تحلیلی بر نقش بقاع متبرکه در توسعه گردشگری مذهبی

مطالعه موردی: امامزاده شهید (ع) فراشبند

چکیده

تنوع در حال رشد گردشگری مذهبی بر پتانسیل های آن برای رشد آینده این بخش تاکید دارد. از آنجایی که ایده گردشگری مذهبی با استنباط انگیزش های گردشگر، ایجاد می گردد این انگیزش ها تنها با وجود بقاع متبرکه مانند امامزاده ها، زیارتگاه ها و... برانگیخته می شوند. هدف از این نوشتار بررسی نقش امامزاده شهید(ع) در توسعه گردشگری مذهبی و بهبود شاخص های توسعه در شهر فراشبند و پیامدهای توسعه ای آن است. روش تحقیق توصیفی – تحلیلی است. شاخص های تحقیق شامل مولفه های گردشگری معنوی، مذهبی، اقتصادی، کالبدی، فرهنگی و محیطی است. برای تجزیه و تحلیل داده ها از مدل ANP‌ و تحلیل SWOT استفاده شده است. در نهایت، راهکارهایی برای توسعه امامزاده شهید و پیامدهای مثبت اقتصادی، اجتماعی و کالبدی که با افزایش گردشگران مذهبی عاید منطقه می گردد ارائه شده است.

کلید واژه ها

بقاع متبرکه، گردشگری مذهبی، مدل ANP، برنامه ریزی استراتژیک، امامزاده شهید، فراشبند.
مقدمه

طرح مسئله

یکی از مهمترین انگیزه های مهم گردشگری در جهان، انگیزه مذهبی و زیارتی است. این نوع گردشگری یکی از پایدارترین انواع گردشگری است. در این راستا بقاع متبرکه علاوه بر نقش و تأثیر مذهبی می‌توانند بر عمران و آبادانی منطقه تأثیرگذار باشند و در کنار فضای معنوی، فضای تفریحی نیز برای مردم ایجاد کنند. در ایران این جاذبه های فرهنگی – مذهبی (امامزادگان، زیارتگاه ها، مساجد تاریخی، حسینیه ها و ...) در کنار اجرای مراسم فرهنگی و مذهبی در آنها که ریشه در باورها و اعتقادات دارند، منجر به پیوند بین فرهنگ و مذهب شده است و تعداد زیادی از گردشگران مذهبی و فرهنگی را به خود جذب کرده است (قادری و همکاران، 1388: 77).
گردشگر به عنوان یک امر فرهنگی در دو سوی جریان گردشگری در یک مکان، تعامل ها و تبادل هایی را سبب می شود و با انسان های دیگر، انگیزه ها، خواسته ها، نیازها و آرزوهای آنها که منبعث از فرهنگ جامعه است ارتباط می یابد. توسعه گردشگری به عنوان یک پدیده فرهنگی - مذهبی موجب می شود که فرصت کافی برای تبادل فرهنگی - مذهبی بین گردشگر و جامعه میزبان به وجود آید (پاپلی یزدی و سقایی، 1390: 89).
این گردشگران به سرمایه فرهنگی کل یک مکان بسیار علاقمند و مایل به تماشای تمام آنند زیرا به آن روش می توانند از طریق تجربیات جدید خود به فرهنگ خود بیفزایند. به این دلیل، گردشگران فرهنگی خاص، نوعی گردشگر هستند که غالباً در بازار گردشگری مورد تقدیرند آنان بخش بسیار حیاتی تقاضای گردشگری فرهنگی را تشکیل می دهند و تکراری ترین مصرف کنندگان سرمایه فرهنگی و نیز یکی از بانفوذترین بخش های جمعیتند؛ به نظر می رسد این گردشگران بر ذائقه و رفتارهای مربوط به مصرف محصولات فرهنگی معین تاثیرگذار باشند. این موارد، دلایل مهمی است که به خاطر آن، گردشگران فرهنگی خاص از بقیه گردشگرانی که گردشگر عادی نامیده می شوند و به خاطر فرهنگ سفر نمی کنند، متمایز می شوند. علاوه بر این، این تفکیک بین این دو نوع گردشگر را می توان با مخاطب کلی فرهنگ مقایسه نمود. در هر دو مورد، محصولات باید به طور شایسته طراحی و در محل قرار داده شود تا بخش واقعی بازار را جذب و درگیر کند. تقاضا را همواره باید مد نظر قرار داد (موسوی، باقری کشکولی، 1392: 14).
در نتیجه ترکیب امتیازاتی چون وجود بقاع متبرکه (امامزاده ها، زیارتگاه ها، کلیساها، حسینیه ها و...)، مراسم و آئین های مذهبی، تاریخ شکل گیری بقاع متبرکه، وجود امکانات برای اقامت در شب در بقاع متبرکه، فرصت های خرید، جاذبه های گردشگری مذهبی عمومی و غیره، یک امامزاده یا سایر اماکن مذهبی می تواند بازدیدکنندگان را از مکان های متعدد جذب کند. به ویژه هنگامی که جاذبه خاصی در بین این جاذبه ها وجود داشته باشد، صورت احتمال دارد که بازدیدکنندگان مسافت طولانی تری را طی کنند. یکی از دلایل این امر، میزان زیاد معجزات بقاع متبرکه و دستیابی به آرامش روحی و معنوی و اجرای مراسم و آیین های مختلف مذهبی طی دهه های گذشته است. گردشگران مذهبی بیشتر به سبب جاذبه های مذهبی - فرهنگی به سفر به مکان های مذهبی علاقمند می شوند (Prentice, 1993: 62).
با توجه به مولفه های مورد بررسی، در این نوشتار، به بررسی نقش جاذبه های مذهبی- تاریخی امامزاده شهید در افزایش گردشگران مذهبی با تاکید بر عملکرد شاخص های توسعه پرداخته می شود.

