تصمیم گیری

زندگی شامل تصمیمات زیادی است و اتخاذ بهترین تصمیم ها و انتخاب های معقول کلید موفقیت است. بنابراین، کسب مهارت تصمیم گیری (Decision Making) به فرد کمک می کند. البته هیچ کس نمی تواند همیشه تصمیم های درستی بگیرد؛ اما با توسعه مهارت های تصمیم گیری خود می تواند میزان موفقیتش را افزایش دهد (ترکاشوند، 1385). همه انسان ها هر روزه در مورد مسائل گوناگون زندگی خود تصمیم گیری می کنند؛ ولی همیشه تصمیم های آنها درست و هوشمندانه نیست. یعنی برخی از این تصمیم گیری ها غلط بوده و پی آمدهای ناخوشایندی را برای فرد ایجاد می کنند. بنابراین کسب مهارت تصمیم گیری به افراد و اطرافیانشان کمک می کند تا به نحو مؤثرتری در مورد مشکلات و مسائل زندگی تصمیم گیری کنند. همچنین جوانب مختلف کارها، انتخاب ها و پی آمدهای مثبت و منفی هر یک از آنها را در نظر بگیرند. از طرفی، تصمیم گیری مناسب و واقع بینانه موجب بالا رفتن سطح سلامت روانی می شود. تصمیم گرفتن دارای معانی ضمنی متفاوتی می باشد؛ اما اغلب اوقات تصور می شود که تصمیم گرفتن تنها در لحظات حساس و مهم زندگی انسان معنا پیدا می کند و در لحظات کم ارزش تر از هیچ جایگاهی برخوردار نمی باشد. توانایی تصمیم گیری و دارا بودن اطمینان خاطر در تصمیمات، از وظایف هر پدر و مادر، کارمند و هر عضو مسئولیت پذیر جامعه به شمار می رود. در طول یک روز عادی، هر فرد چندین بار با شرایطی مواجه می شود که تصمیم گیری برای آنها لازم است و این امر به طور مکرر ادامه دارد. به طور مثال، فرد انتخاب می کند که چه لباسی به تن کند، چه چیزی بخورد، برنامه روزانه خود را طرح ریزی کند و مواردی مشابه این. در حالی که بسیاری از افراد این امور را ناآگاهانه انجام می دهند و اصلاً‌ متوجه نیستند که در حال تصمیم گرفتن می باشند. برای عده ای از افراد نیز شکل تصمیم گیری و اعتماد به تصمیم هایی که اتخاذ کرده اند، امری غریزی به شمار می رود. این دسته از افراد به طور خدادادی از توانایی بالایی در تصمیم گیری برخوردار هستند. اما در مقابل اینها، بعضی از افراد وجود دارند که به هیچ وجه از توانایی تصمیم گیری برخوردار نیستند. برای این دسته از افراد حتی کوچک ترین تصمیم گیری ها نیز کاری بسیار دشوار و آزار دهنده به شمار می رود. معمولاً به کودکانی که خود را درگیر تصمیم گیری می کنند، برچسب ایرادگیر چسبانده می شود و تصور می شود که نگهداری از این کودکان به این دلیل که فقط به دنبال جلب توجه بزرگ ترها هستند،‌ اندکی مشکل به نظر می رسد. اما والدین باید نگران فرزندانی باشند که حتی توانایی ندارند نهار مورد علاقه خود را انتخاب کنند و یا نمی دانند در کدام قسمت از ماشین بنشینند. بسیاری از نوجوانان، جوانان و حتی بزرگسالان نیز در نحوه چیدمان مبلمان اتاق نشیمن خود با مشکل مواجه هستند؛ یا برای خرید یک دست کت و شلوار، ساعت ها و چه بسا روزها وقت صرف می کنند و در آخر هم به هیچ نتیجه ای نمی رسند. این در حالی است که سایرین تصمیمات مهمی را در مورد زندگی جوامع بشری اتخاذ می کنند. جالب اینکه به طور معمول، افرادی که به عدم توانایی در تصمیم گیری دچار هستند تا سنین بزرگسالی متوجه این معضل نمی شوند و تصور می کنند که فقط توانایی رسیدن به آرزوهایشان را ندارند. محیط اطراف نیز عامل مهمی در تصمیم گیری به شمار می رود؛ به این دلیل که توانایی تصمیم گیری معمولاً جزء خصوصیات ذاتی انسان ها به شمار نمی رود. لذا باید به کودکان و نوجوانان آموزش داده شود که چگونه می توانند خود را با شرایط مختلف وفق داده و ارزیابی درستی از آنها داشته باشند. کودکان و نوجوانان باید بتوانند نیازهای خود و تصمیم مورد نظرشان را تشخیص دهند و قادر باشند تا از میان چند گزینه، معقول ترین گزینه را انتخاب کنند و هرگز نباید تصمیم های کودکان به نوع غذا، لباس و اسباب بازی محدود شود. اگر بتوان این گزینه ها را افزایش داد، به طور طبیعی، حس کنجکاوی