نویسنده:مرتضی حاج بابایی
این روزها، همه از اعتماد به نفس سخن می گویند. این واژه تخصصی خیلی زود در ادبیات عامه جای خود را پیدا کرد و امروز خوشحالم از اینکه دانش آموزان عزیزمان هم متوجه اهمیت داشتن چنین ویژگی ای شده اند. آنان به خوبی نشانه های عدم اعتماد به نفس را در وجودشان تشخیص می دهند و به فکر برطرف کردن آن هستند. در این بخش از کتاب به بحث در مورد اعتماد به نفس تحصیلی به صورتی بسیار مختصر خواهیم پرداخت تا از این مختصر بتوان راهکارهای اصلی تر و کلی تر را پیدا کرد.
1- اعتماد به نفس تحصیلی یعنی باور داشتن به اینکه من می توانم به خوبی از عهده نقش ها و وظایف تحصیلی ام برآیم. در انجام دادن تکالیفم توانا هستم. در یاد گرفتن محتوای دروس مشکلی ندارم. و به خوبی از عهده پرسشهای کلاسی یا امتحانات مدرسه ای بر می آیم.
2- اعتماد به نفس تحصیلی مثل جور کردن تصویر یک پازل است. ممکن است بعضی از دوستان دانش آموزم فقط در یک یا چند درس دچار مشکل باشند. درست مثل کسی که تقریباً همه اجزای یک پازل را به درستی در جای خود قرار داده است اما هنوز در چگونگی قرار دادن یک یا چند قطعه دچار شک و تردید و سردرگمی است. بدیهی است تا زمانی که همه اجزای یک پازل در کنار هم قرار نگیرند نمی توان مدعی شد که معمای پازل حل شده است به همین ترتیب اگر دانش آموزی در یک یا چند درس از اعتماد به نفس بالایی برخوردار نباشد نمی توان گفت عملکرد تحصیلی وی بی نقص و در نتیجه اعتماد به نفس تحصیلی وی کامل است. برای این منظور باید تلاش کنیم تا معمای پازل گونه خود را حل کنیم.
3- به جای اینکه پازلی که به زحمت جفت و جور کرده اید را به خاطر یک یا دو قطعه به هم بریزید و حاصل زحمتتان را به هدر بدهید بهتر این است که دست به یک بازنگری در نحوه ی چیدن پازل به خودتان بدهید و این بار با کمی درایت و تأمل آن را حل کنید. این عمل درست مثل آن می ماند که اگر دانش آموزی به خاطر تجدید شدن در یک یا چند درسی قبول نمی شود بخواهد ترک تحصیل کند و از همه بدتر اینکه به این باور برسد که «مثلاً من ریاضی را نمی فهمم» «من از عربی سر در نمی آورم» «من استعداد زبان ندارم». هیچکدام از این استدلالها صحیح نیست. این دانش آموز اعتماد به نفس ریاضیاتی خود را از دست داده است و تنها کاری که باید انجام دهد آن است که با سعی و تلاش خودش باید این اعتماد به نفس ریاضیاتی را در خودش احیاء یا ایجاد کند. پس در برخورد با هر درس می تواند اعتماد به نفس خاص همان درس را در خود ایجاد کند. این همان نکته ی اساسی است که باید به آن دست یابیم.
4- برای ایجاد اعتماد به نفس در یک درس یا تقویت اعتماد به نفس در آن باید به روش یادگیری معمولی که داشتیم توجه کنیم. شک نکنید که گیر کارتان دقیقاً در همین جا است. روش یادگیری ناکارآمد یا غلط باعث می شود که سطح عملکرد یا بازده ی تحصیلی ما پایین بیاید. این یعنی گرفتن نتایج تحصیلی بد، نمره های پایین و نارضایتی مطلق. به جای اینکه به این نتیجه برسیم که من نمی توانم. من نمی کشم. من استعداد ندارم. بهتر است با بررسی هایی که انجام می دهیم به این نتیجه برسیم که روش یادگیری من در این درس غلط بوده است. تمرین هایی که انجام می دادم کم بوده است. نحوه کار من در این درس نیاز به بازنگری دارد و جملات دیگری از این دست. توجه کنید اگر یکبار دیگر این دو سری جمله را مطالعه کنید پی خواهید برد که جملات اول ما را به بن بست رسانده و ما را دعوت به تسلیم شدن و اعتراف به بی کفایتی تحصیلی و درسی می کند. در حالی که جملات سری دوم ما را دعوت به بازنگری، تلاش دوباره و بازآموزی می کند. نتیجه گیری اول به ما می گوید که تو نمی توانی، این کاره نیستی. در حالی که نتیجه گیری دوم به ما می فهماند که ما توانایی، هوش و استعداد لازم را داریم اما در بهره برداری از آن دچار مشکل شده ایم.