پیشینه تحقیق

اماکن مقدس به دلیل فراهم کردن امکان دستیابی به رضایت معنوی معین و کشف مکان های جدید، عادات و غیره، نقطه قدرتمند جذب جهانگرد را تشکیل می دهند(Cohen, 1992: 33). این معابد، کلیساها یا مساجد ستند، آنها سازه های ساخته شده توسط بشرند که در آنجا می توان خدا یا خدایان را پرستش کرد(موسوی و باقری کشکولی، 1392: 115). امروزه،در کنار این نقش،عمارت های مذهبی با معماری و آثار هنری به خود چون نقاشی و مجسمه جاذبه ی جهانگردی بالایی دارند(Johnston, 2003). مارک مک ویلیامز (1995) استدلال می کند که این جاذبه، از طریق ارتباط با ترکیبات گوناگونی چون شفای معجزه آسا، ظهور موجودات مافوق طبیعی، جغرافیای مقدس و دشواری در دسترسی توسعه می یابد (MacWilliams, 2002: 325). بیشتر مطالعاتی که اثرات گردشگری زیارتی را به طور خاص مورد سنجش قرار داده-اند، می پذیرند که مقصدهای مقدس به شدت تحت تأثیر جریان گردشگران زیارتی بازدیدکننده قرار دارد. مونیشا (2000) مدلی از پویایی گردشگری زیارتی مطرح می کند که امکان درک بیشتر تعامل بین گردشگران زیارتی و جامعه میزبان و اثرات مربوط را فراهم می سازد. همان طور که شرح داده شد، به دلیل تماس مستقیم بازدیدکنندگان با نهادهای مذهبی، یک تأثیر بی واسطه و یک تأثیر غیر مستقیم بر اقتصاد و جامعه بومی نیز وجود دارد(Timothy and Olsen, 2006). برای رسیدن به مرزهای مطلوبیت در این عرصه، باید برای فضاهای اماکن مذهبی برنامه ریزی منطقی صورت گیرد تا با شناخت وضع موجود (هست ها و نیست ها) و با استفاده از فرصت ها بتوان راهکارهای اجرایی را برای مهار تهدیدها ارائه کرد.

روش تحقیق

با توجه به مؤلفه‌های مورد بررسی، نوع تحقیق کاربردی و روش بررسی آن توصیفی- تحلیلی است. جامعه آماری، زائران امامزاده سید شجاع الدین حسن ملقب به امامزاده شهید و ساکنین شهر دهرم و فراشبند است. ابزار گردآوری اطلاعات، منابع کتابخانه ای و همچنین مطالعات میدانی (پرسشنامه ای) است که از سرشماری عمومی نفوس و مسکن، سالنامه‌های آماری، شهرداری ها، میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، دفتر طرح و توسعه حرم و نهادهای ذی‌ربط جمع آوری شده است. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از مدل های تحلیل شبکه (ANP) و‌ برنامه ریزی استراتژیک (SWOT) استفاده شده است. همچنین برای ارتباط بین متغیرها، آزمون‌های آمار استنباطی مانند ضریب رگرسیون به کار برده شده است.

محدوده مورد مطالعه

شهرستان فراشبند یکی از شهرستان های استان فارس است که مرکز آن، شهر فراشبند است. این شهرستان دارای منابع گاز طبیعی است. و در آن این شهرستان بقایای ۱۰ آتشکده زرتشتی وجود دارد. شهرستان فراشبند یکی از شهرستان های جنوب غربی فارس است که از شمال با شهرستان های شیراز و کازرون، از غرب با استان بوشهر، از جنوب به شهرستان لار و از مشرق با شهرستان های قیر و کارزین و فیروزآباد همسایه است (نقشه 1). این شهرستان 3 بخش و 3 شهر دارد و در سال 1390 ، 42760 نفر جمعیت داشته است که از این میزان، 24907 نفر در سه شهر فراشبند، دهرم و نوجین و بقیه در نقاط روستایی ساکن هستند. این شهرستان 3 حسینیه، 26 مسجد و 15 امامزاده دارد: (امامزاده سید محمد(ع) خوشاب، امامزاده سید نظام الدین(ع) نوجین، امامزاده سوار غیب(ع) دهستان دژگاه، امزاده جعفر بن ابی محمد حسن بن محمد الامیر بن احمد ابی الطیب بن هارون بن موسی الکاظم(ع در گلزار شهداء فراشبند، امامزاده سید عبدالعزیز(ع)، امامزاده سید احمد(ع)، امامزاده سید زبیر(ع) بلوط آباد، امامزاده محمد(ع)خانیک، امامزاده پیرغیب(ع) آویز، امامزاده خنگ سوار(ع) قنات باغ،امامزاده شهید حبیب(ع) خور، امامزاده سید میراحمد(ع) فراشبند، امامزاده سید میر احمد(ع) باچون، امامزاده شاه نورالدین(ع) دهرم، امامزاده شاه ابوالقاسم(ع) دهرم، امامزاده سید محمود(ع) دهگاه دهرم، امامزاده سید محمود(ع) خوراب (دفتر اوقاف و امور خیریه فراشبند، 1390) این امکن مذهبی، که در کنار آثار باستانی متعددی چون چار تاق تل جنگی مربوط به دوره ساسانی، حمام فراشبند، چهار تاق نقاره خانه، چهار تاق رهنی، چهار تاق گنبد، آسیاب ‌بادی و قلات زرگران مربوط به دوران افشاریان، کانون جذب گردشگران فرهنگی و مذهبی فراوانی است. در این میان، امامزاده سید شجاع الدین حسن معروف یه امامزاده شهید در فاصله 25 کیلومتری شهر دهرم و 35 کیلومتری شهر فراشبند مهمترین کانون جذب گردشگران مذهبی به شمار می رود.