و در نتیجه اعتماد به نفس آنها در تصمیم گیری نیز افزایش داده خواهد شد. کودکی که نمی تواند در مورد صبحانه اش تصمیم بگیرد، به طور قطع در آینده با مشکل مواجه خواهد شد. وقتی او نمی تواند از بین کره، پنیر و مربا یکی را انتخاب کند، پس در آینده چگونه می تواند در مواجهه با مشکلات زندگی جان سالم به در ببرد. بنابراین با فراهم آوردن راهنمایی های آموزنده، حق انتخاب های سازنده و شرایط منطقی، مربیان می توانند قدرت تصمیم گیری در کودکان، نوجوانان و جوانان را افزایش دهند. با شروع کردن انتخاب هایی نظیر غذای مورد علاقه برای صبحانه و یا لباس مناسب برای رفتن به مدرسه، کودک کم کم با مقوله تصمیم گیری آشنا می شود و رفته رفته با آن سازگار می شود. پیشنهاد کردن چند نوع غذا، لباس و یا کتاب مختلف، کودک را هدفمند می سازد و از رویارویی با چند گزینه مختلف، احساس سردرگمی نمی کند. شاید هل دادن کودکان به سمت تصمیم گیری اندکی دشوار به نظر برسد، اما باید سعی شود که آنها را وادار به این کار کرد. مثلاً چند لباس مختلف را پیش روی آنها قرار داد و سپس سعی کرد که کودکان به طور ناخودآگاه به گرفتن تصمیم وادار شوند. آنها می توانند هر کدام از لباس ها را که نمی پسندند به ترتیب از دور خارج کنند تا به هدف مورد نظر دست پیدا کنند و یا می توانند ویژگی های لباس مورد علاقه خود را مطرح کنند تا از این طریق سریع تر به نتیجه پایانی نزدیک شوند. نکته ای که والدین باید به آن توجه داشته باشند اینکه اگر کودک تصمیم نادرستی گرفت نباید او را محدود کنند؛ بلکه باید اجازه دهند با عواقب احتمالی آن رو به رو شود. مثلاً اگر تصمیم گرفت که به دلیل سیر شدن، بقیه غذایش را نخورد، پس بنابراین جایی برای دسر و تنقلات هم نخواهد داشت. یا اگر لباس مورد علاقه برادرش را به تن کرد، باید خودش آنرا بشوید و از این بابت از برادرش هم عذرخواهی کند. یکی از مهم ترین نکات در هنگام تصمیم گیری، دارا بودن اعتماد به نفس بالاست. اگر فرزندان به توانایی هایشان در مورد کاری که انجام می دهند، اطمینان نداشته باشند، هیچ گاه قادر نخواهند بود که به منظور تصمیم گیری، مسائل مختلف را مو شکافی کنند. لذا باید از توانایی های کودکان پشتیبانی کرد و آنها را به خاطر تصمیم گیری هایشان تشویق کرد. چنین کارهایی به عنوان ابزاری برای بالا بردن اعتماد و اطمینان در کودکان شناخته می شوند. عباراتی نظیر: «انتخاب بلوز آبی کار بی نظیری بود» یا «انتخاب تو برای خوردن نان و پنیر برای صبحانه واقعاً عالی است» این اطمینان را به کودکان می دهد که آنها هم قادر به تصمیم گیری هستند. بنابراین اگر والدین می خواهند که فرزندانشان کاملاً مطمئن باشند، باید به آنها اجازه دهند که تصمیم های مختلفی در مورد موضوع های متفاوت بگیرند. یک فرد کم سن و سال باید متوجه شود که در هر لحظه از زندگی باید تصمیم های مهمی بگیرد. انتخاب هایی نظیر: «با چه کسی در داخل حیاط بازی کنم» و «برای صبحانه چه بخورم» از جمله مواردی هستند که پایه تصمیم های مهم تری را که کودک قرار است در آینده برای زندگیش بگیرد طرح ریزی می کنند. همین طور باید به کودک خاطر نشان کرد که سؤال کردن و کمک خواستن در مواقع حساس بلامانع است؛ اما در عین حال باید تنها بر اساس عقاید و اعتقادات خودش عمل کند. باید برایش روشن شود که هر روز تصمیم های زیادی می گیرد و تمام آنها به عنوان تمریناتی برای آمادگی که برای سال های آتی لازم دارد، به شمار می روند. این نکته نیز لازم است از سوی بزرگ ترها مورد توجه قرار گیرد که زمانی که کودک تصمیم خود را می گیرد و برای بیان آن از سمت اتاقش به سوی بزرگ ترها می آید، اگر به طور مکرر از او ایراد گرفته شود و کارهایش به چشم یک منتقد نگاه کرده شود، به طور مسلم او اعتماد به نفس خود را از دست می دهد و بزرگ ترها نیز از هدف اصلی خودشان که همان ایجاد اطمینان در تصمیم گیری است، دور خواهند ماند. لذا باید به نقاط