نویسنده: مرتضی غضنفرنژاد
آیا فشارهای اقتصادی غرب اثرگذار بوده است؟یکی از مسائلی که در باب تحریم باید به آن پاسخ داد آن است که وظیفه‌ی مردم در قبال تحریم‌ها چیست و این تحریم‌ها چه اثراتی در زندگی فردی و اجتماعی مردم دارد؟ آیا تحریم تنها یک مرحله و یک فشار است که مردم و انقلاب اسلامی باید آن‌ها را تحمل کنند یا آنکه گامی در جهت تحقق اهداف انقلاب اسلامی است. به عبارت دیگر، ثمرات حقیقی تحریم‌ها و تحمل آن‌ها برای کشور چیست؟
به بیان معصوم، انسان زمانی به کمال حقیقی خود می‌رسد که در مقابل مصیبت‌ها صبور باشد. با توجه به آنکه دامنه‌ی این مصایب بیان نشده است، می‌توان پا را از مصیبت‌های جانی فراتر نهاد و بیان کرد که برای انسان در بسیاری از زمینه‌ها، مصیبت‌هایی رخ می‌دهد و انسان باید در مقابل تمامی این مصیبت‌ها صبور باشد. در زمینه‌ی اقتصادی انسان ممکن است با فقر مالی و مادی مواجه شود و از راه خدا و استقامت در آن استنکاف کند و همان طور که قرآن بیان می‌کند، «وَ أَمّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبّی أَهانَنِ» (فجر: 16)[2] زمانی که بر او مصیبتی وارد شد، کفران خدا کند و خدا را متهم کند. کما آنکه در تجربه‌ی تاریخ نیز موارد بسیاری از بلایا و مصیبت‌های مالی بر مسلمانان بار شده است (همانند شعب ابی‌طالب) و مردم یا استقامت کرده و یا راه شیطان را در پیش گرفته‌اند. امروزه نیز تحریم‌ها و تنگناهای اقتصادی از بلایا و مصیب‌های اقتصادی است که با جامعه‌ی اسلامی ارتباط دارد. بر این اساس، مردم ایران زمانی که در مقابل تحریم‌ها به عنوان یک مصیبت اقتصادی ایستادگی نمایند و صبر پیشه کنند، این امر موجب می‌شود که نه تنها فرد فرد مردم به کمال خود نائل شوند، بلکه جامعه نیز در مسیر کمال خود قرار گیرد و به رشد و بالندگی خاص خود برسد.
بر همین اساس است که رهبری تأکید دارند که تحریم‌ها اثرگذار نخواهد بود و برای ما مفید خواهند بود، زیرا مؤمنین زمانی که بر مصیبتی صبر می‌کنند، به مرحله‌ی کمال خود نزدیک می‌شوند و لذا اگرچه در ظاهر با سختی و تنگنا رو‌به‌رو هستند، اما در واقع مراحل کمال خود را طی می‌کنند.
از این رو، می‌توان دو نوع تقدیر معیشت را برای مردم در راه رسیدن به کمال احصا کرد. نخستین نوع به اندازه‌داری در زندگی و مدیریت معیشت خانوار در قالب‌هایی برمی‌گردد که دین اسلام به آن‌ها اشاره کرده است و شامل طلب رزق، مدیریت مصرف، دوری از فقر و فهم اصول کسب‌وکار می‌شود که در هر شرایطی مؤمن باید به آن توجه کند.
اما زمانی که شرایط اقتصادی کشور تغییر می‌کند و کشور با تحریم‌های مختلفی مواجه است، این تقدیر معیشت نیز معنای متفاوتی پیدا خواهد کرد. اگر در حالت عادی رزق انسان در حدی است که بسیاری از نیازهای او مرتفع می‌شوند و زندگی راحتی دارد، زمانی که شرایط اقتصادی به دلایلی مثل تحریم یا خشک‌سالی سخت می‌شود، مطمئناً این مسئله در رزق او نیز مؤثر است و سطح زندگی او را کاهش می‌دهد و او نیز باید مطابق با همین نوسانات زندگی خود را تغییر دهد و خود را برای شرایط سخت شدن زندگی مهیا کرده باشد.
