نويسندگان: محمود حبيب الهي، مهناز صادقيان لودريچه، افتخار السادات چراغچي
اگر چه ميل به بازي در سنين بالا کم کم کاهش پيدا مي کند و کارهاي روزمره ي زندگي و مسئوليت ها جاي آن را مي گيرد، امّا اعتقاد روانشناسان بر اين است که انسان تا پايان عمر تمايل به بازي و تجربه کردن دوباره ي دوران کودکي خود را دارد.
امروزه بازي به عنوان يکي از عوامل مهم در آماده سازي کودک به منظور پذيرش نقش در آينده محسوب مي شود؛ به طوري که مي توان گفت فقط عامل تخليه ي انرژي اضافه ي کودک، اتلاف وقت يا جلوگيري از شلوغي نيست بلکه اثر و فرآيند زيادي در تندرستي روحي، رواني و رشد تفکر و تخيل کودک دارد چرا که بازي نقش غيرمستقيم آموزشي براي کودک به ويژه در هفت سال اول زندگي را دارد.
بازي يکي از اساسي ترين جنبه هاي زندگي کودک محسوب مي شود و در واقع به کودک اين فرصت را مي دهد تا خود را براي ورود به دنياي بزرگسالي آماده کند. از اين لحاظ شرايط محيطي بازي، آزادي کودک در بازي، نوع اسباب بازي مورد استفاده و مدت زماني که صرف بازي مي کند، اهميّت بسيار شاياني در روند رشد شخصيت و آموزش هاي تربيتي در کودک دارد.
مادران از ابتداي دوران شيرخوارگي از طريق اسباب بازي هايي مثل «جغجغه» با رنگهاي درخشان و براق مي توانند موجب تحريک حواس پنجگانه کودک شوند. بازي هايي مانند «دالي بازي» و «قايم موشک بازي» در تقويت هوش و خلاقيت کودکان مؤثر مي باشند. در انتخاب اسباب بازي بايد به سن کودک توجه شود. اگر اسباب بازي مطابق سن کودک براي او خريداري شود، در بالا بردن قدرت تفکر و خلاقيت او کمک شاياني خواهدکرد. اسباب بازي هاي آموزشي مثل کره ي هوش، جورچين ها و خانه سازي براي کودکان يک سال به بالا مناسب است و از سه سالگي به بعد نقش اسباب بازي هايي مانند عروسک، ماشين و بازي هاي تقليدي مثل خاله بازي مي تواند قوه ي تخيل کودک را افزايش دهد. انجام بازي هاي هوش و طرح معما، براي بکارگيري فکر کودک، باعث مي شود تا کودک قوه ي فکر و تخيل خود را به کار بيندازد، جوانب مختلف مسأله را در نظر بگيرد و سعي در حل مسأله کند. کودکي که مسائل مختلفي را به شکل بازي يا معما حل مي کند، در برخورد با مسائل زندگي، مسائل علمي و ... به همين شکل عمل مي کند زيرا ياد گرفته است که مسأله را از زاويه هاي مختلف نگاه کند و راه حل مناسب براي آنها بيابد. اين موضوع نقش زيادي در تقويت اراده و نگرش مثبت کودک به مسائل مختلف دارد و در رشد هوش او نيز مؤثر است. کودکان در سه سال اول زندگي به سرعت علاقه ي خود را به يک نوع اسباب بازي از دست مي دهند و در اين سنين به اسباب بازي هاي متنوع و زيادي نياز دارند. در اين سن هر نوع وسيله اي حتي يک در قابلمه مي تواند براي کودک اسباب بازي محسوب مي شود. والدين بايد توجه داشته باشند که گاهي يک اسباب بازي ساده که شباهت به چيز خاصي ندارد قوه ي خلاقيّت کودک را بيشتر تحريک مي کند. به عنوان مثال اگر يک تکه چوب در اختيار کودک باشد کودک آن را به جاي عصا، شمشير، تفنگ، اسب و ... به کار مي برد در حالي که وقتي از يک شمشير پلاستيکي استفاده مي کند اين قابليت ها را ندارد. در طبيعت منبع بي زوال و بي انتهايي از اسباب بازي براي کودکان وجود دارد، مانند بازي با آب، شن، چوب، برگ و بسياري منابع بي خطر ديگر که موجب رشد جسمي، عاطفي، شخصيّتي و ذهني کودک مي شود و زمينه ي بروز خشونت را در وي بسيار کاهش مي دهد. در بيشتر مواقع کودک دليل بازي کردن خود را نمي تواند بيان کند، ولي نمي تواند بدون بازي کردن زندگي کند.