مبانی و ادبیات نظری تحقیق

فراتر از ارزش معنوی خاص اعمال حج، برخی از محققان از آن به عنوان شکلی از گردشگری یاد می کنند (Cohen, 1979)، برای در نظر گرفتن عامل مذهبی در مطالعات گردشگری تلاش اندکی توسط دانشمندان علوم اجتماعی صورت گرفته است. با این حال، هنوز ارزش و اهمیت سفر با توجه به قدمت طولانی آن، شواهد کافی را برای نقش مهم عامل مذهبی به عنوان انگیزه اصلی سفرهای مذهبی ارائه می کند(Ritter, 1975). در تمام کشورهای مسلمان از جمله عربستان سعودی و لیبی و... که لذت بردن از اشکال مختلف گردشگری کمرنگ شده است، برخی از مقوله های «هدفمند» از سفر، به خصوص سفرهای زیارتی به مکه، به طور چشمگیری مورد علاقه گردشگران مذهبی قرار گرفته است(Din, 1987a; EIU, 1985:50; Ritter, 1975). با وجود گسترش چشمگیر گردشگری مذهبی در جهان، عوامل مختلفی می توانند این روند رشد را تهدید کنند. از یک طرف بسیاری از کشورهای اسلامی، در دوره ای از تاریخ و یا در زمان حال، درگیر در جنگ بودند و یا هستند و در بخش هایی از افغانستان، لبنان، سوریه، لیبی، مصر و عراق نیز هنوز درگیرها به شدت ادامه دارد این درگیری های دائمی و جنگ ها، شاید بیشتر از سایر عوامل منجر شده است تا گردشگران خارجی که تمایل دارند به مناطق جهان اسلام سفر کنند و از اماکن مذهبی، تاریخی، طبیعی و... بازدید کنند، این مناطق را از نظر امنیت برای سفرهای خود مناسب نبینند (Loeb, 1989). از طرفی دیگر، ناتوانی در برقراری ارتباط با زبان بومی ممکن است احساس از خود بیگانگی و ناامنی را به ویژه در میان گردشگران انبوه مذهبی به وجود آورد (Plog, 1973). این مباحث نشان می دهند برخی از عوامل تاثیر زیادی در کاهش محبوبیت جاذبه های مذهبی کشورهای مسلمان در میان گردشگران خارجی دارند (Shoup, 1985: 287). همچنین برای درک تضادهایی که بین شیوه های گردشگری و ارزش های اسلامی در مقصدهای مختلف به وجود آمده است لازم است، به بررسی ویژگی های سکولار گردشگری مدرن پرداخته شود(Din, 1988b). گردشگری به عنوان یک سیستم چرخشی از سه جزء اساسی مبدأ، ارتباط و مقصد تشکیل شده است. فراتر از این ساختار کلی، ویژگی های هر یک از مؤلفه ها با توجه به زمینه های گردشگری ویژه، متفاوت است. تفاوت آشکار بین گردشگری مدرن سکولار و گردشگری مذهبی این است که در گردشگری سکولار نیازها اساساً مادی است ولی در گردشگری مذهبی نیازها، روحی و معنوی است و در انسان ایجاد آرامش و امنیت می کند. هر چند هنگام بحث در مورد ارزش های اسلامی، در عمل بین احکام اعتقادی و ارزش های اسلامی، تفاوت وجود دارد، ولی این تفاوت ها برای ارزیابی اثرات گردشگری مذهبی است تا آموزه های دینی از طریق تفاوت ها بررسی شوند و با تکیه بر اصول اسلامی، ناب ترین نوع گردشگری مذهبی را در اسلام ترسیم کنند که بر خلاف گردشگری مدرن سکولار است؛ زیرا در گردشگری مدرن سکولار نه تنها گردشگری رونق نمی گیرد بلکه شکاف عظیمی بین فرهنگ و مذهب و اعتقادات ایجاد می شود. بنابراین بر خلاف اهداف تجاری گردشگری انبوه مدرن، مفهوم گردشگری اسلامی به هدف مقدس تسلیم در راه خدا تأکید می کند(Graburn, 1977). در گردشگری اسلامی، مسلمانان به عنوان میزبانان و مهمانان، بارها در راه خدا امر به معروف که یکی از روش های رسیدن به این هدف از طریق سفر است(Din, 1982: 13). مسلمانان در گذشته و حال به سفر می روند تا با دیدن مخلوقات روی زمین و مشاهده علائم زیبایی و نعمات خداوند که در همه جا دیده می شود، از خداوند قدردانی و تشکر کنند. در قرآن کریم در آیات مختلف به سفر و سفر کردن انسان ها برای دیدن مخلوقات خداوند سفارش شده است. هدف از سفر کمک به فهم کوچک انسان و بزرگی و عظمت خداوند است. بنابراین سفر از یک طرف، دارای هدفی معنوی یعنی تقویت تسلیم شدن در راه خداوند است و از طرف دیگر، اهداف اجتماعی یعنی تشویق به پرهیز از درگیری و ایجاد برادری اسلامی در میان امت مسلمان است. در کنار کسب پاداش معنوی و اخروی و طلب مغفرت، مکان های زیارتی و مقدس جاذبه های دیگری چون برپایی نمایشگاه های مذهبی، ایجاد مراکز تجاری و خرید و ... را نیز دارند(Graburn, 1977). نمودار (1) جاذبه های بقاع متبرکه و رونق گردشگری مذهبی را به تفصیل توضیح می دهد.

یافته های تحقیق

زندگینامه امامزاده شهید (ع) فراشبند
نسبت شریف امامزاده سید شجاع الدین حسن مشهور به امامزاده شهید، مدفون در شهرستان فراشبند، با دو واسطه به امام موسی کاظم (ع) می رسد: «سید حسن الصورایی(صورانی) مشهور به شجاع الدین بن حسین الصورانی بن اسحاق الامیر بن امام موسی کاظم(ع)» وی سیدی جلیل القدر، عظیم الشأن و بسیار بزرگوار بود. او از شهدای بنام اهل بیت در شیراز است و به زهد و تقوی متصف بوده است. پدر بزرگوارش، سید حسین، مشهور به صورانی و ملقب به سید علاءالدین حسین، از جمله همراهان حضرت شاه چراغ در سفر به شیراز بود برخی با حذف یک واسطه تصور نموده اند که وی سید حسین بن موسی(ع) است که ظاهراً این تصور، با حذف یک واسطه صورت گرفته است. سید علاءالدین حسین، دو فرزند به اسامی سید علی بهاءالدین و سید شجاع الدین داشت که ظاهراً سید شجاع الدین پس از تفرق سپاه شاه چراغ به منطقه فراشبند می گریزد و در آنجا به دست مخالفان به شهادت می رسد و از این رو به امامزاده شهید مشهور می گردد. سید شجاع الدین، صاحب سه فرزند بود: حسن ،سید اسحاق و ابو جعفر محمد. بارگاه سید اسحاق که به علم و زهد متصف بودو در 15 کیلومتری جنوب شرق شیراز در کوه بلوک قرباغ است و به سبز پوشان شهرت دارد. سید ابو جعفر محمد صورانی نیز در دروازه اصطخر شیراز در جریان قیام علی بن حمزه موسی(ع) به شهادت رسید و سرش را از بدنش جدا نمودند و به بغداد فرستادند. اینک آرامگاه وی به سید محمد عابد مشهور است و در قبلگاه حرم شاه چراغ مدفون شده است. پس از این واقعه، فرزندان سید ابوجعفر محمد صورانی به مرو و فرغانه مهاجرت نمودند و بزرگترین خاندان موسوی این شهر را پایگذاری کردندکه از میان آنان علمای بزرگ، نقبای شریف و شهدای گرانقدری به منصه ظهور رسیدند(مشاهد العتره الطاهره، 127-123؛ المجدی، 119؛ تهذیب الانساب، 170؛ عمده الطالب، 231؛ جامع الانساب، 5 ؛ تحفه الازهار، 329 ؛ الدررالمنثور، 248).