البته باید توجه کرد که آمادگی مردم برای مقاومت در شرایط مقاومتی، به معنای این نیست که مسئولین وظیفه‌ای در جهت بهبود معیشت مردم و افزایش سطح رفاه آن‌ها ندارند؛ بلکه این شرایط نیازمند آن است که مردم با تغییر اندازه‌داری در زندگی خود و اکتفا به سطح کفاف در زندگی و تحمل سختی‌ها و مصیب‌های اقتصادی در تقدیر معیشت خود، حمله‌های دشمنان را خنثی کنند و مسئولین نیز وظیفه دارند که شرایط اقتصادی را برای زندگی بهتر مردم آماده کنند و ضربه‌های دشمنان را از طریق حمایت از تولید و مبارزه با دلالی و کاهش هزینه‌‌ی تولید و... خنثی کنند و نقاط ضعفی چون وابستگی به نفت و دلالی و... را مرتفع سازند.
وظیفه‌ی دیگر مردم در این شرایط، رسیدگی کردن به حال سایر مؤمنین و تبعیت از سیره‌ی معصومین (علیهم السلام) در شرایط تحریم و تنگناست که متأسفانه در مدت اخیر در کشور ما این امر تا حدودی نادیده گرفته شده است؛ یعنی اگر در کالایی کمبود وجود دارد، مسلمانان باید در صورتی که مازادی در خانه دارند، به فکر دیگران باشند و خود نیز با دلالی و گرانی مبارزه کنند و به آن دامن نزنند.
در زمان حضرت صادق (علیه السلام)، در مدینه خشک‌سالی می‌شود و گندم و جو، که از نیازهای اساسی مردم است، کم می‌شود و حضرت به جای آنکه در صف خرید گندم بروند تا نیازهای خود را برآورده کنند، حرکتی کاملاً خلاف این امر انجام می‌دهند که نیاز است مردم ما نیز آن را سرلوحه‌ی خود قرار دهند.
«عَنْ مُعَتِّبٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع وَ قَدْ تَزَیَّدَ السِّعْرُ بِالْمَدِینَهِ کَمْ عِنْدَنَا مِنْ طَعَامٍ قَالَ قُلْتُ عِنْدَنَا مَا یَکْفِیکَ أَشْهُراً کَثِیرَةً قَالَ أَخْرِجْهُ وَ بِعْهُ قَالَ قُلْتُ لَهُ وَ لَیْسَ بِالْمَدِینَهِ طَعَامٌ قَالَ بِعْهُ فَلَمَّا بِعْتُهُ قَالَ اشْتَرِ مَعَ النَّاسِ یَوْماً بِیَوْمٍ وَ قَالَ یَا مُعَتِّبُ اجْعَلْ قُوتَ عِیَالِی نِصْفاً شَعِیراً وَ نِصْفاً حِنْطَهً فَإِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ أَنِّی وَاجِدٌ أَنْ أُطْعِمَهُمُ الْحِنْطَةَ عَلَى وَجْهِهَا وَ لَکِنِّی أُحِبُّ أَنْ یَرَانِیَ اللَّهُ قَدْ أَحْسَنْتُ تَقْدِیرَ الْمَعِیشَهِ»[3]
امام صادق (علیه السلام) به معتب، که غلام ایشان بودند، فرمودند که قیمت‌ها در مدینه بالا رفته است، به چه میزان غذا در نزد ما هست؟ گفتم که به اندازه‌ی یک ماه و بیشتر غذا داریم. حضرت فرمودند که برو بیرون و آن‌ها را بفروش و من گفتم که در مدینه غذایی نیست! (چطور آن‌ها را بفروشم.) حضرت فرمودند که آن‌ها را بفروش و زمانی که آن‌ها را فروختی، همانند مردم هر روز گندم بخر. سپس حضرت فرمودند که معتب غذای خانواده‌ی مرا نصف گندم و نصف جو قرار بده، به درستی که خداوند می‌داند که من می‌توانم به آن‌ها گندم بدهم، اما می‌خواهیم که خداوند مرا در حالی ببیند که اندازه‌داری در معیشت را به نحو احسن انجام داده‌ام.
