در این مقاله می خواهیم نگاهی از پنجره احکام شرعیه به ازدواج و روابط بین زوجین بیندازیم.
دوران نامزدی
تفریح و رفتن به گردش با نامزد خود- که هنوز عقد نکرده است- چه حکمی دارد؟
همه ی مراجع: تا زمانی که عقد شرعی خوانده نشده، جایز نیست.(1)***
نگاه به نامزد
آیا نگاه مرد به بدن نامزد خود- که هنوز نامحرم است؛ ولی ازدواج با او قطعی است- جایز است؟
همه ی مراجع: خیر، نامزد نامحرم، با سایر زنان تفاوتی ندارد.(2)***
طلای سفید
طلای سفید، برای مردان چه حکمی دارد؟
همه ی مراجع: اگر از جنس طلا باشد، جایز نیست؛ هر چند به رنگ سفید باشد.(3)***
حکم پلاتین
آیا در دست کردن و استفاده از پلاتین برای مرد اشکال دارد؟
همه ی مراجع: استفاده از پلاتین اشکال ندارد.(4)***
نفقه دوران عقد تا عروسی
در دوران عقد تا عروسی- که دختر در خانه پدر به سر می برد- آیا تأمین نفقه او بر عهده ی شوهر است؟
همه ی مراجع: (به جز تبریزی، وحید و سیستانی): در فرض یاد شده اگر زن تمکین داشته باشد، نفقه ی او بر شوهر واجب است.وحید و تبریزی: خیر، در این فرض بر عهده ی شوهر نیست.
سیستانی: اگر در شهری که زندگی می کنند، متعارف این است که نفقه ی دختر را خانواده اش می دهد، بر عهده ی شوهر چیزی نیست. در غیر اینصورت، پرداخت نفقه، وظیفه ی شوهر است.(5)
***
نماز با صورت آرایش کرده
برخی از خانم ها فکر می کنند، نماز خواندن با صورت آرایش کرده صحیح نیست. در حالی که اگر آرایش مانع از رسیدن پوست پیشانی بر مهر نباشد، اشکال ندارد.(6)***
هفته اول عروسی
• مسأله: چنانچه، دختر باکره باشد، مرد باید در هفت شب نخست، نزد عروس باشد و اگر باکره نباشد، در سه شب نخست باید نزد او باشد، مگر آن که زن از حق خود صرف نظر کند.(7)احکام جنسی
راه های تشخیص جنابت چیست؟
همه ی مراجع: به دو چیز انسان جنب می شود:1. آمیزش جنسی به مقدار دخول نسبت به مرد و زن (اگر چه منی بیرون نیاید).
2. بیرون آمدن منی، در خواب باشد یا بیداری، کم باشد یا زیاد، با شهوت باشد یا بی شهوت، با اختیار باشد یا بی اختیار.(8)
وذی، مذی، و ودی را توضیح دهید؟
همه ی مراجع:مذی، به آبی گویند که گاه بعد از ملاعبه و بازی کردن با همسر، بیرون می آید.
وذی، به آبی گویند که گاه بعد از منی بیرون آید.
ودی، به آبی گویند که گاه بعد از بول آمدن بیرون می آید و کمی سفید و چسبنده است.
همه این آب ها، در صورتی که مجرا به بول و منی آلوده نباشد، پاک است.
تبصره: فایده استبرا از بول این است که، اگر آب مشکوکی، بعد از آن خارج شود، پاک است و وضو را هم باطل نمی کند، اما اگر استبرا نکرده، باید، وضو را اعاده کند و محل را بشوید.
فایده ی استبرا از منی این است که اگر رطوبت مشکوکی از او خارج شود و نداند، منی است یا یکی از آب های پاک، غسل ندارد و اگر استبرا نکند و احتمال دهد ذرات منی در مجرا باقی بوده و همراه بول یا رطوبتی دیگر خارج شده، باید دوباره غسل کند.(9)
***
تشخیص منی
راه تشخیص منی و احتلام در مرد چیست؟همه ی مراجع (به جز بهجت، مکارم و صافی): خروج منی در مرد دارای سه نشانه است: 1. همراه شهوت باشد. 2. با جستن بیرون آید. 3. بدن سست شود. اگر هیچ یک از نشانه های سه گانه و یا یکی از آن ها را نداشت، به منی حکم نمی شود؛ مگر آن که از راهی دیگر یقین کند که منی است.
بهجت و مکارم: خروج منی در مرد دارای دو نشانه است: 1. همراه با شهوت باشد. 2. با جستن بیرون آید. اگر هیچ یک از این دو نشانه یا یکی از آن دو را نداشت، به منی حکم نمی شود؛ مگر آن که از راهی دیگر یقین کند که منی است.
صافی: اگر با شهوت و جستن بیرون آید و یا با جستن بیرون‌آید و بدن سست شود، آن رطوبت حکم منی را دارد و اگر هیچ یک از این دو نشانه را نداشت، به منی حکم نمی شود؛ مگر آن که از راهی دیگر اطمینان پیدا کند که منی است.(10)
***
جنابت در زن
راه تشخیص منی و احتلام در زن چیست؟
همه ی مراجع(به جز بهجت، تبریزی، و نوری): خروج ترشّحات زن، اگر همراه با شهوت (اوج لذّت جنسی) باشد، به جنابت آن ها حکم می شود و لازم نیست، با جستن بیرون بیاید و بدن سست شود و اگر بدون شهوت باشد، به منی حکم نمی شود، مگر آن که از راهی دیگر یقین کند، منی است.بهجت: خروج ترشّحات زن، اگر همراه با شهوت (اوج لذّت جنسی) باشد و با جستن بیرون آید، به منی حکم می شود و اگر هیچ یک از دو علامت، یا یکی از آن ها را نداشت، به منی حکم نمی شود؛ مگر آن که از راهی دیگر یقین کند، منی است.
