نویسندگان: علی احمد پناهی، داوود حسینی
راه های درمان خودارضایی
هر بیماری بدنی و هر اختلال روانی، به درمان و مداوا نیاز دارد و با توجه به اهمیت و درجه شدت و ضعف آنها، باید نوع درمان نیز مشخص شود. بنابراین، برای درمان انحرافات جنسی و به ویژه خودارضایی، باید چاره ای نمود و راهکاری برای مداوای آن پیدا کرد.نخستین گام و ضروری ترین اندیشه برای درمان این عادت شوم، اعتقاد و ایمان به قابل درمان بودن آن و دوری از یأس و ناامیدی است؛ اما رسیدن به نتیجه مطلوب و ایجاد هرگونه تغییر در رفتار، نیازمند گذشت زمان، انتخاب راه صحیح، صبر و حوصله، دقت و درایت و به کارگیری دستورهای درمانگر و مشاور است؛ از این رو ترک عادت نامطلوب و نابهنجار در زمان کوتاه و بدون راهنمای کارآزموده و دل سوز، امکان ندارد. از همه اینها مهم تر، اراده و خواست فرد و کسی که به این مشکل مبتلاست، نقش کلیدی و محوری را ایفا می کند. درمان و چاره جویی باید منطبق بر خواست و تصمیم جدی نوجوان و والدین باشد؛ زیرا تا آنها نخواهند، با قاطعیت می توان گفت درمانگری و مشاوره هیچ سودی ندارد. بنابراین، بیمار اگر بخواهد، می تواند بر بیماری و انحراف اخلاقی خود غلبه کند. جمله معروف « خواستن، توانستن است»، عین حقیقت است. اراده همچون نهالی است که باید آن را پرورش داد تا به مرحله شکوفایی و ثمردهی برسد. به عبارت دیگر اراده، تقویت شدنی و پرورش یافتنی است و راه پرورش و تقویت آن، این است که برخلاف میل خود، اندک اندک به مقابله با این عادت شوم برخیزد تا پس از مدتی، لذت توانستن را بچشد.
نکته حانز اهمیت دیگر آنکه علاوه بر قدرت اراده و کمک مشاور و راهنما، نیروی درونی فطرت نیز کمک کار انسان است؛ زیرا انحراف اخلاقی با فطرت سازگار نیست؛ به دیگر سخن، فطرت همچون سدی جلوی انحراف و طغیان را می گیرد و به این دلیل است که نوجوان مبتلا به خودارضایی، در عمق وجودش پشیمان و نادم است و راهی به سوی پاکی و رهایی می جوید، و این همان نیروی درونی فطرت است.
برای درمان و احیاناً برای کاهش خودارضایی، راهکارهایی از سوی متخصصان علوم تربیتی و روان شناسی ارائه شده است که بعضی از این راهکارها از پشتیبانی کلام امام معصوم (ع) نیز برخوردار است. در این مجال به برخی از این راهکارها اشاره می شود.
1. تنها نگذاشتن نوجوان
نباید اجازه داد نوجوانان در مکان های خلوت و تنها بمانند؛ چون تنهایی خود، عامل مهمی برای تحریک خودارضایی و زمینه ساز ارتکاب این عمل است. نوجوانان مبتلا به انحرافات اخلاقی، معمولاً از بعد ارتباطی و عاطفی آسیب دیده اند و روابط آنها با اطرافیان و دیگران به حداقل رسیده است؛ همه اینها باعث شده نوجوان به تنهایی و انزوا روی آورد، و تنهایی خودش از عوامل و زمینه های انحراف جنسی است؛ لذا باید تلاش شود ارتباط عاطفی و اجتماعی آنها با خانواده و دوستان مناسب، تقویت شود؛ همچنین سعی شود در جمع صمیمی خانواده بیشتر حضور پیدا کنند و حتی در کنار افراد خانواده و در اتاق آنان به استراحت بپردازند؛ جلسات گروهی و تفریحات گروهی بیشتری داشته باشند، به دیگران محبت کنند و آنان را به خودشان جذب کنند و در رفت و آمدهای خانوادگی بیشتر حضور داشته باشند.در میان دستورهای اخلاقی اسلام، به صله رحم و ارتباط با خویشاوندان سفارش بسیاری شده است. صله رحم علاوه بر آنکه باعث زیادی عمر و برکت زندگی و مانند آن است، باعث آرامش روحی و رفع نگرانی و اضطراب شده، انسان را به آرامش و سکون می رساند. فردی که از آرامش روحی و روانی کافی برخورد باشد، به انحراف جنسی روی نمی آورد؛ زیرا یکی از عوامل انحراف جنسی، اضطراب و تشویش است.