این حدیث شریف بیانگر آن است که حضرت در مورد مصرف به اقتضائات زمان خود توجه کرده‌اند و در شرایط سختی، مراعات حال دیگران و سایر مردم را کرده‌اند. ایشان به جای آنکه به دنبال افزایش اندوخته‌ی خود باشند، تمام اندوخته را در شرایط سختی فروخته‌اند تا نیازهای مردم مرتفع بشود و همانند سایر مردم باشند. یعنی حضرت از اندوخته‌ی خود در شرایط قحطی صرف نظر کرده‌اند و برای تنظیم بازار و همراهی با مردم، تمام اندوخته‌ی خود را به بازار عرضه کرده‌اند تا هم بقیه یاد بگیرند و برای تعدیل بازار اندوخته‌هایشان را به بازار عرضه کنند و به دنبال انبار کردن و... نباشند و با هجوم به بازار موجب افزایش تقاضا و افزایش دوچندان قیمت‌ها نشوند و هم اینکه حضرت در این شرایط روزبه‌روز خرید می‌کرده‌اند تا برای سایرین مشکلی رخ ندهد و کمبودی در بازار ایجاد نشود.
اما در این میان، نکته‌ی قابل تأمل‌تر آن است که در شرایط سختی و کمیابی، با وجود آنکه توانایی آن را داشته‌اند که از گندم (کالای خوب و باکیفیت) استفاده کنند، به غلام خود فرمان داده‌اند که هم از گندم خرید کند و هم جو بخرد تا نه تنها تقاضای گندم کاهش یابد، بلکه خانواده‌ی وی خود را برای مقاومت در شرایط سخت که می‌تواند مصیبت اقتصادی باشد مهیا کنند.
اما در کشور ما، عملکرد مردم کاملاً برعکس سیره‌ی معصوم است. متأسفانه در مدت اخیر که در کالاهایی نظیر مرغ، آجیل، برنج و... در بازار کمبود ایجاد شد، مردم سراسیمه به بازارها هجوم آوردند و چند برابر مایحتاج خود را خریداری کردند؛ تا جایی که میزان تقاضا در شرایط کمبود در برخی از کالاها، از حالت عادی نیز بیشتر شد و این به سودآوری دلالی و کمبود کالا دامن زد. اما بر اساس سیره‌ی توضیح داده‌شده، مناسب بود که مردم به بازارها هجوم نیاورند و نه تنها در حد نیاز خود از کالاهای موجود خریداری کنند، بلکه برای تعدیل شرایط اقتصادی، کمتر از نیاز خریداری کنند یا اگر ذخیره‌ای در خانه دارند، در اختیار سایر مردم قرار دهند. جای تأسف است که برخوردی نظیر برخورد حضرت صادق (علیه السلام) در زمان گرانی و کمبود در کشورهای توسعه‌یافته انجام می‌شود، ولی در کشور ما چنین عملکردی بسیار اندک رخ می‌دهد.
لذا اگر مسلمانان دو وظیفه‌ی خود در خصوص تقدیر معیشت مقاومتی، در کنار صبر در تحریم به معنای مصیبت اقتصادی را به درستی انجام دهند، این حرکت انقلابی، فهمی عظیم و کمالی صحیح در میان مردم ایجاد خواهد کرد و موجب رشد و کمال مسئولین و آحاد جامعه خواهد شد، زیرا مؤمن نه تنها خود را برای شرایط صلح و راحتی آماده کرده است، بلکه خود را برای شرایط سخت و مقاومتی نیز مهیا می‌کند.
