وقتی مغز کودک درست فرمان نمی دهد

دکتر سوزان امیرسالاری، فوق‌تخصص مغز و اعصاب کودکان

از هر هزار نوزادی که به دنیا می‌آیند 2 نفرشان دچار فلج مغزی می‌شوند

در ایران آمار دقیقی از تعداد بیماران فلج مغزی نداریم اما در کشورهای توسعه‌یافته از هر هزار نوزادی که متولد می‌شوند 2 تا 5/2 کودک دچار فلج مغزی می‌شوند. نکته جالب توجه اینکه با وجود پیشرفت قابل‌ملاحظه مراقبت مادران در دوران بارداری و مراقبت حین زایمان در چند دهه اخیر از شیوع فلج مغزی کاسته نشده است.
فلج مغزی (CP) شامل یک گروه ناهمگون از نشانگان غیرپیشرونده است و مشخصه آن اختلال در عملکرد حرکتی و حفظ وضعیت بدن است. شدت بیماری در کودکان متفاوت است. مغز بیماران فلج مغزی به صورت غیرطبیعی به تکامل می‌رسد و اختلالات اغلب در مراحل اولیه تکامل کودک رخ می‌دهد. در یک فرد طبیعی حرکات ارادی باید پیچیده، هماهنگ و متنوع باشد اما در بیماران مبتلا به فلج حرکات به صورت ناهماهنگ، محدود و تکراری انجام می‌شود. بیماران برای حرکت اعضا کوشش زیادی می‌کنند و خیلی زود هم خسته می‌شوند.

فلج مغزی از کجا شروع می‌شود؟

عوامل متعددی از قبیل ژنتیک، اختلال‌های سوخت وساز، عفونت‌ها، کاهش خون‌رسانی به مغز و علل اکتسابی‌ (ضربه مغزی) در بروز فلج نقش دارند ولی میزان شیوع فلج مغزی در نوزادان نارس و دوقلویی یا چندقلویی بیشتر است.
عوامل خطرساز برای ایجاد فلج مغزی به 3 گروه عمده تقسیم می‌شوند:

- عوامل خطرساز قبل از بارداری:

وجود سابقه فامیلی فلج مغزی یا عقب‌ماندگی ذهنی، سابقه از بین رفتن جنین‌های قبلی مادر

- عوامل خطرساز حین بارداری و زایمان:

پایین بودن وضعیت اقتصادی ـ اجتماعی مادر، فشارخون بارداری، زیاد بودن حجم مایع دور جنین، کمی رشد جنین در داخل رحم، خونریزی در 3 ماهه سوم بارداری، بارداری چندقلو، وجود ناهنجاری‌‌های جسمی در جنین و اختلال تشنجی مادر

- عوامل خطرساز بعد از تولد:

آسیب مغزی نوزاد در اثر زردی شدید یا کاهش اکسیژن‌رسانی به مغز نوزاد.

فلج مغزی اسپاستیک

شایع‌ترین نوع فلج مغزی که در 70 تا 80 درصد بیماران دیده می‌شود با سفتی عضلات، اندام‌ها و تشدید بازتاب‌های عصبی همراه است. افراد مبتلا حرکات ارادی را به آهستگی و با تلاش فراوان انجام می‌دهند و خیلی زود خسته می‌شوند و بیماران در انجام حرکات ظریف (مثل باز کردن و بستن دکمه لباس) نیز مشکل دارند.

فلج مغزی دیس‌کینتیک

حدود 10 تا 15 درصد از بیماران نوع دیگری از فلج دیده می‌شود که به علت نرسیدن اکسیژن، هنگام تولد یا در اثر زردی شدید نوزادان است. نوزادان در ابتدا شل و خواب‌آلود هستند و حرکات ارادی کمی دارند ولی بعد از مدتی حرکات غیرارادی مکرر و غیرقابل کنترلی پیدا می‌کنند. این نوع فلج در نوزادان رسیده (ترم) بیشتر از نوزادان نارس مشاهده می‌شود.