5- برای داشتن اعتماد به نفس تحصیلی همواره بر خودتان تسلط داشته باشید. به خودتان و توانایی هایتان، به هوش و استعداد و ذکاوتتان اعتماد کنید. باور کنید که شما می توانید اما اگر نتایجی خلاف آن را مشاهده می کنید. این نتایج را به روش تان نسبت دهید نه به توانایی هایی که دارید. این باور که من می توانم مثل ماندن در سنگری است که در میدان جنگ از جان شما محافظت می کند. پس سنگر خود را حفظ کنید. باور کنید که روش شما در یاد گرفتن، تمرین کردن، حل کردن، درس خواندن و امتحان دادن اشکال دارد و نیاز به بازنگری اساسی دارد. در این مورد هر چه سریعتر به یک روانشناس تحصیلی یا مشاور متخصص مراجعه کنید.
6- برای احیای اعتماد به نفس تحصیلی تان در درس یا درسهای خاص ابتدا هدف گذاری کنید. تعیین کنید که چه می خواهید؟ وضعیت فعلی خودتان را مشخص کنید. در چه سطح و جایگاهی قرار دارید؟ اگر نمره شما در حد 4 یا 5 است. این وضعیت فعلی شما را در این درس نشان می دهد. به خودتان بگویید من باید 20 بگیرم. اما برای برداشتن این فاصله یادتان باشد که ممکن است شما نتوانید (هر چند که غیر ممکن هم نیست) در اولین آزمون نمره 20 بگیرید. بنابراین اهداف مقطعی خود را مشخص کنید. مثلاً به خودتان بگویید. دفعه بعد می خواهم 8 بگیرم. آزمون دوم را 12 خواهم گرفت. سومین آزمونم را به 15 می رسانم برای چهارمین گام به 17 فکر می کنم و به همین ترتیب با توجه به تعداد امتحانات کلاسی و مستمر و فواصلی که دبیر مربوطه از شما پرسش کلاسی یا آزمون کلاسی به عمل می آورد اهدافتان را برنامه ریزی کنید. در گام بعدی به سراغ یافتن پاسخی برای این سؤال بروید که چگونه؟ چگونه می توانم نمره 5 خود را به 8 برسانم؟ چگونه تمرین کنیم؟ چگونه خودم را آماده کنم؟ چه مباحثی از درس را می دانم؟ چه مباحثی را به خوبی نیاموخته ام چقدر باید تمرین کنم؟ چگونه برنامه ریزی کنم تا به هدف مورد نظرم برسم؟ این سؤالات می توانند راهنمای شگفت آوری باشند برای رسیدن به موفقیت. باور کنید که می توانید. بخواهید که تغییر کنید. گامهای اولیه و کوچک را بردارید. دست از تلاش برندارید. این است فرمول طلایی نوابغ و بزرگان علم و هنر دنیا در موفقیت هایی که به دست می آورند.