برهان
صبر بر مصیبت اقتصادی (تحریم) در اقتصاد مقاومتی
در ادبیات اسلامی، صبر بر مصیبت‌ها یکی از مراحل کمال شناخته شده است. مطابق حدیث شریف امام باقر (علیه السلام)، «الْکَمَالُ کُلُّ الْکَمَالِ التَّفَقُّهُ فِی الدِّینِ وَ الصَّبْرُ عَلَى النَّائِبَهِ وَ تَقْدِیرُ الْمَعِیشَهِ»[1] در مورد کمال انسان سه مرحله قابل احصا کردن است. نخست انسان باید برای رسیدن به کمال در دین تفقه کند و دستورات دینی را یاد بگیرد. به درستی که بدون فهم مناسب از دین و شناخت احکام الهی، راه رسیدن به سعادت و کمال میسر نخواهد بود. لذا انسان باید در حد توان خود، در دین تفقه کند و به شناخت وظایف خود نائل شود. در گام بعد، باید با شناخت صحیح دین، به اندازه‌داری در معیشت خود بپردازد و زندگی خود را بر اساس تعالیم اسلامی تنظیم کند. حیطه‌ی دیگری که در راه کمال مهم است، صبر در مقابل مصیبت‌هاست. بسیاری از افراد در زمان مواجهه با مصیبت، دین خود را از دست داده و کفران می‌کنند و بسیاری نیز از مواجهه با آن خودداری می‌کنند.به بیان معصوم، انسان زمانی به کمال حقیقی خود می‌رسد که در مقابل مصیبت‌ها صبور باشد. با توجه به آنکه دامنه‌ی این مصایب بیان نشده است، می‌توان پا را از مصیبت‌های جانی فراتر نهاد و بیان کرد که برای انسان در بسیاری از زمینه‌ها، مصیبت‌هایی رخ می‌دهد و انسان باید در مقابل تمامی این مصیبت‌ها صبور باشد. در زمینه‌ی اقتصادی انسان ممکن است با فقر مالی و مادی مواجه شود و از راه خدا و استقامت در آن استنکاف کند و همان طور که قرآن بیان می‌کند، «وَ أَمّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبّی أَهانَنِ» (فجر: 16)[2] زمانی که بر او مصیبتی وارد شد، کفران خدا کند و خدا را متهم کند. کما آنکه در تجربه‌ی تاریخ نیز موارد بسیاری از بلایا و مصیبت‌های مالی بر مسلمانان بار شده است (همانند شعب ابی‌طالب) و مردم یا استقامت کرده و یا راه شیطان را در پیش گرفته‌اند. امروزه نیز تحریم‌ها و تنگناهای اقتصادی از بلایا و مصیب‌های اقتصادی است که با جامعه‌ی اسلامی ارتباط دارد. بر این اساس، مردم ایران زمانی که در مقابل تحریم‌ها به عنوان یک مصیبت اقتصادی ایستادگی نمایند و صبر پیشه کنند، این امر موجب می‌شود که نه تنها فرد فرد مردم به کمال خود نائل شوند، بلکه جامعه نیز در مسیر کمال خود قرار گیرد و به رشد و بالندگی خاص خود برسد.
بر همین اساس است که رهبری تأکید دارند که تحریم‌ها اثرگذار نخواهد بود و برای ما مفید خواهند بود، زیرا مؤمنین زمانی که بر مصیبتی صبر می‌کنند، به مرحله‌ی کمال خود نزدیک می‌شوند و لذا اگرچه در ظاهر با سختی و تنگنا رو‌به‌رو هستند، اما در واقع مراحل کمال خود را طی می‌کنند.
تقدیر معیشت مقاومتی
اما مطابق با حدیثی که در اول یادداشت به آن اشاره شد، صبر در برابر مصیبت، در کنار تقدیر معیشت بیان شده است. تقدیر معیشت در بیان روایات به معنی اندازه‌داری در زندگی مادی و حرکت در میان اسراف و تقتیر به طوری که هیچ انسانی گرفتار نشود تعبیر و تفسیر شده است. با توجه به اینکه در جامعه‌ی اسلامی مسیر کمال فردی از مسیر کمال اجتماعی جدا نیست و فرد نیز باید وظایف خود را در قبال اجتماع به درستی انجام دهد و در طرف دیگر نوسانات اجتماعی نیز بر زندگی او تأثیرگذار است، بر این اساس، زمانی که دامنه‌ی تحریم‌های اقتصادی و فشارهای مالی بر یک کشور اسلامی بیشتر می‌شود، این مسئله نیز بیشتر معنا پیدا می‌کند و مسلمانان نیازمند تقدیر معیشتی مقاومتی و متناسب با اقتضائات تحریم هستند که زندگی آن‌ها را متغیر می‌کند.از این رو، می‌توان دو نوع تقدیر معیشت را برای مردم در راه رسیدن به کمال احصا کرد. نخستین نوع به اندازه‌داری در زندگی و مدیریت معیشت خانوار در قالب‌هایی برمی‌گردد که دین اسلام به آن‌ها اشاره کرده است و شامل طلب رزق، مدیریت مصرف، دوری از فقر و فهم اصول کسب‌وکار می‌شود که در هر شرایطی مؤمن باید به آن توجه کند.
