نویسنده: مهدی نیلی پور
مقدمه
یکی از مراحل زندگی بشر، مرحله دنیاست که شامل سه اتفاق عمده ی: تولد (ورود)، زندگی (حضور) و مرگ (خرج) می باشد.انسان در تولّد و مرگ و اصل زندگی اختیاری ندارد، اما در چگونگی و نوع زندگی مختار است و شایسته است برای کسب حیات طیّبه، زیستنی آگاهانه، خردمندانه و سعادتمندانه همراه با سلامت جسم و توجه به آینده ای روشن تلاش نماید. برای کسب حیات طیبه با نگاه متقارن به دنیا و آخرت توجه به پنج نوع تربیت برای بشر ضروری است:
1. تربیت جسمی
2. تربیت عاطفی
3. تربیت عقلانی
4. تربیت دینی
5. تربیت اجتماعی
یکی از مهمترین مهارت های زندگی، مهارت «میان فردی» یعنی مهارت ارتباط فرد با فرد با گروه در اجتماع انسانی می باشد، زیرا بخش مهم از واقعیت زندگی روابط اجتماعی است و توانایی در حسن همجواری و موفقیتی در ایجاد ارتباط مؤثر یکی از عوامل مهم موفقیت در زندگی است. چرا که نیل به سعادت و خوشبختی واقعی بشر در بُعد فردی، خانوادگی و اجتماعی مرهون کسب توانمندی و موفقیت در این پنج نوع تربیت جهت «شکوفاسازی شخصیت خود و اداره ی زندگی» و «برقراری ارتباطات موفق جمعی تا حد تأثیرگذاری مثبت» و «ارتباط عمیق با خداست».
کارشناسان تربیتی به بخشی از آگاهی ها و توانایی های انسان که برای دستیابی به یک زندگی موفق مورد نیاز است، «مهارتهای زندگی» می گویند. در این مقاله به تبیین و تشریح راهکارهای داشتن یک زندگی سالم و مهارتها و روش های مقابله ای مورد نیاز می پردازیم.
مهارت میان فردی و روابط مؤثر اجتماعی
یکی از مهمترین مهارت های زندگی، مهارت «میان فردی» یعنی مهارت ارتباط فرد با فرد با گروه در اجتماع انسانی می باشد، زیرا بخش مهم از واقعیت زندگی روابط اجتماعی است و توانایی در حسن همجواری و موفقیتی در ایجاد ارتباط مؤثر یکی از عوامل مهم موفقیت در زندگی است به همین دلیل آدمی با رفتار و معاشرت و تعامل با دیگران تعریف و شناخته می شود.قرآن می فرماید: (یا أیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصبِرُوا و صابِرُوا و رابِطُوا و اتَّقوا الله لَعَلَّکُم تُفلِحُون.) (1)
ارتباط فرایندی است آگاهانه یا غیر آگاهانه، خودآگاه یا ناخودآگاه که از طریق آن، احساسات، عواطف و نظرات در قالب پیام های کلامی و غیر کلامی و یا کتبی، بیان، ادراک، ارسال و یا دریافت می شود.
از جمله نیازهای اولیه انسان در زندگی اجتماعی و خانوادگی، برقراری ارتباط با دیگران است، زیرا انسان موجودی اجتماعی (مدنی الطبع) است که نیازمندی های جسمی و روحی اش در خلال ارتباطات اجتماعی برطرف می شود و از بدو تولد تا دوران کهنسالی به انواع ارتباطات عاطفی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، علمی، در قالب کلامی و غیر کلامی احتیاج دارد و به خاطر وجود همین قوه و نیاز درونیِ انسان است که خداوند انواع ابزارهای شناختی و احساسی را برای برقراری ارتباط با دیگران در او تعبیه نموده است.