تبریزی و نوری: خروج ترشّحات زن، اگر با شهوت خاص (اوج لذّت جنسی) همراه باشد و بدن پس از آن سست شود، به منی حکم می شود و اگر هیچ یک از دو نشانه، یا یکی از آن ها را نداشت، به منی حکم نمی شود؛ مگر آن که از راهی دیگر یقین کند، منی است.(11)
***
ترشحات زنانه
پرسش: آیا ترشحات معمولی خانم ها، وضو را باطل می کند؟
همه ی مراجع: خیر، مگر آن که به منی یا بول بودن آن یقین کند.(12)روابط زناشویی
• مسأله: زن و شوهر می توانند، به تمام بدن یکدیگر نگاه کنند، چه با قصد شهوت و چه بدون قصد آن.(13)آیا زن، می تواند، از نگاه کردن شوهر به بدن خود ممانعت به عمل آورد؟
زن، باید، برای کلیه ی بهره های جنسی شوهر مطیع او باشد، مگر این که عذر شرعی داشته باشد.(14)تمکین، زن نسبت به روابط زناشویی، چه مقدار باید باشد؟
همه ی مراجع: اگر عذر شرعی(مانند حیض، ضرر برای سلامت بدن و...) نداشته باشد و شوهر بخواهد، باید تمکین کند.(15)• مسأله: هرگونه تماس بدنی بین زن و شوهر، با هر عضوی باشد، جایز است.(16)
اگر انسان، در شب، بداند که صبح برای غسل کردن آب پیدا نمی کند، آیا با این حال می تواند، با همسر خود نزدیکی کند؟
جواب: مانع ندارد.(17)***
تحریک جنسی
آیا انسان، می تواند، با نگاه به عکس همسرش، حسّ جنسی خود را تحریک کند و لذّت ببرد؟
نگاه کردن به عکس همسر اشکال ندارد، چه با قصد لذّت و چه بدون آن و تصور کردن او هم در ذهن در صورتی که به کار حرام استمنا منجر نشود، اشکال ندارد.آیا دیدن فیلم های شهوت انگیز، برای فرد متأهل جایز است؟
اگر دیدن آن ها به قصد تحریک شهوت باشد و یا موجب تحریک آن شود، جایز نیست.(18)آیا بر زن و شوهر جایز است، در حالی که تنها هستند، فیلم های سکسی ببینند و سپس عمل زناشویی انجام دهند؟
نگاه کردن به این گونه فیلم ها، برای همه حرام است.(19)دیدن فیلم هایی که راه صحیح نزدیکی با زن باردار را آموزش می دهد، برای مردان متأهل چه حکمی دارد؟
دیدن این فیلم ها که همیشه با نگاه شهوت برانگیز همراه است، جایز نیست.(20)***
نزدیکی از پشت
حکم نزدیکی از پشت در زمانی که زن حائض است، چیست؟
امام، خامنه ای، صافی، مکارم و نوری: کراهت شدید دارد.سیستانی و فاضل: اگر زن راضی باشد، کراهت شدید دارد و اگر راضی نباشد، بنابر احتیاط واجب جائز نیست.
بهجت، تبریزی و وحید: بنابر احتیاط واجب، جایز نیست.(21)
***
زمان آمیزش
آمیزش در برخی زمان ها و حالت ها ممکن است حرام باشد. با مواردزو احکام آن آشنا می شویم:الف) در حال حیض
• مسأله: آمیزش، در فرج، در زمان حیض هم برای مرد و هم برای زن حرام است، اگر چه به مقدار ختنه گاه باشد و منی هم بیرون نیاید، بلکه احتیاط واجب آن است که به مقدار کم تر از ختنه گاه نیز آمیزش صورت نگیرد.(22)• مسأله: اگر، در هنگام آمیزش زن حائض شود، مرد باید بلافاصله از او کناره بگیرد و اگر از او فاصله نگرفت، بنابر احتیاط واجب، باید، کفّاره بدهد.(23)
• مسأله: آمیزش، در روزهایی که حیض زن قطعی نیست، ولی شرعاً باید، برای خود حیض قرار دهد، هم بر مرد هم بر زن حرام است.(24)
• مسأله: زن و شوهر می توانند، در زمان حیض زن، به استثنای دخول، سایر استمتاعات را از یکدیگر داشته باشند. اگر چه به انزال منی منجر گردد.(25)
• مسأله: کامیابی و لذّت بردن از ناف تا زانوی حائض، بر مرد مکروه است، مگر آن که از روی لباس باشد.(26)
اگر خانمی از خون حیض پاک شده است، لیکن، هنوز، غسل به جا نیاورده آیا می تواند، با شوهرش نزدیکی کند؟
پیش از غسل همبستر شدن با زن جایز است، اگر چه کراهت دارد.(27)ب) بعد از داخل شدن وقت نماز
• مسأله: کسی که نمی تواند، غسل و تیمم کند، بعد از داخل شدن وقت نماز، نباید، با همسر خود نزدیکی کند، مگر آن که بترسد که به گناه بیفتد.(28)• مسأله: اگر کسی نمی تواند، غسل کند، امّا، می تواند تیمم نماید، حتی بعد از داخل شدن وقت نماز می تواند، با همسر خود آمیزش کند.(29)
ج) در حال استحاضه ی کثیره یا متوسطه
• مسأله: اگر زن مستحاضه ی کثیره و یا متوسطه باشد، در صورتی که غسل های واجب خود را انجام داده باشد، آمیزش با او جایز است.(30)د) در حال روزه ی واجب
• مسأله: نزدیکی، در حالی که هر دو یا یکی از آنان روزه ی واجب گرفته اند، حرام است و روزه را نیز باطل می کند، اگر چه به مقدار ختنه گاه هم داخل شود و منی هم بیرون نیاید.(31)• مسأله: هر کاری که باعث جنب شدن مرد یا زن، در حال روزه شود، اگر عمدی صورت بگیرد، حرام است و روزه را نیز باطل می کند.(32)
• مسأله: ملامسه و بوسیدن و ملاعبت با همسر در حال روزه، اگر به قصد انزال منی نباشد، اشکال ندارد، لیکن اگر زن یا مرد به گونه ای باشند که عادتاً با این گونه امور جنب می شوند، باید از این گونه کارها نیز اجتناب کنند.(33)
• مسأله: اگر مردی، زن خود را در ماه مبارک رمضان، در حالی که روزه است، به آمیزش مجبور کند، علاوه بر این که فعلی حرام انجام داده است ولی روزه ی زن باطل نمی شود.(34)
هـ) در حال بیماری
• مسأله: اگر زن، بیماری داشته باشد که دکترها او را از آمیزش منع کرده باشند، مجامعت با او برای شوهرش جایز نیست.(35)و) در حال اعتکاف
آمیزش، در حال اعتکاف بر مرد و زن حرام است، بلکه، هر گونه لمس و بوسیدن به شهوت نیز حرام است و اعتکاف را نیز باطل می کند.(36)ز) در حال احرام
• مسأله: مجامعت کردن با همسر در حال احرام جایز نیست.(37)• مسأله: هر گونه لمس، بوسیدن، نگاه کردن به همسر، در حال احرام از روی شهوت جایز نیست.