اما زمانی که شرایط اقتصادی کشور تغییر می‌کند و کشور با تحریم‌های مختلفی مواجه است، این تقدیر معیشت نیز معنای متفاوتی پیدا خواهد کرد. اگر در حالت عادی رزق انسان در حدی است که بسیاری از نیازهای او مرتفع می‌شوند و زندگی راحتی دارد، زمانی که شرایط اقتصادی به دلایلی مثل تحریم یا خشک‌سالی سخت می‌شود، مطمئناً این مسئله در رزق او نیز مؤثر است و سطح زندگی او را کاهش می‌دهد و او نیز باید مطابق با همین نوسانات زندگی خود را تغییر دهد و خود را برای شرایط سخت شدن زندگی مهیا کرده باشد.
البته باید توجه کرد که آمادگی مردم برای مقاومت در شرایط مقاومتی، به معنای این نیست که مسئولین وظیفه‌ای در جهت بهبود معیشت مردم و افزایش سطح رفاه آن‌ها ندارند؛ بلکه این شرایط نیازمند آن است که مردم با تغییر اندازه‌داری در زندگی خود و اکتفا به سطح کفاف در زندگی و تحمل سختی‌ها و مصیب‌های اقتصادی در تقدیر معیشت خود، حمله‌های دشمنان را خنثی کنند و مسئولین نیز وظیفه دارند که شرایط اقتصادی را برای زندگی بهتر مردم آماده کنند و ضربه‌های دشمنان را از طریق حمایت از تولید و مبارزه با دلالی و کاهش هزینه‌‌ی تولید و... خنثی کنند و نقاط ضعفی چون وابستگی به نفت و دلالی و... را مرتفع سازند.
وظیفه‌ی دیگر مردم در این شرایط، رسیدگی کردن به حال سایر مؤمنین و تبعیت از سیره‌ی معصومین (علیهم السلام) در شرایط تحریم و تنگناست که متأسفانه در مدت اخیر در کشور ما این امر تا حدودی نادیده گرفته شده است؛ یعنی اگر در کالایی کمبود وجود دارد، مسلمانان باید در صورتی که مازادی در خانه دارند، به فکر دیگران باشند و خود نیز با دلالی و گرانی مبارزه کنند و به آن دامن نزنند.
در زمان حضرت صادق (علیه السلام)، در مدینه خشک‌سالی می‌شود و گندم و جو، که از نیازهای اساسی مردم است، کم می‌شود و حضرت به جای آنکه در صف خرید گندم بروند تا نیازهای خود را برآورده کنند، حرکتی کاملاً خلاف این امر انجام می‌دهند که نیاز است مردم ما نیز آن را سرلوحه‌ی خود قرار دهند.
«عَنْ مُعَتِّبٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع وَ قَدْ تَزَیَّدَ السِّعْرُ بِالْمَدِینَهِ کَمْ عِنْدَنَا مِنْ طَعَامٍ قَالَ قُلْتُ عِنْدَنَا مَا یَکْفِیکَ أَشْهُراً کَثِیرَةً قَالَ أَخْرِجْهُ وَ بِعْهُ قَالَ قُلْتُ لَهُ وَ لَیْسَ بِالْمَدِینَهِ طَعَامٌ قَالَ بِعْهُ فَلَمَّا بِعْتُهُ قَالَ اشْتَرِ مَعَ النَّاسِ یَوْماً بِیَوْمٍ وَ قَالَ یَا مُعَتِّبُ اجْعَلْ قُوتَ عِیَالِی نِصْفاً شَعِیراً وَ نِصْفاً حِنْطَهً فَإِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ أَنِّی وَاجِدٌ أَنْ أُطْعِمَهُمُ الْحِنْطَةَ عَلَى وَجْهِهَا وَ لَکِنِّی أُحِبُّ أَنْ یَرَانِیَ اللَّهُ قَدْ أَحْسَنْتُ تَقْدِیرَ الْمَعِیشَهِ»[3]
امام صادق (علیه السلام) به معتب، که غلام ایشان بودند، فرمودند که قیمت‌ها در مدینه بالا رفته است، به چه میزان غذا در نزد ما هست؟ گفتم که به اندازه‌ی یک ماه و بیشتر غذا داریم. حضرت فرمودند که برو بیرون و آن‌ها را بفروش و من گفتم که در مدینه غذایی نیست! (چطور آن‌ها را بفروشم.) حضرت فرمودند که آن‌ها را بفروش و زمانی که آن‌ها را فروختی، همانند مردم هر روز گندم بخر. سپس حضرت فرمودند که معتب غذای خانواده‌ی مرا نصف گندم و نصف جو قرار بده، به درستی که خداوند می‌داند که من می‌توانم به آن‌ها گندم بدهم، اما می‌خواهیم که خداوند مرا در حالی ببیند که اندازه‌داری در معیشت را به نحو احسن انجام داده‌ام.