مثبت تصمیم کودک نگاه کرده شود و فقط انگشت را بر روی اِشکالات و کاستی های او نگذاشت. استفاده از عباراتی چون: «بگذار یک انتخاب دیگر داشته باشیم» یا «نظرات در مورد یک انتخاب دیگر چیست؟» او را به خاطر تصمیمش تشویق می کند؛ اما در عین حال زیرکانه او را به سمت انتخاب مجدد رهنمون می سازد. نکته مهم دیگر اینکه اگر کودکان و نوجوانان بتوانند فعالانه در مورد اعمالشان تصمیم گیری کنند و جوانب مختلف انتخاب ها را بررسی و پی آمد هر انتخاب را ارزیابی کنند، به طور یقین در سطوح بالاتر بهداشت روانی قرار خواهند گرفت (کاوه، 1387: 85 و 84). اما وقتی افراد به راحتی زیر بار هر چیز می روند یعنی: قدرت تصمیم گیری خودشان را قبول ندارند؛ قبول ندارند که هر موقعیتی منحصر به فرد است و مانندی ندارد و این حرف احمقانه که: «همه چیز تابع شرایط است» را پذیرفته اند (نجفی پور، 1386: 72). بنابراین افراد لازم است بیاموزند که به درون خویش نظر بیافکنند و به کفایت و توانایی های خود اعتماد داشته باشند؛ سپس تصمیم بگیرند که چه کاری صحیح و چه کاری غلط است (ساندرز، 1381: 154). البته چند نکته مهم نیز در تصمیم گیری باید مورد توجه قرار گیرد که عبارت است از: نداشتن انتظار غیر واقع بینانه از خود، خودداری از تصمیمات عجولانه و انتخاب راه حل های ساده، پذیرفتن مسئولیت مسائل خود در تمام امور، خودداری از تصمیم گیری در موقع خستگی، درست گرفتن از تجربه های گذشته، اختصاص وقت برای اتخاذ تصمیم مناسب، تشویق خود پس از اتخاذ تصمیم، پذیرش هویت خود همان گونه که هست و عدم اجازه به دیگران برای اتخاذ تصمیم به جای فرد. تصمیم گیری سبک هایی دارد که عبارتند از:
الف- تصمیم گیری تکانشی:
مانند افرادی که اولین راه حل ممکن را در تصمیم های خود در نظر می گیرند.
ب- تصمیم گیری جبرگرا:
مانند افرادی که راه حل تصمیم های خود را به دست سرنوشت می سپارند و می گویند هرچه که باید اتفاق بیافتد، می افتد.
پ- تصمیم گیری فروتنانه:
مانند افرادی که از برنامه های افراد دیگر تبعیت می کنند.
ت- تصمیم گیری تأخیری:
مانند کسانی که فکر کردن و عمل کردن درباره یک مسئله را به تعویق می اندازند.
ث- تصمیم گیری سر در گم:
مانند کسانی که وقت و فکر زیادی را برای جمع آوری اطلاعات می گذارند تا جایی که در میان داده هایی که جمع کرده اند گم می شوند.
ج- تصمیم گیری با برنامه:
مانند کسانی که راهبردهای آنها براساس رویکرد منطقی و برقراری تعادل میان شناخت و هیجان است.
چ- تصمیم گیری شهودی:
مانند کسانی که بر اساس احساسات خود تصمیم می گیرند؛ اما نمی توانند آن را به صورت کلامی بیان کنند.
ح- تصمیم گیری بی اثر:
مانند افرادی که مسئولیت تصمیم های خود را می پذیرند؛ اما قادر نیستند آن را اجرا کنند.
خ- تصمیم گیری طفره رونده:
مانند کسانی که از تصمیم گیری اجتناب می کنند یا پاسخی می دهند که دیگران را منحرف کنند.
د- تصمیم گیری راحت طلب:
مانند کسانی که کم خطرترین روش را انتخاب می کنند (ترکاشوند، 1385).
در این خصوص نیز مطالعات گوناگون نشان داده اند که تصمیم گیری مناسب می تواند منجر به جلوگیری از ایجاد رفتارهای پرخطری مثل سوء مصرف مواد مخدر شود. به طور مثال، پنتز و همکاران (Pentz et Al-1989)، هانس و گراهام (Hansen & Graham-1991) و بوترین، باکر، دونبری، بوترین و دیاز (Botvin, Baker, Dusenbury, Botvin & Diaz-1995) در مطالعات خود نشان دادند که مهارت های تصمیم گیری می تواند در پیشگیری از سوء مصرف مواد نقش مؤثر داشته باشد (گلانتر و هارتل، 1386: 305). به دلیل همین نقش است که پیامبر اسلام (ص) در حدیث پر معنا و زیبایی فرمودند: «کار را به تدبیر بنگر؛ اگر در سرانجام آن خیری هست قدم بگذار و اگر از عاقبت آن بیم گمراهی و زیانمندی داری، دست نگه دار» (فرمهینی و همکاران، 1388: 135).
منبع :کاوه، محمد، (1391)، آسیب شناسی بیماری های اجتماعی (جلد اول)، تهران: نشر جامعه شناسان، چاپ اول 1391.