امام صادق (ع) می فرمایند: تباروا و تواصلوا ... و تعطون العافیه فی جمیع امورکم؛ (1) « محبت و نیکی کنید و صله رحم نمایید؛ این کارها باعث سلامتی و آسایش در تمام امور زندگی می شوند».
حضرت در روایتی دیگر، ارتباط خویشاوندی را سبب آرامش و تسکین خاطر افراد معرفی کرده، چنین می فرمایند: ایما رجل غضب علی ذی رحمه فلیقم الیه، ولیدن منه و لیمسه فان الرحم اذا مست الرحم سکنت؛ (2) « هرگاه کسی از فامیل خود عصبانی شد و بر او غضب کرد، باید به سوی او روانه شود و با او ملاقات کند. به درستی که دو رحم و دو فامیل، در ملاقات یکدیگر به آرامش و سکون می رسند».
اسلام برای مقابله با تنیدگی و افزایش سطح سازش یافتگی فرد، علاوه بر بهره جستن از روش های شناختی مانند ایمان به خدا و اعتقاد به مقدرات الهی و نیز روش های معنوی مانند دعا و توسل به ائمه (ع) از روش های رفتاری و اجتماعی و ارتباطی، مانند تشویق به داشتن ارتباط با خانواده و خویشاوندان، برای کاهش تنیدگی فرد بهره می گیرد؛ زیرا کسی که از حمایت خانوادگی و اجتماعی برخوردار نباشد، خود را از نظر روانی بدون پشتوانه می بیند و احساس تنهایی می کند و خود را فردی بی ارزش تلقی می کند؛ لذا گرایش او به انحراف بیشتر شده، با این کارها خودش را مشغول می سازد.
در بررسی های انجام شده درباره دختران فراری، این نتیجه به دست آمده است: از هر ده دختر فراری، دست کم هشت نفر از آنان، فرزندان طلاق یا اعتیاد والدین هستند (3) و این امر نشان دهنده این مطلب است که در خانواده های نابسامان و آشفته و در خانواده هایی که به سبب مشکلات ویژه، آرامش و امنیت روانی وجود ندارد و افراد خانواده با همدیگر روابط صمیمی ندارند، بزهکاری اخلاقی مخصوصاً انحرافات جنسی بیشتر بوده، نوجوانان به دلیل نبود روابط عاطفی سالم، گرفتار مسائل ضداخلاقی می شوند. بنابراین، صله رحم و پیوندهای خانوادگی، می تواند با احساس تنهایی که یکی از نشانگان افراد ناایمن است، به مقابله برخیزد و آنان را در آرامش و سکون وارد کند، و از طریق ارضای نیازهای عاطفی، آنان را در شرایطی بهنجار وارد سازد.
2. تعدیل انرژی نوجوانان با روزه
یکی از شیوه های درمان خودارضایی، تغییر جهت دادن انرژی روانی و جسمانی نوجوان و تخفیف این انرژی است. در این شیوه، یکی از مهم ترین و مؤثرترین راهکارها، روزه داری است که این روش و راهکار، باعث تخفیف انرژی روانی و جنسی نوجوان می گردد و او را از انحراف جنسی و خصوصاً خودارضایی مصون می دارد. در مباحث قبلی توضیح داده شد که یکی از علل عمده خودارضایی، انرژی فراوان نوجوان است و باید این انرژی تصعید (والایش) (4) شود. روزه داری نقش بسیاری در این امر دارد؛ زیرا روزه علاوه بر اینکه نیروی روانی و انرژی جنسی نوجوان را به طرف معنویت و ارزش های والا جهت می دهد، باعث می شود کالری ذخیره شده در بدن و انرژی حاصل از مواد غذایی در بدن کاهش یابد، و این کار به سهم خود در کاهش میل جنسی مؤثر است.گاه که انسان از نظر جسمی پرتوان شود و از نظر تغذیه، به اندازه کافی و یا بیشتر اشباع گردد، مواد زیادی برای سوخت و ساز بدن تولید می شود؛ قسمتی از این مواد و انرژی هم به مصرف غریزه جنسی می رسد. زیاد شدن مواد غذایی در بدن، زمینه تشدید میل جنسی را در انسان فراهم می کند و روزه می تواند نقش زیادی در کاهش انرژی و نیروی جنسی در بدن ایفا کند و نوجوان را از خودارضایی باز دارد.
