روشها و الزامات تنبیه در تربیت

شادمانی در طفل خردسال نمایانگر فزونی خرد و اندیشه او در بزرگسالی است

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله:

«عرامة الصبیّ فی صغره زیادة فی عقله فی کبره»
شیطنت و ستیزه جویی کودک در دوران خردسالی او، نمایانگر فزونی عقل و اندیشه او در بزرگسالی است.
1- کودک را نباید تنبیه کرد چون اینکار موجب می شود او بدون چون و چرا تسلیم شود و به این وسیله منطق حاکم بر جنگل به او آموخته می شود.
2- کودک را نباید تنبیه کرد چون در این صورت کودک ترسو و بزدل بارآمده و دچار احساس حقارت و عدم اطمینان می گردد. و دست به دشمنی و کینه توزی می زند و به تنبیه شدن عادت می کند. و کار به جایی می رسد که از تنبیه لذت می برد و یا در اثر تنبیه شدن به شخصی پرخاشگر و مردم آزار تبدیل می گردد و برای اینکه از تنبیه فرار کند به دروغ و تزویر و حیله متوسل شده و شخصی دروغگو، حیله گر و مزور بار می آید.
3- بدانید که تنبیه و مجازات اصلاح کننده نیست، ولی در بعضی مواقع به عنوان عامل بازدارنده ای از تکرار جرم قابل قبول است.
4- از تنبیه کودک در صورت شکستن اشیاء پرهیز کنید و فقط توجیه کنید که شکستن اشیا ضرری است که جبران آن تا حدی مشکل است.
5- از توبیخها و سرزنشهای مکرر کودکان بدور باشید برای اینکه زیان بخش است و گاهی سبب پرده دری و پررویی او می گردد.
6- از تنبیه بدنی دخترتان تا حدودی که امکان دارد خودداری کنید به خاطر اینکه او دختر است و در آینده مادر خواهد شد و غرور و احساس مادر نباید جریحه دار گردد.
7- قبل از تنبیه ریشه یابی کنید و علت خلاف را تشخیص دهید و آن را از بین ببرید تا آن عمل تکرار نشود.
8- تنبیه نباید در حضور جمع انجام گیرد مگر در موارد استثنایی که برای عبرت دیگران و یا در شرایط خاص برای جلوگیری از تکرار رفتار خاص می باشد که بهتر است تنبیه علنی باشد.
9- متربی را تفهیم کنید که تنبیه به خاطر رفتار غلط اوست، و شما او را به خاطر اصلاح رفتار او تنبیه می کنید و اشکالی به کل شخصیت او وارد نمی کنید تا او احساس حقارت نماید.
10- تنبیه کار بسیار دشواری است به همین سبب به پدران و مادران توصیه می شود که حتی الامکان از به کار بردن تنبیهات خودداری کنند، و قبل از همه بکوشند تا نظم درستی مستقر سازند.
11- مجازاتها بهتر است بصورت انفرادی و در دفعات اول پنهانی باشد.
12- فرزندان خود را بدون به کار بستن تنبیه بدنی تربیت کنید.
13- باید توجه داشته باشید که هر نوع تنبیهی که برای کودک در نظر می گیرید در مبادرت به آن باید برخی از اصول را رعایت کنید و کودک باید بداند برای چه تنبیه می شود.
14- در تنبیه بدنی کودک از ضربه زدن بر سر و صورت باید جداً پرهیز کنید زیرا ممکن است صدمه مغزی یا چشمی وارد کنید.
15- توجه داشته باشید که در تنبیه بدنی مناسبترین موضع بدن، برای اعمال تأدیب پاها می باشد.
16- در موقع قهر کردن با کودک به عنوان تنبیه غیربدنی سعی کنید مدت قهر کردن طولانی نباشد و علت آن را برای کودک مشخص کنید.
17- کودک را در حضور جمع مخصوصاً در مقابل دوستانش تنبیه نکنید زیرا موجب رنجش کودک و در نتیجه سبب گستاخی وی می گردد.