7- سرسخت باشید. نترسید. کوچکترین پیشرفت یا کمترین موفقیت را برای خودتان جشن بگیرید این رضایت درونی همانند موتور محرکی است که شما را در مسیری که انتخاب کرده اید به حرکت در می آورد. نتایج کسب شده را با دیگران مقایسه نکنید. زیرا این کار ممکن است شما را دلسرد کند. نتایج خودتان را با گذشته خودتان مقایسه کنید. این راه می تواند امید بخش باشد. مهم این است که نمره 5 قبلی من به 7 رسیده است. مفهوم این تغییر آن است که من به اندازه 2 نمره پیشرفت داشته ام. پس می توانم رضایت داشته باشم و باور کنم که من می توانم. چنین پیشرفتی می تواند نوید بخش پیشرفتهای بعدی باشد. کافی است که من بتوانم باز هم چنین گامهایی را بردارم. هر بار اعتماد به نفس شما در این درس بیش از پیش افزایش خواهد یافت. این قطار به راه افتاده است هر چند کند و سنگین اما نوید بخش حرکت به سوی مقصد است.
8- یادتان باشد که پیشرفت هایتان را به عامل شانس و سادگی امتحان نسبت ندهید. بلکه آن را به تلاشی که به خرج داده اید و به استعداد و توانی که دارید نسبت دهید. دانش آموزی که در درسی رشد می کند. این رشد را در درجه اول باید مدیون هوش و استعدادش باشد و بعد کوشش و تلاشی که داشته است. فقط در چنین شرایطی است که اعتماد به نفس تحصیلی ما افزایش می یابد. در این موارد به خودتان بگویید که این موفقیت نتیجه نحوه ی مطالعه من بوده است . نتیجه ی تغییر در شیوه های کسب نتیجه بوده است. من برای رسیدن به این سطح از موفقیت اینگونه تلاش کرده ام و...
9- اشتباه نکنید. شما ممکن است در فعالیتهای اجتماعی یا ورزشی یا اقتصادی یا هنری از اعتماد به نفس فوق العاده ای برخوردار باشید. اما این امر به منزله آن نیست که الزاماً اعتماد به نفس تحصیلی شما هم فوق العاده باشد. یک فرد می تواند از اعتماد به نفس تحصیلی فوق العاده ای برخوردار باشد. اما در سایر زمینه ها این اعتماد به نفس را نداشته باشد. خیلی از دانش آموزان زبده و به اصطلاح شاگردان ممتاز و شاگرد اولها هستند که فقط یاد گرفته اند درس بخوانند اما در زمینه های اجتماعی یا ورزشی اعتماد به نفس خوبی ندارند. پاره ای دیگر هم اعتماد به نفس تحصیلی پایینی دارند اما در سایر زمینه ها اعتماد به نفس بالایی دارند. مثلاً بسیاری از دانش آموزانی که در ورزش سرآمد دیگران هستند در زمینه ی درسی متاسفانه دچار کاستی هایی هستند. بهتر آن است که به فکر ایجاد تعادل در همه کارهایمان باشیم. کتاب زندگی هرگز با یک صفحه کتاب نمی شود.
10- خیاط ها می گویند: «پارچه را دو یا چند بار اندازه بگیر اما یکبار آن را ببر» این عبارت می تواند برای دانش آموزان فوق العاده اساسی باشد. بویژه دانش آموزانی که از اعتماد به نفس تحصیلی پایینی برخوردارند. معمولاً تجربه نشان می دهد که بخش اعظم دانش آموزانی که دچار افت تحصیلی در یک یا چند درس شده اند. نمره کم آنها نتیجه آن بوده که آنها فکر می کرده اند بقدر کافی درس خوانده اند. در حالیکه متاسفانه نتیجه کار نشان داده که سهل انگاری هایی در این زمینه صورت گرفته است. درست مثل شاگرد خیاطی که فکر می کرده اندازه گیری درستی داشته و به پارچه اش برش داده است. اما متاسفانه دچار خطایی در اندازه گیری شده است. پس قبل از هر آزمونی اطمینان حاصل کنید که همه چیز را می دانید. همه چیز را تمرین کرده اید. همه گونه آمادگی برای امتحان دادن را دارید. هیچ چیزی را بدون اطمینان قطعی رها نکنید. در این صورت مطمئن باشید که موفقیت شما قطعی است. سرنوشت بسیاری از داوطلبان کنکور دقیقاً مشابه همان شاگرد خیاط است. در حالیکه آنها می توانند اینگونه نباشند.
