛ پس ظاهرشان مختلف، اما مقصدشان یکی است». (22)
باید به دختران جوان آموخت که با چشم واقع بین به اطراف خود نگاه کنند تا حقیقت این حدیث نورانی برای آنان روشن شود و متوجه شوند که بیشتر افرادی که با انسان دوست می شوند، به نوعی دنبال منافع و مصالح خود هستند و کم هستند کسانی که شرایط دوست خوب و ارزشمند را داشته باشند؛ هر چند باید به این نکته نیز توجه کرد که نباید با چشم بدبین به اطرافیان نگاه کنیم و تا عدم صلاحیت فردی ثابت نشده است، نباید به او بدبین شویم.
شیوه های دوست آزمایی
1. از راه گرایش و میل عاطفی: محبت مانند رمز «تلگراف» است؛ پس هرگاه کسی در خودش نسبت به شخصی احساس محبت و دوستی کرد، بداند او نیز نسبت به وی نظیر همان حالت را در قلبش احساس می کند؛ البته این کار نیازمند آن است که روان و عواطف و وجدان خویش را به خوبی بشناسند تا اشاره های غریزی را از انگیزه های راستین عاطفی بازشناسند. امام باقر (ع) در روایتی فرمودند: اعراف الموده لک فی قلب أخیک بماله فی قلبک؛(23) « محبت برادر و دوستت را نسبت به خود، از محبت قلبی خود نسبت به او بشناس».البته باید توجه داشت این مسئله بیشتر درباره جنس موافق است و درباره علاقه مندی به جنس مخالف صادق نیست؛ زیرا علاقه به جنس مخالف معمولاً بر اساس شهوات جنسی است و کمتر جنبه عاطفی دارد و اگر دختری از نظر عاطفی هم به پسری علاقه مند باشد، دلیل بر علاقه پسر به او نیست.
2. آزمودن به وقت نیاز: برای شناخت هر انسانی، باید او را به هنگام احتیاج و نیازمندی، آزمایش کرد و دید که آیا به نیاز ما توجهی می کند یا خیر؟ آیا هنگامی که به مشکلی گرفتار می شویم، به ما اعتنا می کند یا خیر؟ از لقمان حکیم نقل شده است که فرمود: « دوست را مشناس مگر در وقت نیاز به او». (24)
دوست مشمار آن که در نعمت زند
لاف یاری و برادر خواندگی
دوست آن دانم که گیرد دست دوست
در پریشان حالی و درماندگی
3. آزمودن به هنگام خشم: هر انسانی در حالت خشم، ماهیت خود را بروز می دهد و چهره واقعی اش را برای دیگران آشکار می سازد؛ زیرا انسان در حالت خشم آنچه را که می اندیشد، می گوید؛ نه آنچه را وانمود می کند. گاه فردی در حالت عادی با انسان خوش رویی و خوش رفتاری می کند و سخنان محبت آمیز بر زبان می راند، اما چون او را به خشم آوریم، حقیقت را که مدت ها از ما پنهان می داشت، بر زبان می آورد؛ لذا در مصاحبه های روان شناختی یا بازجویی های پلیسی، گاهی فرد مقابل را عمداً خشمگین می کنند تا واقعیات را آشکار سازد.
یار آن بود که صبر کند بر جفای یار
ترک رضای خویش کند در رضای یار
(سعدی)
4. آزمودن در سفر و مسافرت: انسان در سفر، لباس تکلف و ریا را از تن خود می کند و آن گونه رفتار می کند که واقعاً می اندیشد. در این زمان می توانیم او را به سادگی امتحان کنیم و بیازماییم. در حدیث شریف، یکی از روش های آزمون دوست، آزمودن او به هنگام سفر دانسته شده است. (25)
5. آزمودن در سختی ها: دوست خوب کسی است که در سختی ها و گرفتاری ها یاری رسان باشد. هنگامی که دیگران انسان را رها می کنند، در کنار او باشد و هنگامی که احتیاج دارد و نیازمند است، از او دریغ نکند و سعی کند مرهم دردهای وی باشد.