در فرهنگ تربیتی اسلام به ارتباطات دو سویه و چند سویه بین مؤمنین اهمیت ویژه ای داده شده است؛ مفاهیمی چون سلام، خوش کلامی، روی خوش و گشاده داشتن، صله ی رحم، صلح جویی و آشتی پذیری، عدالت محوری، احسان و محبت ورزی، تعاون و مشارکت در خیر، سبقت در خیر، مشاوره، حضور در مساجد و اجتماعات مؤمنین، امدادهای مالی به دیگران در قالب صدقه و قرضه الحسنه، پرهیز از غیبت، تهمت، بدبینی، کینه ورزی و ظلم ستیزی و دفاع از مظلوم و جذب انسان ها به سوی حق و اسلام و... مصادیقی روشن از اهتمام دین به تنظیم صحیح ارتباطات اجتماعی بشر است. در یک ارتباط مؤثر، حداقل یک پیام بین دو انسان تبادل می شود و از اینرو یک پیام ساده از سه عنصر ابتدایی تشکیل می شود:
- فرستنده ی پیام (برقرار کننده ی پیام)
- گیرنده ی پیام (مخاطب ارتباط)
- اصل پیام (مفاد ارتباط)
برای برقراری یک ارتباط مناسب و ایده آل، لازم است هر یک از این عناصر ویژگی هایی داشته باشد تا از وجود هرگونه اختلال در پیام (نقص و پارازیت) و یا مانع در فرستنده و یا گیرنده برای ارسال پیام به نحو مطلوب جلوگیری شود.
بدین منظور فهرست وار به تبیین جداگانه ی ویژگیهای «پیام دهنده»، «پیام» و «گیرنده ی پیام» می پردازیم.
1- ویژگی های فرستنده پیام:
- شناخت پیام- مهارت در ارسال پیام
- هنر در بکارگیری ابزارهای بیرونی
- قدرت و مهارت بیان
- عاقل و عاطفی بودن
- عدم تبعیض بین مردم
- خویشتن دار و صبور
2- ویژگی های گیرنده پیام:
- هوشیاری و گیرایی (گوش و چشم بودن)- واکنش مثبت نشان دادن به پیام و پیام دهنده
- جواب به تحلیل گر پیام متناسب با پیام
- به عمل درآورنده
3- ویژگی های اصل پیام:
- روشن و صریح- گاهی رمزآلود
- حق و صدق
- به مقدار و سنجیده شده
- ناصحانه و خیرخواه
- حکمت آمیز و علمی
- محبت آمیز و شورانگیز
- امید آفرین و روح افزا
- مفید و سازنده
در یک تقسیم بندی کلی، ارتباط بر دو گونه تقسیم می شود:
1- ارتباط کلامی
قرآن کریم یکی از ویژگیها و امتیازات انسان را هنر بیان سخنگویی و ایجاد ارتباط کلامی و لفظی با دیگران می داند و می فرماید:(الرّحمن * عَلَّمَ القُرآن * خَلَقَ الإنسانَ * عَلَّمَهُ البَیانَ.) (2)
در سخنان حضرت علی علیه السلام در این خصوص آمده است:
- «اگر زبان نباشد، انسان چیزی جز یک نقش مجسّم یا حیوان رها شده نیست.» (3)
- «زبان، ترازوی انسان است.» (4)
- «شیوایی زبان، بالاترین دارایی است.» (5)
- «انسان از دو مزیت برخوردار است: خرد و گویایی، با خرد بهره مند می شود و با گویایی بهره مند می سازد.» (6)
بر این اساس عقل در کنار کلام و کلام در کنار عقل، در نگاه امیرالمؤمنین علیه السلام محور ارتباطات انسان می باشد و کسب مهارت مکالمه و ارتباط کلامی و آشنایی با فنون بیان و سخنرانی، یکی از عالی ترین راه های فایده رسانی و انتقال اندیشه ها و درخواست ها میان انسان هاست. در سفارشات اخلاقی دینی، برای گفتگو آداب و ضوابطی ذکر شده است که مهمترین این آداب عبارتند از:
الف) گزیده گویی:
امام علی علیه السلام فرمود: «آفت سخن، دراز گویی است.» (7)ب) معنادار گویی:
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «از نشانه های نیکوییِ اسلامِ شخص، دم فروبستن از بیهوده گویی است.» (8)ج) صداقت گفتاری:
امام علی علیه السلام فرمودند: «زبان راست (نام نیک)، برای آدمی بهتر از ثروتی است که برای کسی که قدرشناس او نیست به ارث گذارد.» (9)د) زیباگویی:
قرآن کریم در این باره می فرماید: «با مردم به نیکی سخن بگوئید.» (10)ه) نرم گویی:
قرآن کریم می فرماید: «به نرمی با او (فرعون) سخن گوئید.» (11)و) حق گویی:
قرآن کریم می فرماید: «به حقّ سخن بگوئید.» (12)لازم به ذکر است برای آغاز و برقراری ارتباط کلامی میان انسان ها، ساده ترین و متداول ترین و اولین راهکار سلام کردن است. در اخلاق اسلامی سلام به عنوان کلید برقراری ارتباط میان افراد، از مهمترین عوامل کسب توانایی در برقراری ارتباطات اجتماعی است، بطوری که شاید بتوان گفت هر کس در مهارت سلام کردن موفق باشد در برقراری ارتباطی مؤثر با دیگران موفق خواهد بود، از اینرو آشنایی با مهمترین قواعد سلام کردن ضروری به نظر می رسد. مهمترین آداب و قواعد این شیوه ی ارتباطی عبارت است از:
1 - سلام قبل از کلام
امام صادق علیه السلام فرمودند: «در ابتدا سلام کنید، سپس سخن خود را شروع کنید.» (13)2 - سبقت در سلام کردن
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «نزدیکترین مردم به خدا و رسول او کسی است که آغازگر سلام باشد.» (14)3- ترویج و عمومی نمودن فرهنگ اسلام
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «سلام را رواج ده تا خیر و برکت خانه ات زیاد شود.» (15)4 - جواب سلام دادن به بهترین شکل
قرآن کریم در این باره می فرماید: «هرگاه به شما تحیت (سلام) گویند، پاسخ آن را بهتر از آن و یا (لااقل) به همان گونه پاسخ دهید.» (16)2 - ارتباط غیرکلامی (رفتاری)
البته در کنار ارتباطات کلامی و بویژه سلام کردن، ارتباطات غیر کلامی و استفاده از زبان رفتاری نیز از اهمیت ویژه ای برخوردارند، زیرا وجود ارتباطات کلامی برای آغاز ارتباط و ارتباطات غیر کلامی برای ادامه یافتن ارتباطات لازم و ضروری است و به همین دلیل، ارتباطات غیر کلامی تأثیراتی عمیق تر از خود به جای می گذارند.مهمترین روش های ارتباطی غیر کلامی را می توان در حالت چهره، نوع نگاه، تماس بدنی مانند مصافحه، مجاورت، تأکید بر نقاط مشترک، نوازش حسّ بویایی دیگران با معطر بودن، مرتّب بودن وضعیت ظاهری، زمان و مکان مناسب ارتباط جستجو کرد. در اینجا و برای آشنایی بیشتر به تبیین مهمترین حالات ارتباطی و انتقال پیام غیر کلامی می پردازیم.
الف) چهره:
چهره گویاترین کانال ارتباطی غیر کلامی و تابلوئی غیر گویاست که همه ی حالات و عواطف درونی شخص همچون شادی، غضب، بی اعتنایی، تنفّر، تحقیر، علاقه، شرم، شگفتی و خستگی در آن نقش می بندد. در این خصوص و در روایات معصومین علیه السلام به «حُسن بِشر» (گشاده رویی) سفارش ویژه ای شده و در نقطه ی مقابل عبوس بودن مذمت شده است.بیشتر بخوانید: وظایف و اهداف روابط عمومی
در سخنان اهل بیت علیه السلام در توصیف آثار گشاده رویی به این عناوین بر می خوریم:
1 - گشاده رویی، شوینده ی کینه ها:
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «گشاده رویی کینه را از بین می برد.» (17)2- گشاده رویی، عامل دوست یابی و مهرورزی:
امام باقر علیه السلام فرمودند: «چهره ی شاد و روی باز وسیله ی جلب دوستی و مایه ی تقرّب به خداست.» (18)3- گشاده رویی، عامل ورود به بهشت:
از امام صادق علیه السلام نقلی شده که فرمود: «نیکوکاری و گشاده رویی باعث جلب محبت شده و آدمی را وارد بهشت می کند.» (19)4 - گشاده رویی، ملاک حُسن خلق
یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام می گوید: به امام عرضه داشتم: حدّ و اندازه حُسن خُلق و ملاک آن چیست؟ فرمود: «اینکه فروتنی کنی و خوش سخن باشی و با برادرت با خوشرویی برخورد کنی.» (20)5- گشاده رویی، جایگزین هدیه های مالی
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در حدیثی فرمود: «شما توان کمک مالی به مردم را ندارید، پس با خوی خوش و رویی گشاده به مردم کمک کنید.» (21)ب) نگاه:
حالات چشمِ انسان بیانگر حالات درونی او به شمار می رود و هرگونه احساس قلبی، به چشمان انسان حالت ویژه ای می دهد و از اینرو در ارتباطات چهره به چهره، نگاه مهمترین عامل بیان احساسات و پیامهای غیرکلامی میان دو نفر به شمار می رود.حضرت علی علیه السلام می فرمایند:
«دوستی را زبان اظهار می کند و عشق و محبت از چشمها پیداست.» (22)
در فرهنگ دین نگاه کردن نه تنها به عنوان ابزاری ارتباطی که ابزاری برای عبادت و تقرّب به خدا نیز محسوب می شود. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:
نگاه کردن به عالم عبادت است،
نگاه کردن به پیشوای عادل و دادگر عبادت است،
نگاه کردن مهرآمیز به پدر و مادر عبادت است،
و نگاه کردن به برادری که به خاطر خدا دوستش داری، عبادت است. (23)
و در همین راستا و از سوی دیگر در ارتباطات بین انسان ها خصوصاً ارتباطات بین دو غیر همجنس و نامحرم، قواعد و مقرراتی وجود دارد که رعایت آنها برای سالم ماندن این ارتباطات ضروری می باشد.
عیسی مسیح علیه السلام می فرماید: «از نگاه کردن به آنچه منع شده است بپرهیزید، چرا که اینگونه نگاه ها بذر شهوت ها و گیاهِ گناه است.» (24)
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در حدیثی می فرمایند: «از نگاه های زیادی بپرهیزید، زیرا که آن بذر هوس می پراکند و غفلت می زاید.» (25)
ج) تماس بدنی:
یکی از مؤثرترین راه های ابراز و انتقال عواطف و احساسات، تماس بدنی در قالب دست دادن، در آغوش گرفتن، بوسیدن و نوازش است. هم آغوشی مادر و فرزندش یکی از زیباترین نمونه های این ابراز احساسات است که در طی آن عواطف مادرانه و نیازمندی کودک به محبت، تبادل می شود.این راهکار ارتباطی در میان مادر و فرزند، پدر و فرزند، زن و شوهر و دو دوست و بالآخره میان افراد یک جامعه به گونه های متفاوتی ابراز می شود.
اسلام بدین منظور به مصافحه (دست دادن)، معانقه (در آغوش گرفتن) میان مؤمنین، بوسیدن و نوازش بویژه در روابط زناشویی تأکید می کند که در این خصوص به چند نمونه از آنها اشاره می کنیم:
مصافحه:
امام صادق علیه السلام می فرمایند: «هر گاه دو مؤمن با یکدیگر ملاقات کنند و با هم دست دهند، پیوسته خدای تبارک و تعالی به آنها نظر محبت و مغفرت دارد و گناهان از روی و اندامشان فرو ریزند تا آن دو از یکدیگر جدا شوند.» (26)معانقه:
امام صادق علیه السلام می فرمایند: «به راستی هرگاه دو مؤمن یکدیگر را در آغوش کشند رحمت آنها را فرا گیرد و هرگاه به هم چسبند و از آن جز رضای خدا نخواهند و غرض دنیوی نداشته باشند، به آنها گفته شود: آمرزیده اید و زندگی را از سر گیرید...» (27)بوسیدن:
امام صادق علیه السلام فرمودند: «همانا شما را نوری است که به وسیله ی آن در دنیا شناخته می شوید و هرگاه یکی از شما برادرش را دیدار کرد، محل نور را در پیشانی او ببوسد.» (28)در کتب تربیتی تماس های بدنی در 5 گروه تقسیم بندی شده است:
1- تماسهای عملی و حرفه ای:
مثل تماس پزشکان، خیاطان، پرستاران، دندانپزشکان، آرایشگران و فروشندگان یا تماس در بعضی ورزش ها مثل فوتبال، کشتی و...2 - تماس های اجتماعی و مؤدبانه:
مثل دست دادن در هنگام سلام و خداحافظی، معانقه نمودن و بوسیدن افراد به خصوص پس از غیبت های طولانی.3 - تماس های دوستانه و صمیمی:
این نوع تماس در واقع همان تماس های گروه دوم اما با ابراز احساسات عمیق تری است، اما به هر حال به حدّ تماس گروه سوم و چهارم نمی رسد.4 - تماس های مبتنی بر عشق و محرمیّت:
برای مثال فشار دادن دیگران، در آغوش گرفتن و سر بر شانه گذاشتن بین پدر و فرزندان و بین مادر و فرزندان.5 - تماس مبتنی به برانگیختگی جنسی:
درجات پیشرفته تر تماس بدنی که در میان زوجین مرسوم است و در نهایت به مقاربت جنسی منجر می شود.د) بویایی نوازی:
از جمله کانال های ارتباطی بین افراد، نوزاش حس بویایی یکدیگر با استفاده از عطر و مواد خوشبو کننده است. معطّر بودن علاوه بر آثار معنوی و مادی فردی، برای جذب دیگران و سهولت در برقراری ارتباط با ایشان بسیار مؤثر است که این خصوصیت هم در ارتباطات اجتماعی و هم در ارتباطات زناشویی در روایات معصومین علیه السلام مورد سفارش قرار گرفته است.امام صادق علیه السلام می فرماید:
- «به کار بردن عطر از آداب و سنتهای پیامبران است.» (29)
- «آنچه در راه بوی خوش مصرف شود، اسراف نمی باشد.» (30)
- «حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را نافه ی مشکی بوده و هرگاه وضو می ساختند آن مشک نافه به دست می گرفتند در حالتی که هنوز دست مبارک ایشان تر بوده است.» (31)
- «شایسته است که انسان هر وقت بتواند جامه ی خود را (با مواد خوشبو کننده) بخور دهد.» (32)
ه) وضع ظاهری:
وضع ظاهری و آراستگی فردی نیز از جمله عوامل ارتباطی است که در برقراری ارتباط با دیگران تأثیر بسزایی دارد؛ پوشش زیبا، آراستگی (نه آرایش) چهره و نظم و نظافت ظاهری علاوه بر اینکه نوعی احترام و تکریم به دیگران محسوب می شود، سبب جلب احترام دیگران به خود نیز می شود. در اخلاق اسلامی بر آراستگی و آرایش زن برای شوهر و شوهر برای زن تأکید شده است و از این راهکار به عنوان عاملی برای بقاء و سلامت ارتباطات خانوادگی یاد می شود.امام صادق علیه السلام پیشوای ششم شیعیان می فرمایند:
«سزاوار نیست که زن خودش را واگذارد، بلکه حتی اگر شده با آویختن گردنبندی خود را بیاراید.» (33)
حسن بن جهم می گوید: امام کاظم علیه السلام را دیدم که خضاب کرده است. عرض کردم: فدایت شوم خضاب کرده ای؟ فرمود: آری. آراستگی (مرد) بر عفت زنان می افزاید. (برخی) زنان ترک عفت کرده اند، چون شوهرانشان آراستگی را ترک نموده اند. سپس فرمود: اگر آراسته نباشی آیا خوش داری که همسرت را نیز مانند خودت ببینی؟ عرض کردم: نه. فرمود: او نیز چنین است. (34)
همچنین آمادگی و آراستگی ظاهری برای ورود به جامعه یکی از سفارشات اخلاقی اسلام می باشد.
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند: «خداوند دوست دارد که هرگاه بنده ی مؤمنش نزد برادر خود می رود، خویشتن را برای رفتن پیش او آماده و آراسته گرداند.» (35)
امیرالمؤمنین علیه السلام خطاب به شیعیان و دوستان خویش می فرماید: «هر یک از شما، همان گونه که خود را برای غریبه ای که دوست دارد وی را در بهترین حالت ببیند، آراسته و مرتب می کند، برای رفتن نزد برادر مسلمانش نیز خود را بیاراید.» (36)
و روایت معروف: (إنَّ اللهَ تعالی جَمیلٌ یُحِبُّ الجَمال) (37) در همین خصوص و درباره ی آراستگی ظاهری آمده است.
و) مجاورت و حفظ حریم:
نبی گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در حدیثی می فرمایند:«با مجاوران (و همسایگان) خویش نیکو مجاورت کن تا مسلمان باشی.» (38)
فاصله ای که افراد بین خود و دیگران در ارتباطات اجتماعی قرار می دهند قلمرو و حریم فردی آنها نامیده می شود؛ این قلمرو در واقع مرزی است که افراد بین خود و دیگران در ارتباطات فیزیکی (و به دنبال آن ارتباطات روحی و عاطفی) ایجاد می کنند و معمولاً در حفظ آن می کوشند، هر چند این حریم نسبت به افراد مختلف، تفاوت دارد.