این حدیث شریف بیانگر آن است که حضرت در مورد مصرف به اقتضائات زمان خود توجه کرده‌اند و در شرایط سختی، مراعات حال دیگران و سایر مردم را کرده‌اند. ایشان به جای آنکه به دنبال افزایش اندوخته‌ی خود باشند، تمام اندوخته را در شرایط سختی فروخته‌اند تا نیازهای مردم مرتفع بشود و همانند سایر مردم باشند. یعنی حضرت از اندوخته‌ی خود در شرایط قحطی صرف نظر کرده‌اند و برای تنظیم بازار و همراهی با مردم، تمام اندوخته‌ی خود را به بازار عرضه کرده‌اند تا هم بقیه یاد بگیرند و برای تعدیل بازار اندوخته‌هایشان را به بازار عرضه کنند و به دنبال انبار کردن و... نباشند و با هجوم به بازار موجب افزایش تقاضا و افزایش دوچندان قیمت‌ها نشوند و هم اینکه حضرت در این شرایط روزبه‌روز خرید می‌کرده‌اند تا برای سایرین مشکلی رخ ندهد و کمبودی در بازار ایجاد نشود.
اما در این میان، نکته‌ی قابل تأمل‌تر آن است که در شرایط سختی و کمیابی، با وجود آنکه توانایی آن را داشته‌اند که از گندم (کالای خوب و باکیفیت) استفاده کنند، به غلام خود فرمان داده‌اند که هم از گندم خرید کند و هم جو بخرد تا نه تنها تقاضای گندم کاهش یابد، بلکه خانواده‌ی وی خود را برای مقاومت در شرایط سخت که می‌تواند مصیبت اقتصادی باشد مهیا کنند.
اما در کشور ما، عملکرد مردم کاملاً برعکس سیره‌ی معصوم است. متأسفانه در مدت اخیر که در کالاهایی نظیر مرغ، آجیل، برنج و... در بازار کمبود ایجاد شد، مردم سراسیمه به بازارها هجوم آوردند و چند برابر مایحتاج خود را خریداری کردند؛ تا جایی که میزان تقاضا در شرایط کمبود در برخی از کالاها، از حالت عادی نیز بیشتر شد و این به سودآوری دلالی و کمبود کالا دامن زد. اما بر اساس سیره‌ی توضیح داده‌شده، مناسب بود که مردم به بازارها هجوم نیاورند و نه تنها در حد نیاز خود از کالاهای موجود خریداری کنند، بلکه برای تعدیل شرایط اقتصادی، کمتر از نیاز خریداری کنند یا اگر ذخیره‌ای در خانه دارند، در اختیار سایر مردم قرار دهند. جای تأسف است که برخوردی نظیر برخورد حضرت صادق (علیه السلام) در زمان گرانی و کمبود در کشورهای توسعه‌یافته انجام می‌شود، ولی در کشور ما چنین عملکردی بسیار اندک رخ می‌دهد.
لذا اگر مسلمانان دو وظیفه‌ی خود در خصوص تقدیر معیشت مقاومتی، در کنار صبر در تحریم به معنای مصیبت اقتصادی را به درستی انجام دهند، این حرکت انقلابی، فهمی عظیم و کمالی صحیح در میان مردم ایجاد خواهد کرد و موجب رشد و کمال مسئولین و آحاد جامعه خواهد شد، زیرا مؤمن نه تنها خود را برای شرایط صلح و راحتی آماده کرده است، بلکه خود را برای شرایط سخت و مقاومتی نیز مهیا می‌کند.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. امام باقر (علیه السلام) فرمودند: حقیقت کمال در سه چیز است، فقیه شدن در دین، اندازه‌داری در زندگی و صبر بر مصیبت (الکافی، ط-الإسلامیه، ج 1، 32).
[2]. اما زمانی که آزمایش می‌شود و رزقش تنگ می‌شود، بیان می‌کند که خداوند به من توهین کرده است.
[3]. کافی، ج 5، 166.
برهان
/ج