***
موسیقی محرِّک
آیا زن و شوهر، به جهت تمایل به یکدیگر و افزایش شهوت، می توانند، به موسیقی لهوی گوش فرا دهند؟
همه ی مراجع: گوش دادن به موسیقی حرام جایز نیست و صرف افزایش تمایل به همسر، مجوّز شرعی، برای گوش دادن به آن محسوب نمی شود.(38)***
سقط جنین
آیا بعد از انعقاد نطفه از بین بردن آن جایز است؟
بعد از انعقاد نطفه جایز نیست.(39)***
دیه ی سقط جنین
پرسش: دیه سقط جنین چه مقدار است؟
همه ی مراجع: دیه برای نطفه، 20 مثقال طلای سکه دار؛ برای علقه (خون بسته شده) 40 مثقال طلا و برای مضغه (پاره گوشت) 60 مثقال طلا است. اگر استخوان داشته و بدون گوشت باشد، 80 مثقال و اگر گوشت آن را پوشانده و خلقت کامل شده باشد 100 مثقال است. اگر روح در آن دمیده شده چنانچه پسر باشد 1000 مثقال و اگر دختر باشد 500 مثقال شرعی طلای سکه دار، دیه دارد.گفتنی است که روح در حدود چهار ماهگی در جنین دمیده می شود.(40)
احکام روابط زن و شوهر
پرداخت نفقه
• مسأله: نفقه را می توان به صورت پول یا عین به زن پرداخت؛ به طور مثال، می توان، غذا را پخته یا نپخته و یا پول آن را به زن داد و زن نیز مالک آن می شود.(41)به مقدار نفقه به گردن مرد، دین می آید و به زن مقروض می شود، چه زن آن را از مرد طلب کرده باشد یا نه.(42)
آیا مرد، می تواند، پول هایی را که زن با صرفه جویی در مخارج خانه پس انداز کرده، از زن طلب کند؟
اگر از نفقه ی زن بوده و زن با کم گذاشتن از خود در قسمت مخارج زندگی صرفه جویی کرده، خیر، نمی تواند.(43)اگر خانمی، ماهیانه، از شوهرش، برای مخارج خانه، پول می گیرد، مقداری از آن را پس انداز کند، آیا می تواند، بدون اذن شوهر، برای خود، لباس یا چیزی دیگر بخرد؟
اگر شوهر، ماهیانه را به زن تملیک کرده و اختیار مصرف را به او داده و یا ماهیانه، نفقه ی خود زن است، می تواند، بدون اجازه ی شوهر آن را خرج کند.(44)چنانچه مردی نفقه همسرش را ندهد و یا از آن کم بگذارد، زن چگونه می تواند نفقه ی خود را از او استیفا نماید؟
امام، بهجت و فاضل: نخست باید به حاکم شرع مراجعه کند و با عدم دسترسی به او، با چند نفر از افراد عادل، در میان بگذارد تا از این طریق، او را بر پرداخت نفقه مجبور کنند و اگر این راه ها ممکن نبود، می تواند مخارج زندگی خود را بدون اجازه از اموال شوهر بردارد.تبریزی، سیستانی، صافی، مکارم و نوری: اگر ممکن است، می تواند مخارج زندگی خود را بدون اجازه از اموال شوهر بردارد.
وحید: می تواند از طریق متصدّی امور حِسبّیة، شوهر را بر پرداخت نفقه مجبور کند و اگر ممکن نشد، می تواند خرجی خود را بدون اجازه از مال شوهر بردارد و احتیاط واجب آن است که این کار با اجازه ی حاکم شرع باشد.
تبصره: به فتوای آیت الله سیستانی و آیت الله مکارم شیرازی، در فرض یاد شده، تصرف در اموال شوهر باید با اجازه ی حاکم شرع باشد.(45)
***
حق سکونت زن
پرسش: آیا زن بعد از عقد ازدواج می تواند از سکونت در شهری خاص امتناع ورزد؟
همه ی مراجع: خیر، چنین حقی ندارد؛ مگر آن که در ضمن عقد شرط کرده باشد، (و یا عقد بر این توافق واقع شده باشد).(46)***
مطالبه ی مهریه
پرسش: اگر زن بعد از نزدیکی با همسرش مهرش را از شوهر بطلبد ولی او قادر به پرداخت آن نباشد، تکلیف چیست؟
همه ی مراجع: اگر شوهر به جز خانه و اثاث آن چیزهای دیگری که به آن نیاز دارد و یا در شأن او است چیز دیگری نداشته باشد، زن نمی تواند مهر خود را از او مطالبه کند بلکه باید صبر کند تا او بتواند بدهی خود را بپردازد.(47)***
اطاعت از شوهر
در مقام تعارض بین امر پدر و همسر، اطاعت کدام یک، برای زن مقدم است؟
در امر مشروع، امر شوهر مقدّم است.(48)اگر شوهر، پوشیدن لباس و یا آرایشی خاص را از همسرش درخواست کند، آیا اطاعت او بر زن واجب است؟
همه ی مراجع: اگر این درخواست، در راستای استمتاعات باشد و یا ترک آن باعث نفرت شوهر گردد، بر زن واجب است، اطاعت کند. در غیر این صورت، واجب نیست.(49)***
رضایت شوهر
آیا همین اندازه که زن، بداند، شوهرش، برای بیرون رفتن از منزل راضی است، کفایت می کند یا این که باید، از او اجازه بگیرد؟همه ی مراجع: اگر می داند که شوهرش راضی است، کفایت می کند و اجازه گرفتن لازم نیست.(50)
***
لباس میهمانی
اگر جهت شرکت در یک میهمانی خاص، زن بخواهد، لباس ویژه، بپوشد، ولی، همسر وی راضی نباشد، چه حکمی دارد؟
اگر پوشیدن لباس، موجب اختلاف و مفسده باشد، باید، از پوشیدن آن اجتناب شود و شوهر نیز، نباید، از لباسی که متعارف است، جلوگیری کند.(51)***
آرایش برای غیر همسر
آرایش نمودن زن، برای غیر همسر، در بعضی مجالس زنانه، مثل عروسی یا میهمانی های زنانه، در صورتی که همسر راضی نباشد، چه حکمی دارد؟در صورتی که نامحرم او را نبیند، اشکال ندارد؛ ولی، سعی شود، موافقت شوهر حاصل گردد.(52)
***
نذر زن
آیا زن، می تواند، بدون اذن شوهر، از مال خود نذر کند؟
امام و خامنه ای: خیر، نذر زن در اموال خود، بدون اذن شوهر صحیح نیست.نوری: آری، نذر زن، از مال خودش، بدون اذن شوهر صحیح است.
سیستانی، صافی و وحید: اگر نذر، مزاحم حقوق شوهر باشد، بدون اذن او (در هر حال) صحیح نیست و بنابر احتیاط واجب، در اموال خود نیز- غیر از حج، زکات، صله رحم و احسان به پدر و مادر- با اذن شوهر نذر کند.
فاضل: اگر نذر زن، مزاحم حقوق شوهر باشد، بدون اذن او(در هر حال) صحیح نیست و اگر مزاحم نباشد، احتیاط واجب آن است که با اذن او باشد؛ به ویژه، در نذر اموال [هر چند به خود متعلق باشد.]
تبریزی و مکارم: اگر نذر زن، مزاحم حقوق شوهر باشد، بدون اذن او (در هر حال) صحیح نیست و اگر مزاحم نباشد، احتیاط مستحب آن است که با اجازه ی او باشد (حتی در اموال خود).