18- قبل از تنبیه کودکان باید ریشه و علت تخلف را جستجو کنید تا با از میان بردن آن از تکرار تخلف جلوگیری به عمل آورید.
19- از تنبیه باید به عنوان آخرین روش تربیتی استفاده کنید، تنبیه کودکان کار بسیار حساس است و باید فوق العاده دقیق و محتاط باشید به خصوص در مورد تنبیه بدنی بهتر است حتی المقدور انجام ندهید.
20- پدران و مادران عزیز در مواردی که کودکان عمل خلافی انجام دادند با گشاده رویی با آنان برخورد کنید. بدون تنبیه و توبیخ، زیانهای عمل خلاف را برایشان بازگو کنید، بطور قطع بسیاری از کودکان نیازی به دروغگویی نمی یابند.
21- در تنبیه، مشکلات و شرایط جسمی و روحی و روانی کودک را در نظر بگیرید.
22- در تنبیه کودک، مورد تخلف را مشخص کنید تا کودک علت تنبیه را درک کند و در موارد دیگر از آن دوری کند.
23- کودک را به وسیله اوهام و خرافات تهدید نکنید، مثلاً نباید او را با دیو و غول و امثال آن بترسانید.
24- از تنبیه نباید به عنوان وسیله ای برای انتقام و تشفی خاطر استفاده کنید، بلکه در حین تنبیه باید کاملاً بر احساسات خود مسلط باشید به گونه ای که کودک احساس نکند شما از تنبیه وی خوشحالید.
25- نباید امر تنبیه کودکان را به فرزند بزرگتر واگذار کنید زیرا موجب اختلافاتی بین فرزندان می شود.
26- سعی کنید حتی المقدور نوع تنبیه را جوری انتخاب کنید که با نوع جرم سنخیت و مناسبت داشته باشد.
27- بعد از تنبیه، جرم بچه را به فراموشی بسپارید و دیگر درباره ی آن بحث نکنید و آن را نادیده بگیرید و تعقیب نکنید.
28- برای تنبیه شاگردان صحیح نیست از کلاس درس قهر کنید زیرا وقتی قهر می کنید به ناتوانی و عجز خود عملاً اقرار و اعتراف می کنید، پس به جای قهر کردن بکوشید علت ناسازگاری کلاس را بیابید و آن را از بین ببرید تا کلاس برای خودتان و شاگردان گیرا و جالب باشد.
29- در تنبیه کودکان اگر قهر کردن شما با آنها باعث اجتناب کودک از عمل ناپسند نشد و شما به هدف تربیتی خود دست نیافتید در تنهایی به او اخطار بدهید، و در اخطار سعی کنید کلمات را طوری ادا کنید که جوانب تربیتی حفظ شود نه اینکه کلمات را طوری ادا کنید که ناشی از کینه و حسد باشد، و بعد از آن به تربیت شونده مهلت دهید تا درباره ی زشتی عمل خود فکر کند.
30- در اولین مرحله تنبیه غیربدنی با کنایات صحیح و اشارات دقیق و اخلاقی در لابلای سخنان خود، بدون آنکه کسی مقصود شما را دریابد تربیت شونده را راهنمایی کنید تا شاید از اشتباه خود آگاه شود و آن را ترک کند.
31- گاهی کودک را موقعی که خلاف کرد تنبیه کنید ولی نه به آن حدی که موجب دیه شوید. فقط تا آن حد که کودک به خطای خود آگاه شده و سعی در ترک آن کند.
32- اگر کودک عمل خلافی انجام بدهد از راه سکوت و نگاه نفرت آمیز و بی اعتنایی خود به کودک بفهمانید که آن کار غلط است، و اگر کودک کار خوب انجام داد با اعتناء و نگاه محبت آمیز و سخن رضایت بخش به او بفهمانید که آن کار درست است. در طی آن کودک می فهمد که چه کارهایی نادرست است.