امروزه ثابت شده است کودکاني که به درستي و به اندازه ي کافي در دوران کودکي بازي نکرده اند از رشد ذهني و اجتماعي درستي برخوردار نيستند.
اسباب بازي هاي خانگي به کودک خلاقيّت مي دهد.
اين موضوع براي بسياري از والدين ناراحت کننده است که ببينند پس از صرف ساعت ها وقت براي انتخاب بي خطرترين، خوش رنگ ترين، سرگرم کننده ترين و آموزشي ترين اسباب بازي براي کودکشان، او کماکان با در ماهيتابه مورد علاقه اش بازي مي کند.درسي که بايد بگيريد اين است که انتخاب « بهترين اسباب بازي» براي کودک، کاري تقريباً ناممکن است. بهترين اسباب بازي آن است که کودک را مجذوب خود مي کند و او دوباره به سراغ آن مي رود و تحريک و لذت بيشتري از آن کسب مي کند. اين اسباب بازي ممکن است خيلي گران يا خيلي ارزان تمام شود ولي نهايتاً همان اسباب بازي است که کودک از آن لذت مي برد و بيشترين امکانات يادگيري را براي وي فراهم مي آورد.
برخلاف آنچه والدين انتظار دارند، هر قدر اسباب بازي داراي شکل غيراختصاصي تر و بنيادي تر باشد. قوه ي تخيل کودک را بيشتر تحريک مي کند. مثلاً شايد يک تکه چوب که مي توان از آن به عنوان شمشير يا عصا استفاده کرد بيشتر از يک عروس با لباس هاي گران قيمت که فقط مي توان يک شخصيت داشته باشد به خلاقيّت کودک شما کمک کند . امّا يکي از نکات بسيار مهم که والدين بايد آن را مورد توجه قرار دهند، انتخاب اسباب بازي بر حسب سن کودک است. يعني يک اسباب بازي که کودکي دو ماهه را سرگرم مي کند نمي تواند يک کودک دو ساله را سرگرم کند و بالعکس . کودکان همگام با رشد خود به محرک هاي متفاوتي نياز دارند و انتخاب اسباب بازي بايستي بر اساس نيازهاي متغير آنها باشد تناسب داشتن اسباب بازي انتخاب شده با سن کودک بسيار مهم است. اگر اسباب بازي خيلي پيشرفته باشد کودک نمي داند چگونه با آن بازي کند و لذت زيادي از آن نمي برد، اگر هم بسيار ابتدايي باشد حوصله ي کودک زود سر مي رود.
کودک خردسال به اسباب بازي هايي نياز دارد که حواس پنجگانه او را تحريک کند. اسباب بازي هاي مناسب براي کودک زير يک سال آنهايي هستند که رنگ ها، حالات مختلف سطح مواد (نرمي و زبري)، شکل هاي جالب و متنوع را به کودک مي نمايانند.
کودکان نوپا از بازي هاي « داخل گذاشتن - بيرون آوردن» لذت مي برند؛ لذا مکعب هايي با اندازه ها و شکل هاي مختلف، فنجان هاي پلاستيکي، قاشق، اسباب بازي هاي داخل حمام، پياله، صفحه هاي گردي که روي قطعات چوبي عمودي سوار مي شوند و هرم هاي اسباب بازي، همگي از اسباب بازي هاي مورد علاقه آنها هستند.
چگونه مي توان از وسايل خانه براي ساختن اسباب بازي استفاده کرد؟
شما بدون صرف پول نيز مي توانيد بهترين اسباب بازي ها - يا لااقل اسباب بازي هايي بهتر از آنچه با پول مي توان خريد - در اختيار کودکتان قرار دهيد، با نگاهي به گوشه و کنار آشپزخانه ي منزل و کمي قوه ي تخيل از جانب خودتان و کودکتان مي توانيد ساعاتي سرشار از سرگرمي هاي جذاب براي کودک خود فراهم آوريد.مي توان از جعبه هاي پلاستيکي با اندازه هاي مختلف براي ساعت ها بازي داخل گذاشتن و بيرون آوردن، برداشتن و ريختن آب در حمام، پر و خالي کردن ماسه، يا بازي با گِل در باغچه استفاده کرد. با ريختن چند تکه خمير نان يا نخود فرهنگي خشک شده در يک ظرف و محکم کردن در آن مي توانيد يک جغجغه يا ابزار موسيقي بسازيد و با اضافه کردن چند قاشق چوبي مي توانيد يک طبل درست کنيد. هرگاه از فروشگاه خريد مي کنيد و جنس موردنظر در جعبه هاي رنگي و يا عکس دار است، مي توانيد عکس ها را ببريد و براي کودک خود در جعبه اي جدا بريزيد و با کودکانتان بازي کنيد؛ بدين صورت که گاهي اوقات کارت ها (عکسهاي بريده شده) را بچينيد و اسامي آنها را براي کودکتان با صداي بلند و رسا بگوييد و از کودک خود بخواهيد تکرار کند که اين روش به صحيح صحبت کردن فرزندانتان کمک مي کند و يا دفتري براي کودکتان در نظر بگيريد و اين عکس ها و کارت هاي رنگي را به کمک فرزندتان در آن دفتر بچسبانيد.