درباره نقش روزه در کاستن فشار شهوت به خصوص شهوت جنسی، روایات متعددی از ائمه معصومان (ع) وارد شده است که در این بحث، به برخی از آنها اشاره می شود.
1. روزی شخصی نزد پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد(ص) آمد و گفت: ای رسول خدا، من وضع مالی خوبی ندارم و نمی توانم ازدواج کنم، برای کنترل شهوت چه کار کنم؟
حضرت محمد (ص) فرمودند: برای کنترل شهوت جنسی خود دو کار کن: یکی اینکه موی بدن خود را زیاد کن و آنها را نتراش و دیگر اینکه زیاد روزه بگیر. آن شخص رفت و فرمایش پیامبر(ص) را عمل نمود و در نتیجه شهوتش تعدیل شد. (5)
2. پیامبر گرامی اسلام(ص) روزی خطاب به جوانان فرمودند: ای جوانان! به شما توصیه می کنم ازدواج کنید و همسری برای خود انتخاب نمایید و اگر توانایی ازدواج و شرایط آن را ندارید، لازم است روزه بگیرید، و شما را به روزه زیاد توصیه می کنم؛ زیرا روزه توان جنسی را تعدیل و کنترل می کند. (6)
از این روایات و روایات دیگر استفاده می شود در صورت امکان، باید غریزه جنسی را مانند سایر غرایز از راه حلال و شرعی ارضا نمود و در صورتی که چنین امکانی وجود نداشت، باید به وسیله روز و کارهای دیگر به تعدیل و کنترل آن پرداخت. نوجوان و جوانی که زمینه ارضای شهوت او وجود ندارد، باید به وسیله روزه بر شهوات خود غلبه کند و در دام انحراف خودارضایی نیفتد؛ البته باید در کنار روزه گرفتن، چشم خود را نیز کنترل کند؛ همچنین به صداهای تحریک کننده گوش ندهد؛ زیرا اگر چه روزه داری به مقدار زیادی در کنترل شهوت مؤثر است، ولی اگر سایر عوامل تحریک کننده کنترل نشود، مشکل همچنان باقی خواهد ماند.
3. استحمام با آب سرد
همان گونه که اتاق خواب گرم و بستر گرم می تواند در تحریکات جنسی مؤثر باشد، استفاده از آب سرد مخصوصاً زیر دوش آب سرد رفتن و شست و شوی اعضای تناسلی با آن، در جلوگیری از تحریکات جنسی و کاهش آن نقش چشمگیری دارد؛ البته باید توجه داشت این روش برای همه افراد توصیه نمی شود؛ زیرا آب سرد برای برخی افراد ضرر جسمانی دارد و این افراد نمی توانند با آب سرد حمام کنند؛ لذا در استفاده از این روش باید دقت کافی نمود.بعضی از پزشکان و روان شناسان برای تعدیل شهوت، به استفاده از آب سرد و مخصوصاً حمام کردن با آب سرد و یا شنا کردن در آب سرد توصیه نموده اند. سیلوانس استال که یکی از پزشکان صاحب نظر در این مسائل است، می گوید:
اگر به واسطه تخیل جنسی یا محرکات دیگر، خون بسیار به اعضای تناسلی جریان پیدا کند و باعث تحریکات شهوانی و جنسی گردد، نباید نگران شد و به دکتر مراجعه نمود، بلکه راه درمان آن این است که برنامه زندگی خود را دگرگون کنید و کاری کنید تا خون در اعضای مختلف بدن جریان پیدا کند و در یک جا متمرکز نشود؛ و کاری کنید تا همه دستگاه های بدن بتوانند تعادل طبیعی خویش را داشته باشند؛ برای این منظور می توانید اعضای تناسلی و جنسی خود را در هر روز چند بار با آب سرد شست و شو داده، از این طریق قوه خیال و فکر خود را از توجه به شهوات باز گردانید و باعث آرامش اعضای بدن خود شوید. (7)
4. استفاده از کش شوک (شرطی سازی بیزاری آور)