روند شکل گیری و توسعه امامزاده شهید (ع)

تا حدود ۴ دهه پیش بقعه امامزاده شهید، اتاقی محقر و ساخته شده از خشت و گل و فاقد هر گونه گنبد و گلدسته و مزایای معماری بود، اما بر اثر ظهور و بروز معجزات و کرامات امامزاده، به تدریج بر تعداد زائران افزوده شد بهرطوری که بقعه گنجایش آنها را نداشته، از این رو، ضریح آهنینی روی قبر نصب شد و سرانجام، اتاق مذکور تخریب و ساختمان بزرگی همراه یک مسجد ساخته شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، برای آخرین بار این بقعه در سال 1362ه.ش با سرپرستی هئیت امنای امامزاده باسازی گردید. امروزه این امامزاده صحنی به مساحت 1650 متر مربع و زیر بنای 600 متر مربع دارد و دارای دو گلدسته کاشی کاری شده و یک گنبد از نوع اسکلت فلزی است که با دیواره های آجری ساخته شده است و رویه بیرونی آن را با کاشی های الوان و با رنگ های قرمز و آبی لاجوردی تزئین و داخل آن را آینه کاری کرده اند این امامزاده، ضریحی طلایی دارد که به وسیله هنرمندان اصفهانی و فسایی قلمزنی و آبکاری شد و در سال 1373 هـ.ش در مکان کنونی نصب شد. در سال 1364، سرپرستی این بقعه بر عهده اداره کل اوقاف و امور خیریه استان فارس گذاشته شد (امیری، 1382: 127).
از نظر امکانات رفاهی، این امامزاده 34 زائرسرا ، ۱۰۵ سرویس بهداشتی، 12 حمام انفرادی و فضایی بالغ بر 3000 متر مربع سکوبندی، مناسب نشستن و چادر زدن دارد که حدود ۴۰۰ متر مربع از سکوهای نشیمن، دارای سایبان های فلزی است. تأسیسات و امکانات رفاهی دیگری در 37 هکتار در حال ساخت است. فضای اطراف حرم تپه های شنی و پر سنگلاخ است که در میان آنها نخل های سر به فلک کشیده و چشمه های جوشیده خودنمایی می کنند. این مکان با جاده آسفالتی به طول 2۵ کیلومتر به شهر دهرم و به طول 35 کیلومتر به شهرستان فراشبند متصل می گردد.
علاقمندی مردم به زیارت این امامزاده جلیل القدر موجب شده است علی رغم قرار گرفتن این بقعه متبرکه در کوهستان، ‏سالانه زائران زیادی از استان های فارس، خوزستان و کهکیلویه و بویر احمد برای زیارت این مشهد شریف به شهرستان فراشبند سفر کنند به گونه ای که روزانه بیش از سه هزار نفر در غرفه های امامزاده شهید (ع) حضور پیدا می کنند.

کشف و کرامات امامزاده شهید(ع)

این امامزاده کراماتی داشتند که برخی از آنها نقل می شود: ‌در شب دوازدهم فروردین سال 1372 امامزاده شهید(ع) سه بانوی زائر را شفا دادند و سلامتی را به ایشان بازگردانیدند:
الف ـ خانم شوکت نجفی فرزند خدایار از چنارشاهیجان کازرون که مشکل سیاتیک پا داشت و پزشکان از وی قطع امید کرده بودند و قصد قطع کردن پای ایشان را داشتند اما با توسل به امامزاده شهید(ع) در آن شب شفا گرفتند.
ب ـ خانم سکینه شریفی فرزند محمود از پرزیتون میمند، فلج مادرزادی و لکنت زبان داشت که امامزاده در آن شب نیز ایشان را مورد لطف خود قرار دادند.
ج ـ خانم معصومه زرین تاج از شیراز که نیمه راست بدنش نیمه فلج بوده و وی نیز در همان شب شفا یافت.
- لیلا نوشادی، 27 ساله و متولد فراشبند و ساکن فیروزآباد نیز پس از 8 سال زجر و تحمل بیماری خونی که منجر به قطع امید پزشکان مختلف شده بود، در تاریخ 18/1/1386 در ساعت40/2 بامداد، شفای خویش را از این بارگاه کبریایی دریافت کرد و اکنون به تصویب اعجاب انگیز همگی پزشکان، این بیماری چنان وی را ترک نموده که گویی هرگز نبوده است.
- خانم جهان تاب غلامی فرزند جهانزیر، ساکن فیروزآباد روستای محمد آباد، سه سال ناراحتی مزمن اعصاب داشته از این بیماری رنج می برده است وی تحت نظر دکتر حمیدرضا معتضدی، دکتر رامین افشاری و دکتر مجید پناهنده بوده اما نتیجه ای نگرفته است. ایشان در ایام نوروز 1389، متوسل به امامزاده شهید(ع) می شود. در ساعت 4:45 صبح روز پنج شنبه 1/5/1389، امامزاده به خواب ایشان می آید پلاستیک قرص ها را از می گیرند و می گویند بلند شو. در این حین می گویند بلند شو. در این حین حرم شروع به لرزش می کند. خانم غلامی با هول و هراس از خواب بیدار می شود و متوجه می شود شفاا یافته است. خانم فاطمه کشاورز از اعضای بسیج خواهران، در آن شب خود شاهد این ماجرا بوده و این موضوع را تصدیق کرده است.