بهجت: نذر زن بدون اذن شوهر (حتی در اموال خودش)، بنابر احتیاط واجب صحیح نیست.(53)
***
رقص برای همسر
آیا زن، می تواند، برای شوهرش برقصد و همراه با آن، به موسیقی طرب انگیز و شاد گوش کنند؟
همه ی مراجع(به جز بهجت): رقص زن برای شوهر، در صورتی که با موسیقی حرام همراه نشود، جایز است.بهجت: اگر همراه با موسیقی حرام انجام گیرد، جایز نیست و اگر بدون آن باشد، بنابر احتیاط واجب جایز نیست.(54)
***
تصرّف در اموال یکدیگر
تصرّف در اموال شوهر، بدون اذن او جایز نیست، مگر آن که، زن به رضایت او علم داشته باشد و همین طور تصرّف در اموال زن.(55)اگر زنی، بدون اجازه ی شوهرش، از پول یا مال او بردارد، در صورتی که بداند، شوهرش راضی است، آیا گرفتن اجازه واجب است؟
با احراز رضایت مانعی ندارد.(56)آیا مرد، می تواند، همسرش را به فروش اموالش مجبور نماید، به طور مثال، زن را وادار کند، خانه یا ملکش را بفروشد؟
حق ندارد.(57)نشوز زن و مرد
• مسأله: زن، در هر یک از صور زیر ناشزه محسوب می شود و مرد می تواند نفقه ی او را نپردازد:1. عدم تمکین زن به شوهر، در روابط زناشویی.
2. خارج شدن از خانه، بدون اذن و رضایت شوهر و خودسری در آمد و رفت ها و معاشرت ها.
3. پاک نکردن خود از آنچه باعث دور کردن شوهر از تمتعات و لذّات می گردد.
4. ترک نظافت و یا ترک آرایش، اگر شوهر آن را طلب کند.(58)
زن، با چند بار اطاعت نکردن، در وظایف واجب خود نسبت به شوهر ناشزه می شود؟
اگر زن بدون عذر، وظایف خود را انجام ندهد، حتّی اگر برای یک بار، نشوز محقّق می شود و اگر توبه کرد و از شوهر اطاعت نمود، نشوز برداشته می شود.• مسأله: اگر مردی، به وظایف واجب خود عمل نکند و نفقه ی زن را نپردازد، گرفتار نشوز شده است.(59)
• مسأله: اگر نشانه های نشوز در مرد پیدا شود، زن، می تواند، مرد را نصیحت کند و اگر نصیحت مؤثر نشد، می تواند، شکایت خود را نزد حاکم ببرد تا مرد را وادار کند، به وظایف خود عمل نماید.(60)
احکام حجاب و پوشش اسلامی
پوشش نامناسب
پرسش: پوشیدن مانتوهایی که برجستگی های بدن (مانند سینه و پشت) را نمایان می سازد چگونه است؟
همه ی مراجع: اگر باعث تهییج شهوت باشد، جایز نیست.(61)***
پوشش زیر چانه
آیا پوشاندن زیر چانه و کف و روی پا، در مقابل نامحرم واجب است؟
همه ی مراجع(به جز تبریزی و مکارم): آری، باید آن ها را از نامحرم بپوشاند.مکارم: پوشاندن زیر چانه واجب است؛ ولی، پوشاندن کف و روی پا تا مچ، واجب نیست.
تبریزی: پوشاندن زیر چانه واجب است؛ ولی، پوشاندن کف و روی پا تا مچ، بنابر احتیاط، واجب است.(62)
پوشش زیبارویان
زنی که می داند، به جهت چهره ی زیبایی که دارد، مردان نامحرم، به او نگاه می کنند، چه وظیفه ای دارد؟ آیا پوشاندن آن واجب است؟
امام، خامنه ای، سیستانی، فاضل، مکارم و نوری: اگر باعث مفسده نشود، پوشاندن چهره بر او واجب نیست؛ ولی، مردان وظیفه دارند، به او نگاه نکنند.بهجت، تبریزی و وحید: اگر باعث جلب توجّه مرد نامحرم شود، بنابر احتیاط واجب، باید چهره خود را بپوشاند.
صافی: باید چهره ی خود را در برابر نامحرم بپوشاند.(63)
***
زیورآلات زنان
زیورآلات زن، اگر در معرض دید نامحرم باشد: چه حکمی دارد؟
امام، بهجت، صافی، خامنه ای، فاضل و وحید: باید، از دید مرد نامحرم پوشانده شود.مکارم و نوری: پوشاندن زیورآلات پنهانی (مانند دستبند، النگو و گردن بند) از دید نامحرم واجب است؛ ولی، پوشاندن حلقه ی ازدواج و انگشتر، واجب نیست.
سیستانی: پوشاندن گردن بند، از دید نامحرم واجب است؛ ولی، پوشاندن النگو، دستبند، حلقه ی ازدواج و انگشتر واجب نیست.
تبریزی: پوشاندن زیورآلات پنهانی (مانند دستبند، النگو و گردن بند)، از دید نامحرم واجب است؛ ولی، پوشاندن انگشتری که پیش زنان بزرگسال، یا کمی پایین تر متعارف است، واجب نیست.(64)
***
آرایش زن
آیا زن باید چهره ی آرایش کرده ی خود را از نامحرم بپوشاند؟
همه ی مراجع: (به جز مکارم): آری، باید از نامحرم بپوشاند.مکارم: بنابر احتیاط واجب باید از نامحرم بپوشاند.(65)
اصلاح صورت و برداشتن موهای صورت برای خانم ها چه حکمی دارد؟
امام، سیستانی، مکارم و نوری: اصلاح صورت و برداشتن موهای صورت بدون آرایش اشکال ندارد.بهجت و صافی: این کار فی نفسه برای آنان اشکال ندارد ولی باید صورت را از نامحرم بپوشاند.