نوع نادر فلج مغزی

این نوع که کمتر از 5 درصد کودکان را شامل می‌شود با عدم تعادل در حرکات و گفتار همراه است و علل مختلفی برای آن مطرح شده که می‌توان از وقایع ابتدای بارداری و عفونت‌ها نام برد. در بسیاری از نوزادان، علایم صدمه به مخچه را می‌توان دید.

مشکل‌های همراه با فلج مغزی

فلج مغزی اغلب با اختلال‌های عملکرد مغز از قبیل ناتوانی ذهنی، اختلال‌های یادگیری، اختلال‌های رفتاری و هیجانی، اختلال در حرکات چشم و بینایی، اختلال تکلم، تشنج، یبوست و اختلالات در کنترل ادراری و.... همراه است. فلج مغزی به طور ثانویه سبب کاهش تغذیه، کاهش رشد جسمی، مشکل‌های ارتوپدی (دررفتگی و نیمه دررفتگی مفاصل) و کاهش تراکم استخوان‌ها می‌شود.

آیا فلج مغزی درمان دارد؟

فلج مغزی درمان قطعی ندارد اما می‌توان با یک کار گروهی شدت مشکل‌های بیماران فلج مغزی را کاهش داد. به علت انعطاف‌پذیری سلول‌های مغز در 2 سال اول تولد شروع هر چه سریع‌تر درمان توان‌بخشی سبب پاسخ بهتری خواهد شد.

مشکل عمده در فلج مغزی

یک مشکل اصلی در کودکان فلج مغزی وجود سفتی در عضلات اندام‌هاست. روش اصلی برای کاهش سفتی عضلات انجام اقدامات توان‌بخشی شامل کاردرمانی، فیزیوتراپی و آب‌درمانی است. این اقدام‌ها بهتر است هفته‌ای یک بار توسط درمانگر مربوطه و روزی یک ساعت توسط والدین انجام شود. اقدامات توان‌بخشی علاوه بر کاهش سفتی عضلات، باعث بهبود حرکات و جلوگیری از تغییر فرم مفاصل می‌شود. استفاده از وسایل ارتوپدی مثل انواع اسپلینت صندلی‌های مخصوص و کفش طبی ممکن است برای بیماران مفید باشد. بعضی از کودکان باوجود انجام مداوم روش‌های توان‌بخشی بعد از سن 2 تا 3 ماهگی همچنان با سفتی شدید عضلات مواجه هستند و سفتی عضلات مانع حرکت کودک می‌شود و برای از بین بردن سفتی گاهی پزشک متخصص مغز و اعصاب کودکان یا متخصص ارتوپد آمپول‌های تزریقی برای کاهش سفتی تجویز می‌کند. اگر بعد از سن 5 سالگی کماکان این سفتی عضلات اصلاح نشود و مانع راه رفتن مستقل کودک شود انجام عمل جراحی بسیار کمک‌کننده است.

نکته آخر

برای بهبود جویدن، بلعیدن و تکلم کودکان گفتاردرمانی و برای اصلاح مشکلات رفتاری و مشکل‌های یادگیری رفتار درمانی و کار درمانی ذهنی توصیه می‌شود.
کودکانی که دچار انحراف چشم (لوچی) و سایر مشکل‌های چشمی هستند با استفاده از عینک و بستن متناوب چشم‌ها و گاهی انجام عمل جراحی (بعد از 4-3 سالگی) بهبودی خود را باز می‌یابند. برخی از کودکان تشنج دارند و برای درمان تشنج مصرف داروهای ضدتشنج به مدت 4 سال یا بیشتر توصیه می‌شود. در صورت وجود یبوست مصرف رژیم غذایی ملین و داروهای ملین کمک‌کننده است و اگر اختلال در ادرارکردن دارند، مراجعه به متخصص کلیه و مجاری ادرار مشکل ادراری کودکان را برطرف می‌کند.
منبع:هفته نامه سلامت