یکی از روش های درمانی در روان شناسی، روش بیزاری آور است. این روش معمولاً برای درمان سیگار کشیدن، اعتیاد به مواد مخدر، پرخوری، انحرافات جنسی و اختلالات جنسی به کار می رود. در این روش با استفاده از مجاورت یک محرک بیزارکننده و دردآور با رفتار مطلوب و مورد ابتلا، به درمانگری پرداخته می شود؛ مثلاً اگر فردی به سیگار کشیدن مبتلا باشد و این کار مورد علاقه او باشد، روان شناس سعی می کند موادی که تهوع آور و آزار دهنده است، به سیگار داخل کند؛ به طوری که شخص مبتلا، بعد از کشیدن سیگار به حالت تهوع بیفتد و آرام آرام نسبت به سیگار انزجار و تنفر پیدا کرده، آن را ترک کند. در درمان خودارضایی هم توصیه می شود از کش شوک استفاده گردد. روش کار در کش شوک به این صورت است که نوجوان مبتلا به خودارضایی باید کش را به مچ یا بازوی خود ببندد و در مواقعی که تحریکات جنسی و میل به خودارضایی در او ایجاد می شود، کش را چندین بار بکشد و رها کند؛ به طوری که در بازو و مچ او درد شدید ایجاد شود. این کار باعث می شود فکر او از خودارضایی منحرف شده، تحریکات جنسی هم به خاموشی بگراید. اگر نوجوان این روش را مرتب انجام دهد، حالت انزجار و بیزاری نسبت به خودارضایی پیدا می کند؛ البته به شرطی که روش را جدی و خوب انجام دهد.5. کوتاه کردن مدت حمام
قرار گرفتن در هوای گرم و مرطوب، یکی از عوامل تحریکات جنسی است؛ مخصوصاً اگر بدن انسان لخت و برهنه باشد و از طرف دیگر مالش دادن آلت تناسلی و نگاه کردن به آن و بازی کردن با آن هم می تواند در تحریکات جنسی و میل به خودارضایی نقش داشته باشد؛ لذا توصیه شده در موقع حمام رفتن به نکاتی که در پی می آید، کاملاً توجه شود:1. سعی شود مدت حمام کردن کوتاه شود و نوجوان زمان زیادی در حمام نماند؛
2. به آلت تناسلی خود در آینه و یا به طور مستقیم توجه نکند؛
3. از بازی کردن با آلت تناسلی خود و مالیدن آن اجتناب نماید؛
4. برای نظافت موهای زاید بدن خود، از داروهای نظافت بهداشتی مثل داروی حمام (واجبی) استفاده کند و از تیغ استفاده نکند؛
5. در حمام هیچ گاه کاملاً عریان نشود، بلکه از شورت یا لنگ استفاده شود؛
6. حتی الامکان موهای زاید بدن خود را با فاصله بیشتری بزند؛ یعنی سعی کند موی بدن خود را بیشتر نگه دارد. در این زمینه، در دستورهای دینی هم سفارش هایی شده است؛ از جمله اینکه شخصی خدمت پیامبر گرامی اسلام (ص) آمد و درباره روش کنترل شهوت از او سؤال نمود. حضرت در جوابش فرمودند: « اگر می توانی ازدواج کن و الا برای کم شدن شهوت سعی کن روزه زیاد بگیری و موی زاید بدن خود را زیاد کن و آن را نتراش ». (8)
در روایتی نیز حضرت علی (ع) فرمودند: ما أکثر شعر رجل قط إلا قلت شهوته؛ (9) « موی بدن هیچ مردی زیاد نشد مگر اینکه شهوتش کم شد؛ یعنی موی زیاد، باعث کاهش شهوت جنسی است».
نکته ای که درباره کوتاه نکردن موی زاید بدن باید مورد توجه جدی قرار گیرد، این است که آنچه در روایات در خصوص کوتاه نکردن موی زاید آمده، نباید نوجوان و جوان را از نظافت آن غافل کند؛ زیرا عدم پاکیزگی محل موها (مخصوصاً اطراف عورت) باعث خارش و خاراندن آن، خود زمینه ای برای خودارضایی است.