نقش امامزاده شهید (ع) در رونق اقتصادی منطقه

بررسی فعالیت های اقتصادی متاثر از وجود امامزاده شهید فراشبند طی سال های 92-1387 نشان می دهد میزان واحدهای اقتصادی، رشدی معادل 2/27 درصد داشته است. تعداد واحدهای اقتصادی از 12 واحد اقتصادی در سال 1387 ، به 40 واحد تجاری در سال 1392 افزایش یافته است. انواع مختلف خدمات اقتصادی که به زائران ارائه می شود از تنوع بیشتری برخوردار شده است به گونه ای که از خدمات صرفاً تغذیه ای (سوپر مارکت ها، اغذیه فروش ها و...) به ارائه خدمات و کالاهای مذهبی و فرهنگی در قالب غرفه های فرهنگی – مذهبی نیز می پردازند. جدول (1) و نمودار (2)، روند افزایش فعالیت های اقتصادی امامزاده شهید را نشان می دهد.

نوع مؤلفه	تبیین مؤلفه­های فضای شهری
فرم	بخشی از پدیده و دارای قابلیت ادراک توسط حواس آدمی
عملکرد	خاصیتی از پدیده و جوابگوی بخشی از نیاز- فایده یک پدیده
معنی	خاصیتی از پدیده و دارای قابلیت ارتباط آدمی با دیگر جنبه های زندگی

منبع: تحقیقات میدانی

کاربرد مدل ANP در شناسایی عوامل موثر برتوسعه گردشگری امامزاده شهید (ع)

هدف از این پژوهش، شناسایی عوامل موثر در اولویت بندی عوامل تاثیرگذار بر توسعه گردشگری مذهبی امامزاده شهید فراشبند با تاکید بر فعالیت های اقتصادی است.به همین دلیل، با ایجاد ارتباط درون گروهی و برون گروهی بین عناصر و شاخص ها، تأثیرات هر یک از عناصر در توسعه بخش های گردشگری مشخص می شود. در این پژوهش، معیارها در شش خوشه شامل خوشه های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، کالبدی، محیطی و معنوی قرار گرفته اند که هر یک از آنها دربرگیرنده تعدادی عناصر تاثیرگذار است به گونه ای که علاوه بر ارتباط درون گروهی، در بین خوشه ها نیز وابستگی وجود دارد(نمودار 3).  

عنوان	فرهنگی	اقتصادی	کالبدی	اجتماعی	معنوی	محیطی	وزن نسبی	وزن نهایی
فرهنگی	1	24/2	08/1	06/1	83/0	88/0	612/0	505/0
اقتصادی	48/1	1	12/3	10/2	16/1	23/1	815/0	634/0
کالبدی	84/0	21/1	1	87/0	95/0	18/1	762/0	546/0
اجتماعی	72/1	06/1	83/0	1	93/1	94/0	537/0	412/0
معنوی	01/1	01/1	22/1	22/1	1	14/1	882/0	659/0
محیطی	58/0	87/0	77/0	88/0	97/0	1	542/0	460/0

منبع: نگارندگان
مطابق جدول(2)، وزن نسبی خوشه ها از طریق مقایسه ماتریس زوجی به دست آمده است. در ماتریس زوجی، نمره aij اهمیت نسبی مولفه در سطر i با توجه به ستون j را نشان می دهد؛ به عبارتی، wi/wj aij= را مشخص می کند که نمره یک، نشان دهنده اهمیت برابر دو مولفه و نمره 9 ، برابر با اهمیت بسیار زیاد i بر مولفه j است. سپس مقایسه عناصر داخل هر خوشه، شبیه روش AHP انجام می گیرد. در گام بعدی، وزن نسبی عناصر ماتریس محاسبه و در نهایت، عناصر جدول نرمال می شود. با توجه به اینکه برخی عناصر درون خوشه ها ممکن است به عناصر سایر خوشه ها وابسته باشند، با توجه به معیارهای کنترل، ماتریس مقایسه زوجی تشکیل می شود، عناصر ماتریس دو به دو با هم مقایسه می شوند ، وزن ماتریس به دست می آید و نتیجه آن، وارد سوپر ماتریس اولیه می شود. سوپر ماتریس حاصل از تلفیق ماتریس های مختلف، سوپر ماتریس اولیه است که جمع عناصر هر ستون سوپر ماتریس بیش از یک است.
در مرحله بعد، سوپر ماتریس نرمال می شود . سوپر ماتریس حاصل از آن، سوپر ماتریس وزنی است و نهایتاً برای همگرا شدن سوپر ماتریس وزنی، عناصر موجود در معیارها آن قدر به توان می رسند تا همگرا شوند. در آخرین مرحله وزن خوشه ها و سوپر ماتریس حد وزن عمومی، وزن نهایی معیارها محاسبه شده و در جدول (3) در قالب وزن نهایی بیان شده است.

شاخص	وزن عمومی	وزن خوشه	وزن نهایی	رتبه
فرهنگی	11/0	505/0	055/0	3
اقتصادی	14/0	634/0	088/0	2
کالبدی	10/0	546/0	054/0	4
اجتماعی	13/0	412/0	053/0	5
معنوی	17/0	659/0	112/0	1
محیطی	08/0	460/0	036/0	6

( منبع: نگارندگان)
نتایج حاصل از مدل تحلیل شبکه نشان می دهد، شاخص های معنوی با 112/0 بیشترین تاثیر و شاخص های محیطی با 036/0 کمترین تاثیر را در توسعه گردشگری مذهبی امامزاده شهید فراشبند دارند. شاخص اقتصادی نیز با 088/0 بعد از شاخص های معنوی بیشترین تاثیر را در توسعه گردشگری مذهبی امامزاده شهید فراشبند است. البته لازم به ذکر است که توسعه شاخص های اقتصادی پیامد مثبت شاخص های معنوی است زیرا زائران و گردشگران مذهبی امامزاده شهید ابتدا برای زیارت و دستیابی به معنویت به این مکان مقدس سفر می کنند و فعالیت های اقتصادی تکمیل کننده این سفر معنوی است و امکانات رفاهی و خدماتی برای زائران و گردشگران فراهم می کنند.