تبریزی، خامنه ای، وحید و فاضل: اگر زینت محسوب شود پوشاندن آن از مرد نامحرم واجب است.(66)
احکام روابط اجتماعی
مکالمه با نامحرم
آیا خانم ها، می توانند، با نامحرمان صحبت کنند؟
خانم ها، می توانند، با نامحرم صحبت کنند، مشروط به آن که به قصد لذّت نباشد، صدای خود را نازک ننمایند و زمینه گناه هم نباشد.(67)توصیف نامحرم
آیا بر زن جایز است، زیبایی های زنان نامحرم را برای شوهرش تعریف کند؟
اگر شوهرش آن زن ها را می شناسد، اشکال دارد.***
پزشک نامحرم
در جایی که پزشک زن در دسترس باشد، آیا لمس بدن زن از روی لباس، به وسیله ی پزشک مرد جایز است؟همه ی مراجع: اصل لمس بدن زن نامحرم، از روی لباس، حرام نیست؛ ولی، اگر تلذّذ و مفسده ای در بین باشد، جایز نیست.(68)
مراجعه به پزشک نامحرم
شکی نیست که در شرایط اضطراری و ناچاری، مراجعه به پزشک نامحرم مانعی ندارد. سخن، در جایی است که با وجود پزشک محرم، آیا می توان به پزشک نامحرم مراجعه کرد یا نه؟ مراجع تقلید فرموده اند: «اگر، مراجعه، به پزشک نامحرم، بر لمس و نظر حرام متوقف باشد تا به حدّ ضرورت نرسیده، جایز نیست». امّا بسیاری از مردم می گویند، دکتر محرم است.آیا مراجعه زن به پزشک مرد یا رادیولوژی، سونوگرافی، تزریقات و جراحی زنان، توسط مردان، با وجود پزشک زن و انجام این اعمال توسط زنان چه صورت دارد؟
با وجود زنان متخصّص، مراجعه به نامحرم جایز نیست.(69)مراجعه مردان به پزشک زن، در صورت وجود پزشک مرد چه صورت دارد؟
اگر ضرورت ندارد و لمس و نظر حرام می شود، جایز نیست.(70)***
تزریقات نامحرم
حکم آمپول زدن، توسط نامحرم چگونه است؟
همه ی مراجع(به جز تبریزی و سیستانی): اگر همجنس در دسترس نباشد و ضرورت اقتضا کند، اشکال ندارد.تبریزی و سیستانی: اگر همجنس در دسترس نباشد، یا آمپول زن غیر همجنس، مهارتش در تزریق بیشتر باشد، اشکال ندارد.(71)
***
عکس های زنان نامحرم
از منکراتی که در بسیاری از خانه ها، به ویژه، نوعروسان وجود دارد، فضاسازی خانه، با عکس های نیمه عریان و بدحجاب زنان نامحرم آشنا و ناآشناست؛ در حالی که جایز نیست، عکس هایی که دیدن آن ها برای دیگران حرام است، در معرض دید قرار بگیرد.(72)***
احکام عکس
آیا نگاه کردن به عکس شخص نامحرم که حد واجب پوشش را در عکس رعایت ننموده، جایز است؟در صورت نشناختن و نبود مفسده جایز است.(73)
***
فیلم مبتذل
نگاه به فیلم های مبتذل که بیش تر زنان غیرمسلمان در آن بازی می کنند؛ در صورتی که موجب تحریک انسان نشود، چه حکمی دارد؟همه ی مراجع(به جز تبریزی و سیستانی): با توجه به این که دیدن این گونه فلیم ها، شهوت برانگیز و مقدمه ارتکاب گناه است، نگاه به آن ها حرام است.
تبریزی: نگاه به فیلم هایی که موجب تحریک شهوت بر حرام یا ترویج فساد در جامعه باشد، جایز نیست.
سیستانی: اگر حتی، بدون قصد لذّت و ترس افتادن به گناه باشد، بنابر احتیاط واجب، نگاه به زنان جایز نیست.(74)
***
احکام صله ی رحم
صله ی رحم چیست؟ و چه کسانی جزء ارحام محسوب می شوند؟
صله ی رحم، یعنی پیوند با خویشاوندان، که گاه با دیدار آنان حاصل می شود و گاه با نامه یا تلفن یا دعوت از آن ها؛ یا طرق دیگر. صله رحم شامل خویشاوندان خیلی دور نمی شود.(75)علی(ع) در این باره می فرماید:
«صِلُوا اَرحامکُم و ان قَطعُوکم»(76)
با خویشاوندان خود صله رحم کنید، هر چند، آنان، با شما قطع رابطه کنند.
آیا خویشاوندان زن از ارحام شوهر محسوب می شوند که صله با آنان واجب باشد یا خیر؟ و همین طور، خویشاوندان شوهر، از ارحام زن محسوب می شوند یا خیر؟
خویشاوندان زن یا شوهر جزء ارحام دیگری محسوب نمی شوند.(77)زن من همواره مرا مجبور می کند، به خانه مادرش یا خواهر یا بستگانش بروم، آیا بر من واجب است که از او اطاعت کنم؟
اطاعت از او واجب نیست.(78)آیا شوهر حق دارد، زن را مجبور کند که به منزل فلان فامیل برود؟ در حالی که زن به هیچ وجه راضی نیست به منزل آنان برود. آیا اطاعت از او در این امر واجب است؟
شوهر حق دارد، از خارج شدن زن از خانه ممانعت نماید؛ ولی، در این گونه موارد بهتر است، زن رضایت شوهر را به دست آورد.(79)آیا برای صله رحم یا دیدن بستگان نزدیک، حتّی دیدن پدر و مادرم، باید از شوهرم اجازه بگیرم یا می توانم، به قدر انجام صله رحم بدون اذن شوهر، از خانه خارج شوم؟
خروج از خانه، حتّی اگر برای صله ی رحم، یا دیدن پدر و مادر و بستگان نزدیک باشد، بدون اجازه ی شوهر حرام است.(80)اگر شوهری، همسرش را از صله ی رحم، به ویژه دیدار والدین منع کند، تکلیف زن چیست؟ آیا می تواند، بدون اجازه ی او به دیدن آنان برود؟
همه ی مراجع: خیر، نمی تواند، بدون اجازه ی شوهر، به دیدار آنان برود و صله رحم به رفت و آمد منحصر نیست؛ بلکه، با احوال پرسی و پیغام فرستادن از طریق تلفن، نامه و مانند آن نیز محقّق می شود.(81)احکام وطن و سفر
وطن زن
آیا زن در انتخاب وطن مستقل است یا تابع شوهر؟
خامنه ای، مکارم: مستقل است و باید به وظیفه خود عمل کند.صافی: زن نسبت به انتخاب وطن، آزاد است در صورتی که در موقع اجرای عقد نکاح برای خود حق انتخاب وطن قرار داده باشد.
تبریزی: زن در انتخاب وطن، مستقل است ولی اگر اطمینان دارد که با شوهرش زندگی می کند وطن شوهر، وطن او هم محسوب می شود.
فاضل: زن در انتخاب وطن تابع شوهر نیست، بلکه در صورتی که بخواهد همراه شوهر و در محل زندگی او، زندگی کند، وطن او هم به حساب می آید وی اگر بخواهد با توافق شوهر یا حتی بدون توافق شوهر در جای دیگری زندگی دائمی داشته باشد، همان جا وطن او محسوب می شود.
بهجت: زن اگر می خواهد با شوهرش زندگی کند در انتخاب وطن قهراً تابع است.
سیستانی: زن اگر تصمیم بر ماندن با شوهر خود داشته باشد در انتخاب وطن طبعاً تابع شوهر خواهد بود.(82)
تبصره: چه زن در انتخاب وطن تابع شوهر باشد و چه نباشد وطن یا وطن هایی که شوهر قبل از ازدواج داشته هیچ ارتباطی به زن ندارد، بلکه تنها وطنی را شامل می شود که شوهر برای آغاز و ادامه زندگی مشترک برمی گزیند همچنین وطن هایی که زن قبل از ازدواج داشته تا وقتی که از آن اعراض نکرده باشد، همچنان وطن او به حساب می آید و هیچ ارتباطی به شوهر ندارد.
زن و شوهر در وطن های ویژه خود هر کدام باید جداگانه به وظیفه ی خود عمل کنند، ولی در وطن مشترک وظیفه ی آنان یکسان می شود.