11- برای غلبه بر عدم اعتماد به نفس تحصیلی، یکی دیگر از گامهایی که باید بردارید این است که اصلاً به نتیجه ی کار فکر نکنید. به جای آن تمام هوش و حواستان را معطوف به نحوه انجام دادن کار کنید. مسئولیت خود را به بهترین وجه انجام دهید. تلاش خود را به بهترین حالت ممکن جهت بدهید. دقت و تمرکزتان را در انجام کارتان بشدت بالا ببرید. راه رسیدن به موفقیت تحصیلی را درست طی کنید. نتیجه هر چه باشد چیزی جز پیشرفت تحصیلی و موفقیت نیست. اما اگر به نتیجه ی کار فکر کنید ممکن است در جریان تلاشی که می کنید دلسرد شوید. زیرا هنوز کار به پایان نرسیده است. اما ما آن را با پایان کار مقایسه می کنیم. به همین دلیل است که نباید به نتیجه ی کار فکر کنید.
12- همیشه هستند دوستانی که بر باورهای منفی شما مهر تأیید می زنند آنها با نگرش های منفی ای که دارند این باور غلط را در شما بارور می کنند که نمی توانید موفق باشید. با اینکه به شما تلقین می کنند که تلاش در جهت تغییر وضعیت موجود نمی تواند قرین موفقیت باشد. این دوستان بویژه اگر خودشان هم ضعفی در همان درس داشته باشند برای اینکه پوششی بر ضعف خودشان فراهم کنند با شما همراه شده و وانمود می کنند که بارها این راه را آزموده اند اما به نتیجه ای نرسیده اند و به همین علت ما را دعوت به پذیرش وضعیت موجود نموده و مانع سعی و تلاش و برنامه ریزی ما می شوند. گاهی هم به دلیل اینکه خودشان نمی خواهند یا احساس می کنند نمی توانند. دوست ندارند خودشان را تنها ببینند در نتیجه مدام از نیمه خالی لیوان سخن می گویند. درست مثل معتادانی که وقتی با تصمیم یکی از دوستانشان مبنی بر ترک اعتیاد روبرو می شوند مرتب او را مورد تلقین قرار می دهند که این کار شدنی نیست و در نتیجه اراده برای شروع یک تغییر را در هم می شکنند. از هم اکنون تصمیم بگیرید تا تولدی تازه داشته باشید. تصور از خود تحصیلی تان را مثبت کنید. نیمه پر لیوان را ببینید. گوشتان را بر هر چه تلقین های درونی و بیرونی منفی است ببندید. به ندای وجدانتان توجه کنید و فردای روشنی را برای خودتان رقم بزنید. همت کنید و حرکت را حتی با یک گام کوچک از همین امروز آغاز کنید.
13- مهمترین مانع موفقیت افرادی که اعتماد به نفس تحصیلی پایینی دارند خودشان هستند. باورهای غلط، عادتهای غلط، روشهای غلط، برنامه های غلط و موارد دیگری از دست مانع از دست یابی شما به آن چیزی می شود که لیاقت و شایستگی آن را دارید. وقتی تصمیم به تغییر شرایط گرفتید. یادتان باشد که باید همه ی این روندهای نا صحیح و پر اشتباه را اصلاح کنید. این بازنگری نیازمند صرف انرژیِ دقت و مراقبت از خویشتن است. در لحظات سختی و ناراحتی، یعنی همان لحظه هایی که از رسیدن به اهدافتان مأیوس می شوید، همان لحظه هایی که شما را دلسرد می کند و در تصمیم تان و صحت آن شک می کنید. دقایقی را با خودتان خلوت کنید و سعی کنید عواملی که باعث دلسردی و ناامیدی و شک و تردیدتان شده را پیدا کنید. بیرحمانه با آنها برخورد کنید قاطعانه آنها را ریشه کن کنید. هرگز اجازه ندهید این افکار مأیوس کننده و منفی بر شما غلبه کنند. خودتان را دلداری دهید. بر تصمیمی که گرفته اید پافشاری کنید تلاشتان را اصلاً کم نکنید. موفقیت از آن شما است. اعتماد به نفس یعنی داشتن همه این ویژگیها، ویژگیهایی که مطمئناً شما از آن بهره مندید.