33- هنگامی که کودک را تنبیه کردید بلافاصله دعوت شما در وی برای نماز اثر نخواهد کرد، چون سعی می کند عقده های خود را از طریق نافرمانی از شما خالی کند پس باید در دعوت خود دقیق و وقت شناس باشید.
34- از دادن وعده های خطرآفرین به کودک مضطرب بپرهیزید و تنبیه او را به تأخیر نیندازید، اگر او مستحق تنبیهی است حساب او را فوراً تصفیه کنید و کار را به امروز و فردا نکشانید که این خود عامل اضطراب است.
35- کودک را در حضور همه تنبیه نکنید بلکه تنبیه درست برخلاف تشویق باید در انزوا انجام گیرد.
36- تنبیه، قبل از هدایت و تربیت فرزندانتان باعث آزردگی و پژمردگی آنها خواهد شد و همچنین شرط عقل و طریق محبت نیست.
37- کودکان را صبح ها با تنبیه برای نماز بیدار نکنید ممکن است بتدریج از نماز فاصله بگیرند و یا هیچ گاه فرد نمازخوانی نشوند.
38- در تنبیه کودکان نباید زیاده روی کنید چون اثر خود را از دست می دهد.
39- والدین گرامی نباید برای کنترل رفتار پرخاشگرانه و شیطنت کودکان خود از تنبیه بدنی استفاده بکنید زیرا با این عمل معمولاً فرزندان بسیار پرخاشگری به بار می آورید.
40- اگر تنبیه بدنی بطور مستمر و شدید ادامه یابد آثار و عواقب وخیمی روی روحیات و شخصیت بچه خواهد داشت.
41- والدین محترم در مورد هر کار اشتباه، کودک را سرزنش نکنید.
42- قبل از تأدیب کودکانتان باید تمام روشهای متداول را اعمال کرده باشید و آخرین روش تربیتی، تأدیب بدنی باشد و در صورتی که تشخیص بدهید هنوز وقت تأدیب بدنی نرسیده عضو و گذشت و اغماض را پیشه خود سازید که نیکوتر است.
43- خانواده های گرامی: توجه داشته باشید که کودک عمل خلافش را زود فراموش می کند بنابراین تنبیه باید بی درنگ پس از انجام عمل خلاف صورت گیرد و تنبیه نباید باعث درهم شکستن شخصیت کودک شود.
44- اگر تمامی روشهای تربیتی را برای جلوگیری از انجام اعمال ناپسند به تربیت شونده اعمال کردید ولی به تضعیف یا تعدیل رفتار موفق نشدید، تنبیه را که به عنوان آخرین روش تربیتی است در نظربگیرید.
45- از جایزه به عنوان وسیله حربه استفاده نکنید زیرا در آنصورت آن جایزه در نظر کودکان تنبیه تلقی می شود.
46- نباید به خاطر هر چیزی فرزند خود را تنبیه و مجازات کنید بلکه باید در برخی امور چشم پوشی کنید.
47- کودکی که توانایی کاری را نداشته باشد مورد عتاب قرار ندهید زیرا او تقصیر ندارد.
48- کودکان خود را تهدید و تنبیه و تحقیر نکنید زیرا باعث بروز بدبینی و دشمنی و عصیان روحی آنان می گردد و سبب رکود، رشد جسمانی و ذهنی و عاطفی او می گردد.
49- باید اعتقاد داشته باشید که تنبیه کردن، تکلیف زیاد دادن، سرزنش و تمسخر در اصلاح کودکان بدخط، کارساز نخواهد بود.
50- هرگز بچه ها را برای کارهایی که در مواقع دیگر و جاهای دیگر انجام داده اند سر سفره سرزنش نکنید.
51- باید سعی کنید کودکان را نزنید بلکه با حالات روانی و اخلاقی او را سرزنش، و نسبت به کار خلافش آگاه کنید تا دیگر عمل زشت گذشته را تکرار نکند.