***
احکام مسافر
نماز و روزه ی زن، بدون اجازه شوهر، در سفر چگونه است؟
باید، از شوهرش اجازه بگیرد و اگر بدون اذن او به سفر برود، باید، نمازش را تمام بخواند و در ماه مبارک رمضان هم باید روزه بگیرد؛ زیرا، سفر او معصیت محسوب می شود، مگر این که سفر واجب باشد در این صورت باید نمازهایش را شکسته بخواند و حق گرفتن روزه هم ندارد.(83)احکام خمس
خمس درآمد
خمس یکی از عبادات مالی است که ممکن است، بر هر فردی واجب شود؛ از این رو، مناسب است، عروس و داماد، از ابتدای زندگی زناشویی خود، سال مالی، برای خود قرار دهند و آخر هر سال، وضعیت مالی خود را بازنگری کنند.زن و شوهر، هر دو کار می کنند و درآمد دارند، آیا به پول زن هم خمس تعلّق می گیرد؟
در زاید بر آنچه در بین سال خرج زندگی کرده، خمس واجب است.(84)***
خمس جهیزیه
آیا به جهیزیه ی زنی که به خانه شوهر آمده و پدرش خمس مالش را نپرداخته، خمس تعلّق می گیرد؟
اگر یقین نداشته باشد که در جهیزیه خمس است، لازم نیست، خمس بدهد و اگر یقین دارد، باید، به مرجع تقلید خود یا یکی از نمایندگان وی، مراجعه کند و در صورت پرداخت خمس یا اجازه، می تواند، در جهیزیه تصرّف نماید.(85)اگر کسی جهیزیه را فروخت، آیا ترقی قیمت جهیزیه خمس دارد یا نه؟
خمس ندارد، مگر آن که از پولی تهیه باشد که باید خمس آن را بدهد.(86)***
خمس طلا و زیورآلات
خانمی از حقوق خود طلا و زیورآلاتی که همیشه خود را با آن زینت می کند، خریده است. شوهرش پولی ندارد که وی بتواند در این زمینه صرف کند، آیا دادن این گونه خریدها بر زن لازم است؟
همه ی مراجع: اگر به مقدار متعارف و مناسب شأن او باشد، خمس ندارد.(87)***
خمس پس انداز
آیا به پولی که برای خرید وسایل زندگی ذخیره می شود، خمس تعلق می گیرد؟
امام، تبریزی، سیستانی، مکارم و وحید: چنانچه یک سال از آن بگذرد، خمس دارد.صافی: اگر هم اکنون به آن وسیله نیاز و تهیه آن بدون پس انداز در مدت یک سال ممکن نباشد خمس ندارد.
خامنه ای: اگر برای تهیه وسایل مورد نیاز در آینده ی نزدیک(مثلاً تا سه ماه پس از سال خمسی) پس انداز شده باشد و با پرداخت خمس آن، نتواند آن ها را تهیه کند، خمس ندارد.
نوری: چنانچه بدون پس انداز کردن نمی تواند وسایل مورد نیاز خود را در آینده تهیه کند، خمس ندارد.
بهجت و فاضل: اگر بدون پس انداز کردن، نمی تواند وسایل مورد نیاز خود را در آینده تهیه کند؛ چنانچه پس انداز کوتاه مدت (مثلاً تا سه سال) باشد، خمس ندارد.
تبصره: چنانچه در آینده با پس انداز خود، لوازم مورد نیاز خویش را تهیه نکند، باید خمس آن را بدهد.(88)
***
اجازه ی تصرف
شوهرم، اهل خمس نیست. نماز من با لباس هایی است که از این پول ها تهیه می شود؛ چه حکمی دارد؟
به شما و امثال شما اجازه می دهیم که در این لباس ها تصرف کنید و اگر می توانید، خمس آن را بپردازید و یا خمس آن را به عهده بگیرید و هر زمان موفّق شدید، بپردازید.(89)تبصره: در این مورد هر کسی باید از مرجع تقلید خودش اجازه بگیرد.
احکام امر به معروف و نهی از منکر
حسّاسیت خانوادگی
آیا مرد، باید، به همسر و سایر زنان وابسته خود حسّاس باشد؟ و چه اندازه حق دارد، در مسائل شخصی آنان دخالت کند؟
از باب امر به معروف و نهی از منکر، هر مسلمانی نسبت به مسلمان دیگر، وظیفه ی ارشاد و هدایت دارد. این وظیفه، درباره ی نزدیکان و اعضای خانواده سنگین تر است؛ بنابراین، اعضای خانواده نسبت به یکدیگر مسؤولیت تربیتی و حفاظتی ویژه دارند. این وظیفه ی مسلّم اعضای خانواده است که از گمراهی و لغزش یکدیگر پیشگیری کرده، در این باره حسّاس باشند. همان طور که افراد خانواده به سلامت جسمانی یکدیگر حسّاسند، باید، به سلامت روحی و ایمانی یکدیگر نیز حسّاس باشند؛ امّا، نخست این که باید توجبه داشت، این وظیفه، درباره ی نقض و ترک احکام الاهی است.دوم این که، این مسأله، فقط، وظیفه مرد نیست، بلکه زن نیز در برابر مرد و هر فردی نسبت به افراد دیگر خانواده چنین تکلیفی دارد.
سوم این که، در صورت مشاهده لغزش، باید، از شیوه های معقول و درست تربیتی در ارشاد فرد کوشید، نه این که بدون هیچ تدبیری خشونت را تنها راه حل دانست.
***
هدایت همسر
همسرم، فیلم های ویدئویی مبتذل می بیند، برای این که او را از این کار باز دارم، چه راهی را پیشنهاد می کنید؛ بدون این که مشکلی برایم ایجاد شود؟
الف) سعی کنید، در بین فیلم، به اثرات زشت و زیانبار آن اشاره کنید.ب) فیلم های سالم و جذاب دیگر را در صورت امکان، تهیه و آن ها را در معرض تماشا قرار دهید.
ج) از برخورد تند پرهیز نمایید.
ب) به هر نحو ممکن تلاش کنید، وقت او را به گونه ای پر کنید که مجال دیدن آن فیلم ها را نداشته باشد.
***
بی مبالاتی به مسائل شرعی
زنی که به مسائل شرعی مانند نماز و دیگر مسائل، بی اهمیت باشد، وظیفه ی شرعی شوهرش چیست؟
باید، او را امر به معروف نماید و به خواندن نماز وادارش کند.(90)حضور در مجلس عروسی
اگر به مجلس عروسی و مانند آن دعوت شدیم؛ ولی، در آن جا موسیقی و ترانه مبتذل پخش کردند، تکلیف چیست؟ آیا باید محل را ترک کنیم؟
همه ی مراجع: اگر احتمال تأثیر می دهید، با فراهم بودن شرایط، نهی از منکر کنید و اگر نمی پذیرند، چنانچه حضور شما باعث استماع موسیقی حرام یا تأیید گناه گردد، باید مجلس را ترک کنید؛ مگر آن که عسر و حرج لازم آید.(91)***
توصیه های طلایی احکام
1. همان گونه که در هر مسأله مهم به متخصص و کارشناس ویژه مراجعه می کنیم، بکوشیم در مسائل و احکام دینی نیز به متخصص و کارشناس مربوطه- یعنی مرجع تقلید- مراجعه کنیم.الف: اگر تاکنون در تعیین مرجع تقلید کوتاهی کرده ایم، بکوشیم در آغاز زندگی مشترک این امر مهم را جدی بگیریم و همسرمان را نیز در این باره یاری کنیم.