مي توان از سيب زميني و هويج براي ساختن حروف چاپي و شکل هاي مختلف استفاده کرد. بدين صورت که با استفاده از يک چاقوي کوچک بسيار تيز، يک الگوي ساده مثل مثلث يا ستاره را روي يک هويج يا سيب زميني برش دهيد سپس قسمت هاي زائد آن را ببريد و به آرامي درآوريد تا الگوي مورد نظر برجسته شود و با فرو بردن آنها در رنگ خوراکي و زدن آنها به روي کاغذ يا پارچه، نقش ها و الگوهاي تکراري رنگين درست کنيد. لوله هاي مقوايي داخل کاغذ توالت و دستمال کاغذي آشپزخانه را با کمي تزيين مي توان به عروسک هاي خيمه شب بازي از نوعي که روي انگشت قرار مي گيرند تبديل کرد.
تقسيم بندي اسباب بازي بر اساس سن
از نظر روانشناسي بايد دانست که تمايل کودکان به بازي و علاقه شديد آنها به اسباب بازي، يکي از علايم سلامت عقل، کنجکاوي و هوشياري آنان است.به طور کلي مي توان اسباب بازي ها را بر حسب سن و سال کودک، به صورت زير تقسيم کرد:
کودکان زير يک سال
تحقيقات نشان داده اند از زماني که نوزاد مي بيند و بوها و صداها را تشخيص مي دهد، مي توان با در اختيار گذاشتن اسباب بازي هاي مناسب، توانايي هايش را افزايش داد و استعداد نوزاد را شکوفا کرد. براي اين سنين بايد اسباب بازي هاي سبک را انتخاب کنيد. سعي کنيد اين اسباب بازي ها نرم، ضد حساسيت و داراي رنگ هاي روشن باشند و به هيچ وجه داراي لبه هاي تيز نباشند. رنگ روشن باعث جلب توجه بيشتر کودک مي شود. براي نوزادان خيلي کوچک که هنوز توانايي بازي ندارند، بهترين وسايل، اسباب بازي هايي براي نگاه کردن و يا گوش دادن هستند که شنوايي و بينايي کودک را تقويت مي کنند. اسباب بازي هايي مثل جغجغه و امثال آن براي نوزاداني که توانايي در دست گرفتن اجسام را پيدا کرده اند نيز بسيار مناسب هستند.البته بايد در مورد صدايي که اسباب بازي ها توليد مي کنند دقت کافي داشته باشيد. چون ممکن است اين صداها از حد استاندارد فراتر باشند و به شنوايي کودک آسيب برساند. عروسک ها و حيوانات پارچه اي و نرم(البته ضد حساسيّت) براي در دست گرفتن و بلند کردن مناسبند اما مکيدن و يا جويدن آنها توسط کودک مي تواند خطر آفرين باشد. براي کودکي که قادر به نشستن است بهترين اسباب بازي، مکعب هاي پارچه اي و يا کتاب هاي پارچه اي با اشکال آشنا و رنگ هاي روشن مي باشد. توپ ها و اسباب بازيهاي کشيدني يا هل دادني هم براي کودکي که مي تواند چهار دست و پا حرکت کند يا راه برود، بسيار سرگرم کننده هستند.