حضرت امیرالمؤمنین، علی (ع) می فرمایند: « دوستت را در هنگام گرفتاری و سختی امتحان کن و بیازما» (26)
دوست باشد کسی که در سختی
باری از دوش دوست بردارد
نه که سربار زحمت خود نیز
بر سر بار دوست بگذارد
(شهریار)
نکات کلیدی و مفید
در راستای انتخاب دوست و شرایط و کیفیت آن، نکاتی وجود دارد که از اهمیت بسیاری برخوردار است:الف) دوستی و گروه کاری
اگر بتوان تدبیری اندیشید که دوستی دختران به طرف مطالعات گروهی و کارهای فرهنگی سوق بیاید، بسیار ارزشمند خواهد بود.ب) پرهیز دادن از دوستی اینترنتی
یکی از مشکلات امرزی برای دختران، دوستی های اینترنتی است که آسیب های بسیاری را به دنبال دارد؛ ضمن اینکه معمولاً در این دوستی ها، دختران ضرر بیشتر می کنند؛ لذا می باید به این امر توجه بسیار داشت.ج) زمینه سازی برای دوستی مطلوب
والدین و مربیان می باید زمینه های انتخاب دوست را در مدرسه و در خانواده فامیلی مهیا کنند و با ایجاد بسترها لازم، نوجوانان را به طرف انتخاب دوست از طریق محیط مدرسه، فامیل و هم محلی ها، سوق دهند.د) رعایت اعتدال در دوستی
در دوستی باید اعتدال برقرار باشد و از افراط و تفریط پرهیز شود؛ نباید اطلاعات خانوادگی و عکس های خانوادگی در اختیار دوستان قرار گیرد.پی‌نوشت‌ها:
1. غلامحسین ذوالفقاری، رهنمون، ص 368 .
2. محمدرضا شرفی، مراحل رشد و تحول انسان، ص 163 .
3. برای مطالعه تفصیلی این مطلب ر. ک: محمد حسین طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، ج 4، ص 144-145 .
4. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج4، ص 157، ح 7368 .
5. محمدرضا کاشفی، آیین مهرورزی، ص 130 .
6. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج4، ص 157، ح 7368 .
7. همان، ص 131 .
8. Turner and Helms .
9. جمال الدین محمد خوانساری، شرح غرر الحکم و درر الکلم، ج5، ص 2577-2578، ش 8921 و 8923 .
10. انگشت گر: زغال فروش یا آن که زغال تولید می کند.
11. قال علی (ع) اکثر الثواب و الصلاح فی صحبه اولی الالباب (محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج5، ص 301، ح 10244).
12. لا تقارن و لا تواخ اربعه: الاحمق و البخیل و الجبان و الکذاب. اما الا حمق فانه یرید ان ینفعک فیضرک و اما البخیل فانه یاخذ منک و لا یعطیک و اما الجبان فانه یهرب عنک و عن والدیه و اما الکذاب یصدق و لا یصدق (شیخ محمد صدق، خصال، ص 244، ح 100).
13. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 5، ص 302، ح 10251 .
14. محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج 71، باب 13، ص 188، ح 16 .
15. کلیات سعدی، دیباچه، ص 4 .
16. غلامحسین ذوالفقاری، رهنمون، ص 367 .
17. محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج1، ص 110، ح 3 .
18. محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج 74، باب 7، ص 164، ح 2 .
19. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 1، ص 57 .
20. محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج 71، باب 10، ص 163، ح 28 .
21. همان، باب 11، ص 173، ح 2.
22. ان الیت تراهم لک اصدقاء اذا بلوتهم وجدتهم علی طبقات شتی: فمنهم کالاسد فی عظم الاکل و شده الصوله و منهم کالذئب فی المضره و منهم کالکلب فی البصبصه و منهم کالثعلب فی الروغان و السرقه صورهم مختلفه و الحرفه واحد (همان، ص 179، ح 22).
23. همان، ج 46، باب 17، ص 291، ح 15 .
24. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 5، ص 312، ح 10325 .
25. محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج5، ص 10، ح 67 .
26. همان، ح 10324 .
منبع:پناهی، علی احمد، داوود، حسینی؛ (1389)، با دخترم (ویژه والدین و مربیان دختران نوجوان)، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، (1389).
/ج