52- اگر فرزند شما از تاریکی می ترسد و یا از حبس شدن در انبار و زیرزمین وحشت دارد اگر قصد تنبیهی درباره ی او دارید از این امور باید پرهیز کنید، که در آن صورت ترس جدید با درجه ای بیشتر حیات او را می لرزاند و دشواری زندگی را برای او شدیدتر می سازد.
53- انتقاد یا سرزنش خفیف به کودک ترسو که چرا ترسیده است گاهی ممکن است اثر مثبت داشته باشد ولی این امر به هنگامی که بسیار شود اثر منفی خواهد داشت.
54- کودکان خود را زیاد تنبیه نکنید چون ممکن است سبب ترس و نگرانیهای شدید او شود که گاه در سراسر زندگی ممکن است او را رها نکند.
55- در تنبیه غیربدنی وقتی که دیدید تربیت شونده از عمل ناپسند خود هنوز آگاه نشده است و شما همه راهها را از قبیل آگاهی همراه با کنایه و تذکر و نصیحت را رفته اید و نتیجه ای مثبت نگرفته اید و به هدف تربیتی نائل نشده اید، در این جا است که بطور روشن و بدون ابهام، خطا و اشتباه تربیت شونده را در خلوت مطرح سازید.
56- نباید کودک را برای خراب کردن وسایل، مجازات و یا تهدید به مجازات کنید، باید کاری کنید که خود کودک لطمه ای را که در نتیجه بی مبالاتی به وسیله دست زده را درک کند.
57- تنبیه ممکن است برای مدت کوتاهی بدرفتاری را متوقف کند ولی در دراز مدت عوارضی مانند : انتقام، کینه، خشم، تمرد، بدبینی، خشونت و ترس ایجاد می کند. پس باید راهی انتخاب کنید تا فرزندانتان به این ناهنجاریها دچار نشوند.
58- در تنبیه فرزندانتان طبق سیستم تربیتی اسلام از قهر به عنوان عامل جهت دهنده به راهی ارزنده و بازدارنده از اعمال ناپسند استفاده کنید.
59- اگر در تنبیه فرزندانتان دیدید که قهر کردن موجب ترک عمل خلاف شد بهتر است در حدامکان هدیه ای به او بدهید تا محبت او را جلب نمایید، زیرا هدیه دادن محبت را جلب می نماید.
60- آخرین مرحله تنبیه غیربدنی اخراج است یعنی اگر تمام مراحل نه گانه از قبیل: تذکر غیرمستقیم، تغافل، موعظه و نصیحت، اغماض و گذشت، تذکر مستقیم، ملامت و سرزنش، چهره درهم کردن، محروم کردن، قهر کردن و اخطار را رعایت کردید و تربیت شونده هدایت نشد او را از کلاس به کلاس دیگر یا از مدرسه به مدرسه دیگر اخراج کنید.
61- در تنبیه کودکانتان همراه با چهره درهم کردن سعی کنید آنها را از چیزی محروم کنید، یعنی آنها را از چیزی که مورد علاقه آنهاست مانند اسباب بازی و بازی محروم سازید.
62- مجازاتها باید به تناسب انحراف و شرایط جسمی و روانی باشد.
63- توجه داشته باشید که تنبیه ممکن است هیچ اثری در رفتار نامطلوب کودک نداشته باشد بلکه حتی ممکن است به افزایش رفتار نامطلوب بینجامد.
64- متوجه باشید یکی از طرق بسیار مؤثر در کاهش رفتارهای نامطلوب این است که بلافاصله بعد از اجرای رفتار مورد نظر او را به مدت زمان مشخص از یک موقعیت جالب و پاداش دهنده حذف کنید.
65- از اعمال خشونت و سختگیری نسبت به فرزندان و شاگردان خودداری کنید، زیرا تندخویی و فشار در آموزش و پرورش برای دانش آموزان زیان بخش است.
منبع مقاله :
شیخ الاسلامی، جعفر؛ (1375)، 2222 نکته در تربیت، تهران: اسلامی، چاپ سوم