14- فراموش نکنید که وقتی برای احیای اعتماد به نفس تان تلاش کردید وقتی همه ی تلاش خود را به کار گرفتید. وقتی احساس می کنید کار دیگری از دستتان بر نمی آید. وقتی برای خروج از این بن بست با دیگران مشاوره کردید. تا رسیدن به نتیجه صبور باشید. مطمئن باشید که آن تلاشها حتماً به بار خواهد نشست. آرامش خود را حفظ کنید و به فردایی بهتر بیندیشید.
15- به قابلیت های خودتان ایمان داشته باشید. یادتان باشد که از دل یک دانه گندم یک خوشه ی گندم و از دل یک گردوی کوچک درختی تناور به عمل خواهد آمد. اعتماد به نفس، یعنی باور یک خوشه گندم توسط یک دانه، یعنی باور پتانسیل های وجودمان. یعنی حرکت به سوی شدن. یعنی دیدن درختی تناور در دل یک گردوی کوچک.
16- برای تحقق اعتماد به نفس تان باید بر حجم موفقیت هایتان بیافزایید. برای آنکه موفقیت های تحصیلی تان روز بروز بیشتر و پر رنگ تر شود باید ضریب بی دقتی ها و خطاهایتان را کاهش دهید. با کاستن از این ضرایب از در معرض شکست و ناکامی قرار گرفتن که کاهنده اعتماد به نفس است در امان خواهید ماند.
17- این را بدانید که کمبود اعتماد به نفس در بخشی از جریان زندگی می تواند برای همه انسانها طبیعی باشد. بنابراین اگر حس می کنید که از اعتماد به نفس تحصیلی پایینی برخوردارید فکر نکنید که فاجعه ای رخ داده و یا شما در وضعیت شرم آوری قرار دارید. همه ما ممکن است در برخی زمینه ها دارای اعتماد به نفس بالا و کافی و در زمینه هایی دیگر فاقد اعتماد به نفس کافی باشیم. مهم این است که بیاموزیم چگونه باید از شاهراه رشد و تکامل عبور نماییم و تصمیم به عبور را به موقع بگیریم. هیچوقت دیر نیست از هم اکنون آغاز کنید.
18- به خودتان یادآوری کنید که خودباوری از طریق موفقیت حاصل خواهد شد. بنابراین برای رسیدن به موفقیت با تکالیف ساده تر و کم حجم تر آغاز کنید. تکالیفی که اطمینان دارید به راحتی می توانید از پس آن برآیید. این ساده ترین راه افزایش اعتماد به نفس تحصیلی است.
19- به خودتان ترس راه ندهید. بهتر است در پاسخگویی به سؤالاتی که بلد هستید داوطلب شوید این کار روحیه ی شما را از سویی دگرگون خواهد کرد و از سوی دیگر باعث تغییر نگاه دبیران و همکلاسی ها به توانمندیهای شما خواهد شد. داوطلب شدن در امور تحصیلی شما را در موقعیت های ممتازی قرار می دهد که بسیار گرانبها و منحصر به فردند. موفقیت در این موقعیت ها مطمئناً اعتماد به نفس شما را به نحو شگفت انگیزی افزایش خواهد داد.
20. اگر مایل هستید که اعتماد به نفس تحصیلی تان بالا برود. لطفاً آماده اسباب کشی باشید. شما از اردوگاه تحصیلی ناکامان باید به اردوگاه افراد موفق بروید. این حق شماست. شایستگی و لیاقتتان بیش از اینها است. پس گروه دوستان خود را هم تغییر دهید و آهسته آهسته به سمت دوستانی بروید که در عملکرد تحصیلی خود صاحب جایگاه و مقامی قابل تحسین هستند. تغییر حلقه ی دوستان یعنی تغییر حلقه ی روابط، تغییر حلقه ی باورها، تغییر حلقه ی تلاش ها، تغییر حلقه ی نگرشها یعنی موفقیت.
/ج