ب: انتخاب دو مرجع تقلید توسط زن و شوهر، دلیل بر عدم تفاهم در زندگی مشترک نیست.
2. خمس تنها یک وظیفه ی دینی برای مردان نیست بنابراین سعی کنیم از ابتدای زندگی با مراجعه به یک روحانی آگاه به مسائل و یا با مراجعه به دفتر مرجع تقلید خود، برای خود و همسرمان "حساب سال" مشخص کنیم و همه ساله به این تکلیف دینی عمل کنیم.
الف: تاریخ سال خمسی بر اساس ضوابطی تعیین می شود و ممکن است سال خمسی زن و شوهر دو تاریخ متفاوت داشته باشد.
ب: شایسته است هنگام فرا رسیدن سال خمسی با ترتیب دادن مراسم جشنی- هر چند کوتاه و مختصر- در جمع خانواده، خمس را محاسبه کنیم تا هم به این تکلیف دینی اهمیت داده باشیم و هم دیگران را تشویق به این امر مقدس کرده باشیم.
3. اگر زن درآمدی و یا مثلاً مهریه نقدی و ارثیه داشته باشد چون تأمین مخارج زندگی به عهده ی او نیست معمولاً زودتر از مرد، حج بر او واجب می شود، شایسته است از این امر مهم دینی غافل نمانیم.
4. گرچه مهریه حق زن است، ولی سعی کنیم در مطالبه ی آن از شوهرمان عرصه را بر وی تنگ نگیریم و به صفا و صمیمیت حاکم بر زندگی مان لطمه ای وارد نسازیم. شوهر نیز نباید در صورت توان مالی از پرداخت مهریه، طفره رود.
5. اگر دوست داریم در آینده فرزندانی پای بند به احکام اسلام داشته باشیم بکوشیم از هم اکنون به پای بندی خودمان به احکام اسلامی عمق ببخشیم.
فرزندان آینده اگر در این فضایی که ما فراهم آورده ایم قرار بگیرند خود به خود- تا اندازه ی زیادی- به احکام اسلامی اهمیت خواهند داد.
نمودارهای محرم و نامحرم
در این قسمت دو نمودار که اولی از برای خویشاوندان محرم و در نمودار دومی از برای خویشاوندان نامحرم آمده است. در این دو نمودار مقداری که بیشتر مورد نیاز و ابتلای مردم بوده و ظرفیت نمودار اقتضاء داشته آمده است:نمودار شماره «1» محرم ها:
|
پدر |
پدرپدرت |
پدر پدرت |
پدر پدر پدر و... |
پدر مادرت |
پدر مادر پدر |
پدر مادر مادر |
|
|
مادر |
مادرت |
مادر مادرت |
مادر مادر مادرت |
مادر پدرت |
مادر پدر پدرت |
مادر پدر مادرت |
|
|
برادرت |
برادرت ( تنی باشد یا ناتنی) |
||||||
|
خواهرت |
خواهرت (تنی باشد یا ناتنی) |
||||||
|
عمو |
عمویت |
عموی مادرت |
عموی پدرت |
عموی پدرِ پدر |
عموی پدرِ مادر |
عموی مادر پدر و ... |
|
|
عمه |
عمه ات |
عمه ی پدرت |
عمه ی مادرت |
عمه ی پدرِ پدر |
عمه ی مادرِ مادر |
عمه ی مادرِ پدر |
عمه ی پدر مادر و ... |
|
دایی |
دایی ات |
دایی پدر |
دایی مادرت |
دایی مادرِ مادر |
دایی مادرِ پدر |
دایی پدرِ پدر |
|
|
خاله |
خاله ات |
خاله ی پدرت |
خاله ی مادرت |
|
|||
|
شوهر |
شوهرت |
شوهر دخترت |
شوهر دختر دخترت |
شوهر دختر پسر |
|||
|
زن |
زنت |
زن پدرت |
زن پسرت |
زنِ نوه |
زن پدرِ مادر |
زن عمویی که خاله باشد |
|
|
داماد |
داماد و هر چه پایین رود |
داماد دخترت |
داماد دختر دخترت |
داماد دخترِ پسر |
داماد نوه ی دختر |
داماد نوه ی پسر |
|
|
عروس |
عروست |
عروس پسرت |
عروس دخترت |
عروس دختر پسر |
عروس پسر دختر و ... |
|
|
|
پسر |
پسرت |
پسر پسرت |
پسر پسر پسر |
پسر دختر |
پسر دخترِ پسر |
پسر پسرِ دختر و ... |
|
|
دختر |
دختر |
دختر دخترت |
دختر دختر دخترت |
دختر پسر |
دختر پسر پسر |
پسر پسرِ دختر و ... |
|
|
نوه و نبیره |
نوه ات |
نوه ی دخترت |
نوه ی پسرت |
نبیره |
نبیره ی دختر |
نبیره ی پسر و هر چه پائین رود |
|
|
ربیبه (دختر زنت) |
دختر زنت ( چه از شوهر قبل از شما باشد چه از شوهر بعد از شما) |
||||||
نمودار شماره «2» نامحرمها:
|
پدر |
پدر زنِ پدر |
پدر زن برادر |
پدر زن عمو |
پدرِ زن دایی |
پدر هوویت |
پدر داماد |
پدر عروس |
|
|
مادر |
مادر زن پدر |
مادر زن برادر |
پدر زن عمو |
مادرِ زن دایی |
مادرِ داماد |
مادرِ عروس |
|
|
|
برادر |
برادر شوهر |
برادرزاده ی شوهر |
برادر خوانده |
برادرخوانده ی یکی از خویشاوندانت |
||||
|
خواهر |
خواهر زن |
خواهرزاده ی زن |
خواهر خوانده* |
خواهرخوانده ی یکی از خویشاوندانت |
||||
|
عمو |
عموی شوهر |
عموی هر یک از خویشان شوهر |
عموی مادری عمویت |
عموی دامادت |
عموی عروست |
|
|
|
|
عمه |
عمه ی مادری عمه |
عمه ی زن |
عمه ی ربیبه |
عمه ی هر یک از خویشان زنت |
||||
|
دایی |
دایی پدری دایی |
دایی شوهر |
دایی پسر شوهر |
دایی دختر شوهرت |
دایی هر یک از خویشان شوهرت |
|
|
|
|
خاله |
خاله ی زن |
خاله ی پدری خاله |
خاله ی ربیبه |
خاله ی هر یک از بستگان زنت |
||||
|
شوهر |
شوهر مادر شوهر |
شوهر عمه |
شوهر خاله |
شوهر عروست که پسرت نباشد |
شوهر خواهرت |
|
|
|
|
زن |
زن پدر زنت |
زن عمو |
زن دایی |
زن برادرت |
زن برادر زنت |
|
|
|
|
داماد |
داماد شوهرت |
داماد خواهر |
داماد برادر |
|
||||
|
عروس |
عروس زنت |
عروس خواهر |
عروس برادر |
عروس ربیبه ات |
||||
|
پسر |
پسر دامادت که نوه ات نباشد |
پسر عمو و پسر عمه |
پسر خاله و پسر دایی |
پسر هوی مادرت |
||||
|
دختر |
دختر زن غیر مدخوله ات |
دختر هوی مادرت |
دختر عمو و عمه و خاله و دایی |
دختر برادر زنت |
دختر دامادت که نوه ات نباشد |
دختر عروست که نوه ات نباشد |
نوه ی عروست که نبیره ات نباشد |
دختر زنی که با او زنا کرده ای |
|
ربیبه |
ربیبه ی پدرت ** |
|||||||
* - خواهرخوانده: دختر بیگانه ای که او را به خواهری پذیرفته باشی.