برنامه ریزی استراتژیک برای توسعه گردشگری مذهبی امامزاده شهید (ع) فراشبند

برای تجزیه و تحلیل کارآمد و موثر فاکتورها باید از ساختار مطالعه که محیط عمومی، محیط عملیاتی و محیط درونی است آگاهی داشت تا بتوان استراتژی های توانمندسازی را آگاهانه تعریف و تبیین نمود. برای بررسی میزان جذب گردشگران و زائران امامزاده شهید فراشبند، ابتدا قوت ها و ضعف ها به عنوان عوامل داخلی و فرصت ها و تهدیدها به عنوان عوامل خارجی، طبق ماتریس زوجی وزن دهی شدند.

مطالعات جاذبه های گردشگری و شهرنشینی امامزاده شهید (ع) فراشبند

عدد به دست آمده از ارزیابی عوامل داخلی 50/2 است، با توجه به اینکه عدد 5/2، به عنوان متوسط در نظر گرفته شده است. بنابراین بارگاه امامزاده شهید (ع) در استفاده از نقاط قوت و کاهش نقاط ضعف در این بافت ها و همچنین در گردشگری مذهبی با برنامه عمل نکرده است. ارزیابی عوامل خارجی با 91/1 نیز نشان دهنده عدم استفاده از فرصت های موجود برای کم رنگ تر کردن تهدیدها بوده است(جدول 5 و 4).  

	شاخص های مورد مطالعه	رتبه	وزن	امتیاز	ارزیابی
نقاط قوت	وجود زائرسرا در امامزاده	2	08/0	16/0	IFE 97/1
	وجود مکان های استقرار زائران در اطراف امامزاده	2	07/0	14/0
	کرامات و معجرات امامزاده شهید	2	06/0	12/0
	وجود مراکز تجاری و رفاهی در امامزاده و اطراف آن	2	04/0	08/0
	قرارگیری امامزاده در منطقه سبز و پرآب	1	04/0	04/0
	نزدیکی به شهر دهرم و فراشبند	2	06/0	06/0
	وجود مراکز تفریحی و رفاهی اطراف امامزاده	1	08/0	08/0
	مرکز بزرگ اجرای مراسم مختلف مذهبی و طرح های فرهنگی	2	07/0	14/0
	برگزاری نمایشگاه های بزرگ فرهنگی و رفاهی در ایام نوروز	1	04/0	04/0
	وجود عناصر اسلامی در کنار هم (مساجد، امامزاده و بازار)	1	06/0	06/0
	استفاده از نیروهای انسانی مجرب برای معرفی امامزاده	1	04/0	04/0
	پاسخگویی امامزاده به نیازهای روحی و معنوی زائران	2	08/0	16/0
نقاط ضعف	عدم تبلیغات موثر امامزاده و جاذبه های آن در رسانه ها	2	04/0	08/0
	عدم امکانات لازم برای حمایت از خدمات حمل و نقل ویژه معلولان	1	07/0	07/0
	عدم خدمات دهی مطلوب شبکه تاکسیرانی	1	03/0	03/0
	ضعف در سیستم روشنایی، آسفالت و حفاظ جاده­ای	2	04/0	08/0
	عدم وجود خدمات شبکه بانکی (دستگاه­های خودپرداز)	1	09/0	09/0
	عدم وجود جایگاه سوخت رسانی در فاصله نزدیک امامزاده	2	08/0	16/0
	عدم وجود امکانات رفاهی و اقامتی نظیر هتل، رستوران و نمایشگاه	2	06/0	12/0
	امنیت متوسط برای زائران و گردشگران در اطراف امامزاده شهید	2	07/0	14/0
	عدم کنترل مناسب قیمت ها در واحدهای اقتصادی اطراف امامزاده	1	08/0	08/0

(منبع: محاسبات نگارندگان)

جدول5- ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (فرصت و تهدید (EFE).

 

	شاخص های مورد مطالعه	رتبه	وزن	امتیاز	ارزیابی
فرصت ها	نزدیکی به شهر دهرم و فراشبند و شرکت های نفتی بزرگ	2	04/0	08/0	(EFE ) 91/1
	برگزاری مراسم مذهبی در ایام رمضان، محرم و...	3	12/0	36/0
	استفاده از بازدیدهای علمی دانشگاه ها برای معرفی امامزاده	3	10/0	30/0
	استفاده از همایش های علمی کشور برای معرفی امامزاده	3	11/0	33/0
تهدیدها	وجود باغ ­های گسترده در اطراف امامزاده و تبدیل شدن آنها به مراکز معتادان	3	09/0	27/0
	فاصله نسبتاً زیاد از شهر دهرم و فراشبند	2	04/0	08/0
	رقابت ناسالم امامزاده های شهر برای جذب گردشگران	3	07/0	21/0
	عدم وجود جاده های ارتباطی امن و مناسب به امامزاده شهید	3	06/0	18/0
	استفاده از نیروهای غیرمتخصص در ساماندهی امامزاده	2	05/0	10/0

منبع: محاسبات نگارندگان
رابطه شاخص های توسعه گردشگری مذهبی در امامزاده شهید (ع)
برای به دست آوردن ارتباط بین شاخص های توسعه و رونق گردشگری مذهبی در امامزاده شهید (ع) از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شده است. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد بین شاخص های توسعه و رونق گردشگری مذهبی به میزان 831/0 با سطح اطمینان 99 درصد، رابطه وجود دارد.
با بهره‌گیری از نرم‌افزار SPSS و استفاده از ضریب رگرسیونی (کلانتری، 1382: 185-181) عوامل و ابعاد تأثیرگذار در توسعه گردشگری مذهبی امامزاده شهید (ع) مشخص گردید. نتایج حاصل نشان می دهد که مولفه های معنوی، اقتصادی و فرهنگی رابطه معناداری با توسعه گردشگری مذهبی دارند. این مولفه ها به میزان 6/71 درصد از تحولات بخش گردشگری مذهبی امامزاده شهید (ع) را تبیین می‌کنند و مابقی واریانس‌ها به وسیله عوامل ناشناخته ای که در این تحقیق نیامده است، تبیین و پیش‌بینی می‌شوند (جدول 6).