6. توجه دادن نوجوان به مرگ و قیامت
از جمله عوامل مهمی که نقش زیادی در کنترل غریزه جنسی دارد، یاد مرگ و قیامت است. برای انسانی که معتقد به جهان آخرت و قیامت است و اعتقاد دارد روزی باید در پای میزان دادگاه الهی قرار بگیرد و جواب گوی اعمال و کردار خود باشد، و نوجوانی که می داند هر کاری در این جهان، در آخرت نتیجه ای در پی دارد و به کارهای خلاف و یا خوب انسان به دقت رسیدگی می شود و توجه دارد دنیا محل بندگی و کسب مال است و نه آلودگی به شهوات و گناه، هرگز به خودش اجازه نمی دهد نافرمانی و معصیت کند. او همیشه خودش را در محضر الهی احساس می کند و با تقویت ایمان، وسوسه های شیطان را سرکوب می کند.عملکرد هر انسانی ناشی از جهان بینی و طرز اندیشه و تفکر اوست و اندیشه های انسانی، پشتوانه اعمال و رفتار او می باشد؛ لذا کسی که ایمان و یقین دارد که مثلاً سم کشنده است، هرگز سراغ آن نمی رود. اگر نوجوان وقتی در موقعیت گناه و انحراف جنسی قرار می گیرد، هنگامه جان کندن و مرگ خود را به خاطر آورد و عذاب سخت الهی را که برای مجرمان در نظر گرفته شده است، به خاطر آورد، جرئت نمی کند نافرمانی کرده، به گناه و شهوت رانی آلوده شود؛ چون می داند عذاب الهی بسیار سخت و جان کاه است و خودارضایی هم یکی از گناهانی است که انجام دهنده آن، مورد غضب و لعن خدا و رسول خداست.
پس، یکی از راهکارهای غلبه بر شهوات و تحریکات جنسی حرام، یاد مرگ و قیامت است. در این زمینه سخنان ارزشمندی از معصومان (ع) وارد شده است.
حضرت علی (ع) در این باره می فرمایند: أما و الله إنی لیمنعنی من اللعب ذکر الموت؛ (10) « به خدا قسم! یاد مرگ مرا از کارهای بیهوده و لعب باز می دارد».
ایشان در روایتی دیگر فرمودند: أکثروا ذکر الموت فإه هادم اللذات؛ (11) « مرگ و قیامت را بسیار یاد کنید، به درستی که یاد آنها بازدارنده شهوات است». ایشان در قسمت دیگر این روایت فرمودند: « ... وقتی نفس شما خواست شما را با تکیه بر شهوات و مسائل جنسی به تباهی بکشاند، زیاد به یاد مرگ باشید؛ زیرا برای موعظه و بیداری، یاد مرگ کافی است». (12)
7. واداشتن نوجوان به ورزش و فعالیت سالم
برخی شیوه ها، علاوه بر پیشگیری، در تدابیر درمانی هم حضور دارند؛ ورزش از آن جمله است. ورزش و فعالیت های سالم، مثل کار و فعالیت هنری و فرهنگی، نه تنها در تعادل بخشیدن به جسم و جان تأثیر دارند، بلکه باعث تقویت و شکوفا شدن صفاتی همچون احساس آزادگی و عزت نفس می شوند. معمولاً در بین ورزش کاران نوجوان، موارد بسیار کمی از خودارضایی گزارش شده است؛ زیرا ورزش، انرژی های متراکم و سرگردان را در مسیر سالم و جامعه پسند جاری ساخته، آن را مصرف می کند. (13)ورزش صحیح و حساب شده باعث تقویت اراده و همت انسان می شود. کسی که از اراده و همت قوی و مطمئن برخوردار باشد، از شخصیتی متعادل و پایدار برخوردار بوده، در فراز و نشیب زندگی و در مقابل تحریکات شیطانی و عوامل گناه، مقاومت می کند؛ همچنین به خاطر اعتماد به نفسی که دارد به راحتی میدان را خالی نمی کند و برای نابودی دشمن درونی (نفس اماره) و وسوسه های ابلیس، تلاش مضاعفی می کند.
علاوه بر فواید مذکور، ورزش های سالم مثل کوه نوردی، شنا، پیاده روی و ورزش های صبحگاهی، نوجوان را برای یک خواب آرام و بدون اضطراب آماده می کند. خوابی که به دنبال فعالیت روزانه و یک برنامه سالم به سراغ انسان می آید، بسیار شیرین و آرام بخش است و باعث تمدد اعصاب و رفع خستگی نوجوان می شود. نوجوانی که از نعمت خواب راحت برخوردار است، گرفتار بی خوابی و بدخوابی نمی شود و در واقع به این شکل یکی از زمینه های خودارضایی که بدخوابی و بیدار ماندن در شب بود، از بین می رود.