کودکان يک تا سه ساله
کودکان در اين سن فعاليت بدني بسيار بالايي دارند و نياز به اسباب بازيهايي دارند که معمولاً يا از آنها بالا بروند يا آنها را برانند و حرکت دهند. براي بازي هاي بيرون از محيط منزل و در فضاي باز، اسباب بازي هايي مثل جعبه هاي بازي با شن بهداشتي، توپ هاي بادي بسيار بزرگ، حوض توپ و يا وسايل حفر زمين همگي گزينه هاي خوبي هستند. بچه ها در اين سن عاشق بازي با اسباب بازي هاي به اصطلاح سرهم کردني مثل پازل هاي ساده، لگوها و امثال آن هستند. همچنين از آلات موسيقي کوچک مثل پيانوهاي اسباب بازي، شيپور و...همچنين از گوش دادن به نوار کاست لذت مي برند.جعبه هاي کاردستي و علمي، قطارهاي برقي، ماشين هاي مسابقه و عروسک ها نقش مهمي در افزايش تجربه ي کودکان و آزمايش آنها در مقابل دنياي اطرافشان دارد. داشتن يک دوچرخه بزرگ تر، اسکيت و اينگونه وسايل البته با در نظر گرفتن ايمني کودک، مي تواند ورزش هاي مناسبي براي کودک باشد.
کودکان سه تا پنج ساله
کودکان در اين سن دوست دارند کارهايي را انجام دهند که مانند بزرگسالان جلوه کنند و موقعيت هاي خيالي براي خود به وجود مي آورند. در اين شرايط وسايلي از قبيل ماکت فضاهاي واقعي (مثل شهرکي با پارک، رستوران، پمپ بنزين و اتومبيل و...) و عروسک ها و مبلمان عروسکي کمک بزرگي به کودکان مي کند. دوچرخه، ماشين هاي کوچک نيز وسايل خوبي براي بازي کودکان اين گروه سني هستند.کودکان شش تا نه ساله
جعبه هاي کاردستي و علمي، قطارهاي برقي، ماشين هاي مسابقه و عروسک نقش مهمي در افزايش تجربه کودکان و آزمايش آنها در مقابل دنياي اطرفاشان دارد. دوچرخه، اسکيت و اينگونه وسايل نيز براي اين سن بسيار جذاب است. در اختيار گذاشتن مواد رنگي و يا مواد شمعي و آبرنگ و در کل وسايل نقاشي هم باعث بروز خلاقيّت در کودک مي شود. در ضمن بازي هاي کامپيوتري که براي تمام گروههاي سني جذاب هستند، البته با در نظر داشتن سن کودک و آموزنده بودن بازي، مي تواند براي اين گروه سرگرم کننده باشد.در مراحل بعدي، کودکان و نوجوانان، خودشان سرگرمي هاي مختلفي براي خود به وجود مي آورند از جمله پرداختن به ورزش هاي مختلف، بازي هاي کامپيوتري، نواختن آلات موسيقي، خواندن کتاب، گوش سپردن به موسيقي و... .
افزايش هوش و يادگيري کودکان
کمتر پدر و مادري را مي توان يافت که نخواهد فرزندش باهوش و داراي توانايي خاص در يادگيري و حل مسائل باشد، امّا بسياري از والدين گمان مي کنند درصد زيادي از اين توانايي ها به ذات و سرشت کودکشان ربط دارد و از همين رو آموزش فرزندشان را جدي نمي گيرند؛ حال آن که با صرف وقت مي توانند به افزايش ميزان هوش و قدرت يادگيري کودکانشان کمکي بايسته و شايسته کنند.اگر مي خواهيد در زمينه پرورش فکري کودکتان، آگاهي هاي مفيدي کسب کنند، ابتدا بايد با آزمايشي آشنا شويد که دو محقق استراليايي و آمريکايي انجام داده اند.
اهمبّت تصاوير
گابريل سيمکاک، محققي از دانشگاه کوئينزلند و جودي دولوش دانشمندي از دانشگاه ويرجينيا در پژوهشي روي 132 کودک دريافتند تصاوير کتاب ها علاوه بر سرگرم کردن، جنبه اي تقويتي در فرآيند يادگيري کودکان دارد و منبعي مهم از اطلاعات موردنياز براي کنش و واکنش در جهان پيرامونشان فراهم مي آورد.سيمکاک و دولوش با جمع کردن کودکان بر اساس سنشان، ابتدا گروهي را که کمتر از 30 ماه سن داشتند، به دو دسته تقسيم کردند: به يک گروه کتابي داده شد که نشان مي داد کودکي قطعات کوچک پلاستيکي را در ظرفي شيشه اي انداخته، سپس با اتصال ظرف به يک قطعه چوب از آن جغجغه ساخته است.
آنها با در اختيار گذاشتن وسايل مورد نياز از کودکان خواستند جغجغه اي بسازند. تمامي کودکاني که در گروه اول از روش ساخت جغجغه در کتاب مطلع شده بودند، توانستند جغجغه را بسازند، امّا گروه دوم که کتابي در اختيارشان نبود، به موفقيّت کمتري دست يافتند.