جدول6- آماره‌های تحلیل رگرسیون چندگانه رابطه شاخص های گردشگری در امامزاده شهید (ع)

خطای معیار	ضریب تبیین شده تصحیح شده	ضریب تبیین	ضریب همبستگی چندگانه
0317/0	716/0	627/0	831/0

( منبع: نگارندگان)
جدول(7) تحلیل واریانس رگرسیون چندگانه و میزان F نیز معنی داری مولفه های معنوی، اقتصادی، اجتماعی، کالبدی، فرهنگی و محیطی را با توسعه گردشگری مذهبی در امام زاده شهید (ع) تأیید می‌نماید.

جدول 7- تحلیل واریانس رگرسیون چندگانه رابطه شاخص های توسعه گردشگری در امامزاده شهید (ع)

 

منبع تغییرات	مجموع مربعات	درجه آزادی	میانگین مربعات	کمیت F	سطح معنی‌داری
اثر رگرسیون	618/0	3	089/0	011/4	001/0
باقیمانده	032/0	24	021/0
کل	650/0	27	-

( منبع: نگارندگان)
با نگاهی به مقادیر B روشن است که یک واحد تغییر در مولفه های معنوی، اقتصادی و فرهنگی، به ترتیب به اندازه 031/0، 034/0 و 038/0 واحد تغییر در رونق گردشگری مذهبی در امامزاده شهید (ع) ایجاد خواهد کرد (جدول8).

جدول8- آماره‌های ضرایب رگرسیونی ابعاد توسعه گردشگری در امامزاده شهید (ع)

نام متغیر	ضرایب غیر استاندارد		ضرایب استاندارد	T	سطح معنی‌داری
	B	خطای B	B
عرض از مبدأ	074/0	116/0	-	008/3	021/0
معنوی	818/0	094/0	712/0	512/2	031/0
اقتصادی	794/0	114/0	667/0	871/1	034/0
کالبدی	615/0	097/0	601/0	208/1	047/0
فرهنگی	763/0	101/0	623/0	657/1	038/0
اجتماعی	539/0	086/0	521/0	098/1	053/0
محیطی	518/0	045/0	412/0	102/1	067/0

(منبع: نگارندگان)

نتیجه

بقاع متبرکه علاوه بر نقش و تأثیر مذهبی می‌تواند بر عمران و آبادانی منطقه تأثیرگذار باشد و در کنار فضای معنوی، فضای تفریحی برای مردم ایجاد کند. برای رسیدن به مرزهای مطلوب در این عرصه، باید برای فضاهای اماکن مذهبی برنامه ریزی منطقی صورت گیرد تا با شناخت وضع موجود (هست ها و نیست ها) و با استفاده از فرصت ها، بتوان راهکارهای اجرایی برای مهار تهدیدها ارائه کرد. این مقاله به بررسی نقش جاذبه های مذهبی - تاریخی امامزاده شهید در افزایش گردشگران مذهبی و پیامدهای مثبت اقتصادی برای منطقه می پردازد. بررسی فعالیت های اقتصادی متاثر از وجود امامزاده شهید فراشبند طی سال های 92-1387 نشان می دهد میزان واحدهای اقتصادی رشدی معادل 2/27 درصد داشته و تعداد واحدهای اقتصادی از 12 واحد اقتصادی در سال 1387 ، به 40 واحد تجاری در سال 1392 افزایش یافته است. نتایج حاصل از مدل تحلیل شبکه نشان می دهد، شاخص های معنوی با 112/0 ، بیشترین تاثیر و شاخص های محیطی با 036/0 ،کمترین تاثیر را در توسعه گردشگری مذهبی امامزاده شهید فراشبند دارند. شاخص اقتصادی نیز با 088/0 بعد از شاخص های معنوی بیشترین تاثیر را در توسعه گردشگری مذهبی امامزاده شهید فراشبند داشته اند. مطالعات جاذبه های گردشگری و شهرنشینی امامزاده شهید فراشبند نیز نشان می دهد امام زاده در استفاده از نقاط قوت و کاهش نقاط ضعف در این بافت ها و همچنین در ارتباط با گردشگری مذهبی با برنامه عمل نکرده است. ارزیابی عوامل خارجی با 91/1 نیز نشان دهنده عدم استفاده از فرصت های موجود برای کم رنگ تر کردن تهدیدها بوده است. نتایج ضریب رگرسیونی حکایت از آن دارد که مولفه های معنوی، اقتصادی و فرهنگی رابطه معنادار با توسعه گردشگری مذهبی دارند .

7- پیشنهادها

با توجه به نقش گسترده امامزاده شهید در توسعه شاخص های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، کالبدی و... در منطقه و پیامدهای مثبت این تحولات توسعه ای در دهرم و شهر فراشبند، پیشنهادهایی برای بهبود شاخص های فوق و افزایش جاذبه های گردشگری مذهبی امامزاده شهید فراشبند به شرح ذیل مطرح می شود:
- با توجه به اقدامات عمرانی صورت گرفته در زمینه ایجاد مکان های استقرار زائران در اطراف امامزاده شهید در قالب سکوها برای استقرار چادرهای مسافرتی، ارائه خدمات رفاهی به زائران به صورت شبانه روزی نیز مدنظر مسئولان مدیریت امامزاده شهید قرار گیرد.
- ساماندهی مطلوب مراکز تجاری و رفاهی موجود در امامزاده و اطراف آن.
- استفاده از شرایط و ویژگی های ممتاز قرارگیری امامزاده در منطقه سبز و پر آب برای تاسیس مراکز رفاهی و تفریحی و مراکز و نمایشگاه های فرهنگی و مذهبی.
- تبلیغات موثر و جاذبه های امامزاده در رسانه ها، جرائد و ... برای جذب زائران و گردشگران مذهبی.
- ایجاد امکانات لازم برای حمایت از خدمات حمل و نقل ویژه معلولان و افراد کهنسال و بیماران برای انجام آداب زیارت.
- فراهم کردن زمینه های مدیریتی برای ارائه خدمات مطلوب شبکه تاکسیرانی .
- ساماندهی سیستم روشنایی امامزاده و محدوده های تجاری و رفاهی و تفریحی اطراف آن برای ایجاد امنیت بیشتر
- با توجه به وضعیت مسیرهای دسترسی به امامزاده شهید (ع) که جاده هایی با پیچ های خطرناک دارد، توجه به ساماندهی و توسعه حفاظ جاده ای، ایجاد علائم رانندگی، در صورت امکان دو بانده کردن مسیرهای دسترسی یا تعریض مسیرهای دسترسی و روشنایی جاده ها در اولویت قرار گیرد.
- با توجه به عدم وجود جایگاه سوخت رسانی بنزین، گازوئیل، گاز و... در فاصله نزدیک امامزاده شهید (ع)، تدابیری اندیشیده شود تا حداقل یکی از مراکز سوخت رسانی در فاصله نزدیک به امامزاده برای رفاه حال زائران و گردشگران تاسیس شود.
- با توجه به روند افزایشی تعداد زائران و گردشگران به ویژه در ایام اعیاد و سوگواری های مذهبی و گسترش میزان فعالیت های اقتصادی در قالب واحدهای تجاری کوچک در سال های اخیر، کنترل مناسب قیمت ها در واحدهای اقتصادی اطراف امامزاده شهید در اولویت بازرسان قرار گیرد.
- با توجه به گسترش بازار امامزاده در سال های اخیر و نیاز زائران و گردشگران به پول برای خرید سوغاتی های مذهبی و غیره، راه اندازی خدمات شبکه بانکی در قالب دستگاه های خودپرداز در اولویت قرار گیرد.
- ایجاد و راه اندازی مراکز اقامتی نظیر هتل و رستوران برای رفاه حال زائران و گردشگران مذهبی.
- مدیریت مطلوب محدوده های اطراف امامزاده شهید (ع) که غالباً با باغ های نخل محصور شده است(در قالب ایجاد روشنایی در محدوده های اطراف امامزاده که بیشتر مورد استفاده زائران و گردشگران مذهبی هستند) به گونه ای که از تبدیل این باغ ها به مراکز معتادان جلوگیری شود.