حریم و مرزی که افراد بین خود و دیگران قائل می شوند به سه نوع تقسیم می شود:
حریم صمیمانه:
این حریم در میان افرادی وجود دارد که ارتباطی تنگاتنگ و نزدیک با یکدیگر دارند، نجوی کردن، بوسیدن و... از مشخصه های این حریم است و غالباً فاصله این حریم بین افراد در حدود 50 سانتی متر می باشد.حریم اجتماعی:
بسیاری از فعالیت های اجتماعی غیر رسمی نظیر شام خوردن، ملاقات با همکاران و حضور در کلاس درس و... در منطقه اجتماعی صورت می گیرد. در این منطقه افراد مابین 1/5 تا 3/5 متر با یکدیگر فاصله دارند. بطور مثال، شهید ثانی در کتاب شریف منیة المرید در خصوص رعایت فاصله بین استاد و شاگرد می فرماید:«از جمله آداب درس آموزی این است که شاگرد نسبت به نشستن نزدیک استاد حریص باشد تا کلام استاد را بفهمد، اما نباید به اندازه ای به استاد نزدیک شود که بی ادبی به شمار آید...» (39)
حریم عمومی:
بسیاری از فعالیت های اجتماعی رسمی، نظیر سخنرانی و... در این منطقه انجام می شود. فاصله افراد با یکدیگر در این منطقه بیشتر از 3/5 متر است. (40)3 - ارتباط کتبی
یکی از مؤثرترین و ماندگارترین انواع ارتباطات، ارتباط کتبی و قلمی با افراد و اشخاص می باشد؛ این ارتباط می تواند با همسر، با فرزندان، با شوهر، با پدر و مادر و اقوام و یا با افراد و طبقات مختلف اجتماع با فرادستان و فرودستان صورت پذیرد.در نهج البلاغه ی حضرت علی علیه السلام، بخش مهمی از پیام ها در قالب نامه ها آورده شده است مانند: نامه به فرزند خود، به مردم عادی، به استانداران و عمال خود و...
مهارت و توانائی در برقراری این نوع ارتباط با مردم بسیار مهم و تأثیرگذار خواهد بود.
نمایش پی نوشت ها:
1. آل عمران 200
2. الرحمن / 1-4
3. غررالحکم / ح 9644
4. غررالحکم / ح 1282
5. جامع الأخبار / 247
6. غررالحکم / ح 7356
7. غررالحکم / ح 3966
8. بحارالأنوار / ج 2 / ص 136
9. غررالحکم / ح 7615
10. بقره / 83
11. طه / 44.
12. احزاب / 70
13. بحارالأنوار / ج 73 / ص 12.
14. بحارالأنوار / ج 73 / ص 12
15. بحارالأنوار / ج 73 ص 4
16. نساء / 86
17. نهج الفصاحه / ص 442
18. تحف العقول / ص 296
19. الحکم الزاهره / ص 704
20. الکافی / ج 2 / ص 103
21. ارشاد القلوب / ج 1 / ص 134
22. میزان الحکمه / ح 3074
23. بحارالأنوار / ج 71 / ص 73
24. مصباح الشریعه / ص 173
25. بحارالأنوار / ج 69 / ص 199
26. بحارالأنوار / ج 73 / ص 41
27. الکافی / ج 2 / ص 184
28. الکافی / ج 2 / ص 185
29. الکافی / ج 6 / ص 510
30. مکارم الاخلاق / ص 41
31. مفتاح الفلاح / ص 302
32. مکارم الاخلاق / ص 43
33. امالی الصدوق / ص 396
34. الکافی / چ 5 / ص 567
35. مکارم الاخلاق / ص 97
36. بحارالأنوار / ج 10 / ص 91
37. میزان الحکمه - ح 2463
38. نهج الفصاحه / ص 617 / ح 2187
39. منیه المرید / ص 270
40. بسته ی آموزشی مهارت های زندگی / ص 24
نیلی پور، مهدی؛ (1390)، مهارت های زندگی، نشر اصفهان: مرغ سلیمان، چاپ دوم