8. کار و اشتغال
کار و فعالیت سالم هم مثل ورزش سالم در درمان انحرافات جنسی مؤثر است و به نوجوان کمک می کند. نوجوانی که منبع انرژی متراکم است، اگر بتواند این انرژی را در مسیر مثبت و کار و تلاش قرار دهد، نه تنها به انحراف دچار نمی شود، بلکه به سعادت و خرسندی نایل می شود. کار علاوه بر اینکه باعث شکوفایی جسم و جان انسان است، مانعی جدی برای گرایش انسان به شرارت، انحراف و پلیدی است؛ در مقابل، بیکاری عامل بزرگی برای فساد، طغیانگری، هرزگی و مانند آن است. حضرت علی (ع) می فرمایند: النفس إن لم تشغله شغلک؛ (14) « اگر نفس را به کاری مشغول نکنی، تو را به خودش مشغول می کند».وقتی انسان صاحب کار و حرفه ای است، فکر و خیالش مشغول آن است و فرصت پرداختن به تصورات پوچ و خیال و شهوانی را ندارد. یکی از روان شناسان معتقد است: «اگر سعی کنیم نوجوانان و جوانان را به زندگی سالم و فعال عادت دهیم و آنها را از بیکاری و تنهایی دور کنیم، با مرض خودارضایی مبارزه کرده ایم». (15)
شهید مطهری می گوید: « کار باعث جلوگیری از گناه و معصیت است؛ زیرا انسان با طبیعت در حال مبادله است و از آن انرژی و نیرو می گیرد و این نیرو و انرژی باید در جایی مصرف شود و الا انسان را به گناه و ناهنجاری می کشاند و بهترین مجرای صرف انرژی متراکم در انسان، کار و فعالیت بدنی و روانی است». (16)
کار و فعالیت علاوه بر اینکه باعث می شود انرژی ذخیره شده در بدن انسان به مصرف برسد، باعث نشاط و آرامش روانی انسان شده، در بهداشت روانی او تأثیر جدی دارد. یکی از پژوهشگران می گوید: «... بیکاری نه تنها ضربه اقتصادی به فرد و جامعه می زند، بلکه ضرر بزرگ تری به شخصیت و مسائل روحی و رفتاری افراد وارد می سازد؛ زیرا بیکاری فرد را از شخصیت واقعی و نرمال خویش تنزل می دهد، او را از سعادت و خوشبحتی محروم می سازد و سرمایه اصیل انسان را به هدر می دهد. به قول سقراط: « کار سرمایه سعادت و خوشبختی است» و به قول ولتر نویسنده معروف، « هر وقت احساس می کنم درد و رنج بیماری می خواهد مرا از پای درآورد، به کار پناه می برم و کار بهترین درمان دردهای درونی من است». پاسکال نیز می گوید: « منشأ کلیه مفاسد فکری و اخلاقی بیکاری است». بررسی های روان پزشکی نیز ثابت کرده است « اگر کار از روی علاقه و رغبت باشد، باعث نوعی اعتماد به نفس و آرامش روانی می گردد». (17)
بنابراین واضح است که فعالیت و اشتغال دختران باید متناسب با روحیات و توانایی آنان باشد.
پی‌نوشت‌ها:
1. محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج71، باب 17، ص 277، ح 10 .
2. همان، ج70، باب 132، ص 264، ح 9 .
3. رضا مهکام، خانه گریزی دختران، ص 81 .
4. Sublimation.
5. جاء الرجل الی النبی (ص) فقال: یا رسول الله لیس عندی طول فأنکح النساء فالیک أشکو العزوبیه، فقال: و فر شعر جسدک، و أدم الصیام ففعل، فذهب ما به من الشبق (محمد بن حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 14، باب 139، ص 178، ح1).
6. قال رسول الله(ص): با معشر الشباب علیکم بالباه، فإن لم تسطیعوه فعلیکم بالصیام فانه و جاءه (همان، ج7، باب 4، ص 300، ح1).
7. سیلوانس استال، آنچه که بک جوان باید بداند، ترجمه نصرت الله کاسمی، ص 54 .
8. محمد بن حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 14، باب 139، ص 178، ح1.
9. محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج101، باب 1، ص 87، ح 52 .
10. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج6، باب 83، ص 280 .
11. همان، باب 67، ص 69 .
12. همان.
13. محمدرضا شرفی، دنیای نوجوان، ص 262 .
14. ر. ک: مرتضی مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، ص 414؛ مجموعه ورام، ج2، ص 134 .
15. موریس دبس، بلوغ، ترجمه حسن صفاری، ص 64 .
16. مرتضی مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، ص 415 .
17. بهروز میلانی فر، بهداشت روانی، ص 198 .
/ج