پی نوشت ها :
 

1- پژوهشگر و دانشیار گروه جغرافیادانشگاه اصفهان.
2- پژوهشگر جغرافیا و برنامه یزی شهری دانشگاه اصفهان.

منابع
- امیری، سید رزاق. (1382).تاریخ و فرهنگ مردم فراشبند، شیراز: نوید شیراز.
-پاپلی یزدی، محمدحسین و محمد سقایی. (1390). گردشگری، ماهیت و مفاهیم، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
- قادری، اسماعیل و دیگران.(1388). راهکارهای استفاده از مراسم تاسوعا و عاشورا به عنوان پتانسیل توریسم فرهنگی – مذهبی در محدوده بخش مرکزی تهران، مجله فضای جغرافیایی، سال نهم، شماره .28
-کلانتری، خلیل.(1382). پردازش و تحلیل داده ها در تحقیقات اجتماعی، اقتصادی، تهران : شریف.
-موسوی، میرنجف و علی باقری کشکولی. (1392). گردشگری فرهنگی (ماهیت و مفاهیم)، تهران:آراد کتاب.
-Cohen, E. 1992, “Pilgrimage centers: concentric and exocentric,” Annals of Tourism Research 19: 33–50.
-Cohen, Erik, 1979), a Phenomenology of Tourist Experiences. Sociology 13: 179-201’
-Din, Kadir, H. 1982, Economic Implications of Muslim Pilgrimage from Malaysia, Contemporary Southeast Asia 4(1):58-72.
-Din, Kadir, H. 987, Pelancongan Menu ruts Tuntutan Islam, Witan (Kuala Lumpur), October 20-23.
-Din, Kadir, H. 1988, Keusahawanan Bumyputera dalam Industry pilgrimage the Cheating than Pulau Tioman, Occasional Paper no. 1, Faculty of Social Sciences and Humanities, University Kebangsaan Malaysia.
-Ebron, Paulla A. 999, Tourists as Pilgrims: Commercial Fashioning of Transatlantic Politics, Blackwell Publishing. American Ethnologist, Vol. 26, No. 4 (Nov.,), pp. 910-932
-EIU: Economic Intelligence Unit 1985, Arabian Peninsula: Saudi Arabia, Kuwait, UAE, Oman, Bahrain, Qatar, North Yemen, And South Yeman. International Tourism Report 4:50-57.
-Graburn, Nelson H, (1977, Tourism: The Sacred Journey. In Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism, Valene Smith, ed. pp. 17-31. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
-Johnston, A.M. 2003, “Self-determination: exercising indigenous rights in tourism,” In S. Singh, D.J. Timothy, and R.K. Dowling (ads) Tourism in Destination Communities, Wallingford: CABI.
-Kong, L. 2001, “Religion and technology: refiguring place, space, identity and community,” Area 33(4): 404–413.
-Kurzwell, A. 1995), “Genealogy as a spiritual pilgrimage,” Avotaynu 11(3): 15–20.
-Libison, K.B. and Muraleedharan, K. P 2008, Economic Benefits of Pilgrimage Tourism: A Case Study of Sabarimala Pilgrimage with Special Reference to Pandalam Rural Locality in Kerala (India), South Asian journal of tourism and heritage, vol. 1, no, 1. -Loeb, L. D. 1989, Creating Antiques for Fun and Profit: Encounters between Iranian Jewish Merchants and Touring Co-religionists. In Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism, Valene Smith, ed. pp. 237-245. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
-MacWilliams, M.W. 2002), “Virtual pilgrimages on the Internet,” Religion 32: 315– 335.
-Plog, s. c. 1973, Why Destinations Rise and fall in Popularity. Cornell Quarterly (November): 13-16.
-Prentice, R. 1993, Tourism and heritage attractions, London & New York: Rout ledge.
-Ragab, I. A. 1980), Islam and Development, World Development, 8: 5 13-52.
-Ritter, Wigand, 1975, Recreation and Tourism in the Islamic Countries, Ekistics 40(236):149-152.
-SAB: Sahih Al-Bukhari, 1984, Sahih Al-Bukhari; Translation by Dr. Muhammad Muhsin Khan (5th. edition). New Delhi: Kitab Bhavan.
-Shoup, J. 1985, the Impact of Tourism on the Bedouin of Petra. The Middle East Journal 39(2):277-291.
-Timothy, Dallen J. and Daniel H. Olsen, 2006), Tourism, Religion and Spiritual Journeys, This edition published in the Taylor & Francis e-Library, Rutledge 270 Madison Ave, New York, NY 10016.