نقش بزرگسالان در افزايش توانايي کودکان از همين مرحله به خوبي معلوم است: کودکاني که اطلاعاتي اوليه حتي به شکلي خام و محدود کسب کرده باشند، بهتر از کودکاني مي توانند ياد بگيرند و موفق شوند، که کسي آگاهي هايي حتي اندک به آنها نياموخته است.
اولين قدم هاي آموزش
حتي والديني که درباره ي شيوه هاي تربيت و پرورش کودکانشان مطالعه چنداني ندارند. اولين قدم هاي آموزش به آنها را با آموختن کلمات آساني چون بابا، مامان، يا اين چيست و آن چيست بر مي دارند، امّا متأسفانه هر چه سن و سال کودک بيشتر مي شود. گام هاي آنها نيز در راه آموزش و تقويت هوش فرزندانشان کندتر و محوتر مي شود.براي ادامه راه مي توانيد، تصاويري آشنا و مناسب کودکان تهيه کنيد و با حذف بخش هايي از تصاوير، از کودکتان بخواهيد کاستي هاي تصوير را حدس بزند. به عنوان مثال تصوير صورتي را بکشيد که دهان ندارد. از او بخواهيد آنچه را در تصوير نيست، بکشد و حتي رنگ آميزي کند.
آنها متوجه کمبود چيزي در تصاوير آشنا مي شوند و تلاش مي کنند شکل هاي ساده لب، دهان، دندان و... را شناسايي و بازسازي کنند. بر حسب سن و سال کودک مي توان اين تصاوير را از ساده به پيچيده تبديل کرد و از اجزاي صورت به اشياي پيچيده تر ديگر کشاند.
کاربردها
متناسب با سن و سال و درک کودکتان گاهي مي توانيد وسايلي را گرد آوريد و کاربرد آن وسيله را از او بپرسيد. مثلاً قيچي به چه کار مي آيد؟ با چنگال چه کاري مي توان انجام داد؟ و... سپس کاربردهاي ديگري از همان وسيله را به او نشان دهيد.مثلاً وقتي کاربرد چنگال در خوردن غذا براي او معلوم شد. مي توان دو چنگال را طوري در قطعه ي کوچکي از سيب زميني فرو برد و روي سيب زميني صورت حيواني مثل بز، گوسفند و... را نقاشي کرد که چنگال همانند شاخ به نظر برسد؛ يا کاسه اي مدور را طوري روي سر خود قرار دهيد که همانند کلاه به نظر برسد.
اين امور مي تواند ذهن کودک را با کاربردهاي ديگر وسيله اي که هميشه در تصورش يک کاربرد داشته، آشنا کند و زمينه ي خلاقيت و تقويت هوش او را براي پيدا کردن کاربردهاي ديگر يا يافتن راه هاي ديگر در زندگي و تعميم آن روش در وسايل ديگر فراهم کند.
شباهت در عين تفاوت
مي توان ترتيبي از اشيا را روي ميزي چيد و يک بار در اين حالت و بار ديگر در حالي با دوربين خانگي از آن اشيا عکس گرفت که تغييراتي جزئي در عکس دوم ايجاد شده باشد.اين کار را مي توان هم با تغيير جاي اشيا و هم با تعويض اشيا با اجسام ديگر انجام داد، سپس از کودک خواست موارد اختلاف دو عکس شبيه به هم را پيدا کند. مي توان براي او بازي هاي فکري در حد سن و سالش ترتيب داد.
همچنين مي توان با گرد آوردن ميوه ها، اشيا و... حتي توجه دادن او به تماشاي ابرها از او خواست شباهت هاي ديگري غير از آنچه را مي بيند، برايتان بيان کند.
مثلاً در نگاه به ابرها و حرکتشان، تصاويري بسازد و تصور خود را از شکل آن بيان کند يا با گاز زدن ميوه هايي چون سيب به شيوه اي متفاوت، با جاي دندانش روي آنها چشم و دهان و بيني حک کند.
به خاطر داشته باشيد سلامت فکر و رشد ذهني کودکتان در آينده تا حد زيادي به آموزش او در کودکي بستگي دارد.
هر قدر در اين سنين نورون هاي ذهن او به فعاليت واداشته شود، نه تنها از نظر فکري سالم تر خواهند بود، بلکه از نظر هوش، قوي تر و از نظر يادگيري، درک و فهمي سريع تر و بهتر هم خواهند داشت.
منبع مقاله :
حبيب الهي، محمد، صادقيان، مهناز، چراغچي، افتخار السادات، (1392)، کودک و بازي، اسباب بازي، قم: ابتکار دانش، چاپ اول