** - دختری که نامادری انسان از شوهر قبلی اش دارد، یعنی خواهری که نه از پدر با انسان یکی می باشد و نه از مادر.
پی نوشت ها :
1. رساله ی دانشجویی، پرسش325، ص216.
2. همان، پرسش 292، ص199.
3. همان، پرسش322، ص215.
4. رساله ی دانشجویی، پرسش323، ص215(پلاتین طلا نیست و فلز دیگری است).
5. همان، پرسش 370، ص236.
6. مردم و برداشت های احکام، ص44. باید قبل از آرایش وضو گرفت؛ زیرا بعضی از مواد آرایشی، از رسیدن آب به اعضای وضو، مانع هستند. مانند لاک و رُژ و...
7. رساله ی دانشجویی، ج2، مسأله4، ص272.
8. رساله ی دانشجویی، پرسش66، ص75.
9. رساله ی دانشجویی، پرسش 67، صص75 و 76.
10. رساله ی دانشجویی، پرسش 68، ص76.
11. رساله ی دانشجویی، پرسش 69، ص77.
12. همان، پرسش 50، ص64.
13. تحریر الوسیله، ج2، مسأله ی 15، صص 220 و 221.
14. همان، ص273.
15. رساله ی دانشجویی، پرسش 387، ص243.
16. تحریر الوسیله، ج2، مسأله ی 15، ص221.
17. استفتائات امام، ج1، سؤال 106، ص54.
18. رساله ی اجویة الاستفتائات، سؤال 1200، ص262.
19. همان، سؤال 1204، ص263؛ صراط النجاة، سؤال 895؛ جامع الاحکام صافی، ج2، مسأله ی 1329، ص33.
20. رساله ی اجوبة الاستفتائات، سؤال 1201، صص 262 و 263.
21. رساله ی دانشجویی، پرسش 389، صص243 و 244.
22. توضیح المسائل مراجع، ج1، مسأله ی 45، ص276.
23. همان، مسأله 459، ص279.
24. همان، مسأله ی 451، ص276.
25. همان، ص278.
26. رساله ی دانشجویی، پرسش 388، ص243.
27. توضیح المسائل مراجع، ج1، مسأله ی 467، ص281.
28. تحریر الوسیله، ج1، مسأله ی 3، ص35.
29. همان.
30. توضیح المسائل مراجع، ج1، مسأله ی 428، صص264 و 265.
31. همان، مسأله ی 1584، ص930.
32. همان، مسأله ی 1588، ص933.
33. همان، مسأله ی 1595، ص933.
34. همان، مسأله ی 1587، ص931.
35. احکام روابط زن و شوهر، ص123.
36. تحریر الوسیله، ج1، مسأله ی 2، ص264.
37. همان، فی تروک الاحرام، شرط دوم.
38. رساله ی دانشجویی، پرسش 247، ص173.
39. احکام بانوان، وحیدی، ص95.
40. رساله ی دانشجویی، پرسش 462، ص286.
41. تحریر الوسیله، ج2، مسأله ی 12 و 13 و 14، ص284.
42. همان، مسأله ی 10، ص283.
43. احکام روابط زن و شوهر، ص41.
44. همان.
45. رساله ی دانشجویی، پرسش 368، صص235 و 236.
46. همان، پرسش 372، ص237.
47. رساله ی دانشجویی، پرسش 373، صص237 و 238.
48. هزار و یک پرسش و پاسخ، آیت الله موسوی، ج2، پرسش 313، ص1055.
49. رساله ی دانشجویی، پرسش 383، ص241.
50. رساله ی دانشجویی، پرسش 380، ص240.
51. همان، ص155.
52. احکام روابط زن و مرد، ص154.
53. رساله ی دانشجویی، پرسش 241، صص166 و 167.
54. رساله ی دانشجویی، پرسش263، ص181.
55. رساله ی دانشجویی، پرسش 385، ص242؛ استفتائات امام خمینی، ج2، سؤال9، ص520.
56. احکام روابط زن و شوهر، ص46.
57. استفتائات امام، ج2، سؤال 27، ص78.
58. تحریر الوسیله، ج2، ص273.
59. همان، ج2، مسأله ی 2، ص274.
60. همان.
61. رساله ی دانشجویی، پرسش 269، ص187.
62. همان، پرسش271، ص188.
63. احکام نگاه و پوشش، پرسش 133، ص100.
64. رساله ی دانشجویی، پرسش 274، صص 189 و 190.
65. احکام ازدواج، پرسش 140، ص98.
66. همان، پرسش 141، ص98.
67. عروة الوثقی، نکاح، ج1، مسأله 39.
68. رساله ی دانشجویی، پرسش 453، ص 282.
69 و 70. مردم و برداشت های احکام، ص69.
71. احکام نگاه و پوشش، پرسش 120، ص 87 و 88.
72. مردم و برداشت های احکام، ص70.
73. احکام خانواده، ص295.
74. احکام نگاه و پوشش، پرسش 55، ص57.
75. استفتائات جدید آیت الله مکارم، ج3، ص610.
76. بحارالأنوار، ج71، ح19، ص92.
77. جامع المسائل فاضل، ج1، سؤال 1773، ص494.
78. احکام روابط زن و شوهر، ص75. (امام، بهجت، تبریزی، فاضل، مکارم).
79. همان، ص76.
80. توضیح المسائل مراجع، ج2، مسأله ی 2412، صص 406 و 407.
81. رساله ی دانشجویی، پرسش 379، ص240.
82. مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید، ج2، صص 99 و 100.
83. توضیح المسائل مراجع، ج1، بعد از مسأله ی 1294، ص720 و مسأله ی 1714، ص988.
84. همان، ج1، سؤال 128، ص386.
85. همان، سؤال 26، ص353.
86. همان، سؤال 27.
87. رساله ی دانشجویی، پرسش 221، ص154.
88. رساله ی دانشجویی، پرسش 211، ص148.
89. رساله احکام بانوان، آیت الله مکارم، سؤال 321، ص107.
90. استفتائات امام خمینی، ج1، سؤال16، ص487.
91. همان، پرسش 256، ص177.
