پرسش :
در بخش والدين پيامبر اکرم –صلی الله علیه و آله-، در تاريخ اسلام، موضوع نذر عبدالمطلب در ذبح فرزندش مطرح شده آیا این جریان صحت دارد؟
پاسخ :
يکي از موارد زندگاني حضرت رسول اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ که محل اختلاف آراي محققين و پژوهشگران تاريخ اسلام مي باشد، ماجراي نذر عبدالمطلب است. با توجه به اين که قدماي شيعه درباره اين قضيه يا اعلام نظر نکردند، يا اين که آن را مسلم گرفته و در منابع نقل کرده اند، امّا متأخرين و به خصوص پژوهشگران معاصر در اين باره دو ديدگاه دارند.
گروهي مثل رسولي محلاتي، غفاري، دواني قضيه نذر عبدالمطلب را جعلي دانسته و آن را بنا به مواردي که در سؤال پرسشگر محترم هم به آن اشاره شده، قبول ندارند.[1]
از قدما شيخ صدوق، در دو مورد از کتابهايش قضيه را نقل کرده است، یک بار به طور مفصل و ديگري به طور خلاصه و مجمل، طوري که در عيون اخبار الرضا ـ عليه السلام ـ از امام رضا ـ عليه السلام ـ به تفصيل نقل کرده و در من لا يحضره الفقيه از امام باقر ـ عليه السلام ـ به اختصار بيان داشته است.[2]
و نيز شيخ مفيد از قدماي معتبر که نه تنها قصه ذبيح بودن عبدالله بن عبدالمطلب را ذکر مي کند، بلکه آن را از قصه هاي مشهور مي شمارد.[3] و تعداد زياد ديگري از قدما هم روايت «انا ابن الذبيحين» را مسلم گرفته و نقل نمودند و هم چنين به قصه نذر عبدالمطلب اشاره کرده اند. طوري که اذعان به شهرت آن دارند و در فقه قاعده اي هست که مي گويد اگر روايتي از حيث سند اشکال داشته باشد يعني افراد ضعيفي در سند روايت قرار گيرند، عمل اصحاب به آن روايت و هم چنين شهرت آن روايت جبران کننده ضعف سند مي باشد.[4]
از طرف ديگر برخي از محققين و پژوهشگران معاصر، بر خلاف کساني که قصه نذر عبدالمطلب را بنا به سنت هايي که از وي باقي مانده و نحوه رفتارش با ابرهه و... جعلي دانسته اند.
همين سنت ها را با توجه به آغاز حال عبدالمطلب، دليل بر سير تکاملي ايمان عبدالمطلب دانسته و نشانه قوت آن گرفته و در اين راستا قلم فرسايي کرده اند.
علامه جعفر مرتضي عاملي در اين زمينه مي نويسد:
«با ملاحظه اين که عبدالمطلب، در آغاز زندگي در حدي بوده که حتي فرزندان خود را به نام هائي چون عبد مناف، عبدالعزي نامگذاري کرده، ولي تدريجا به حدي از تسليم و ايمان به خداي متعال مي رسد که ايمان وي ابرهه، را مرعوب خود مي سازد و بدانجا مي رسد که سنت هايي مانند قطع دست دزد، حرمت زنا، حرمت خمر... و وفاء به نذر را بنا مي نهد. و مردم را به مکارم اخلاق ترغيب مي کند، بنابراين چه مانعي دارد که گفته شود: اعتقاد اوليه وي آن بود که چنين تصرفي درباره فرزند خود و چنين نذري را مي تواند بکند. اضافه بر اين در شرايع گذشته حرمت و جايز نبودن چنين نذري ثابت نشده بود، چنان چه در قرآن کريم آمده است که زن عمران در مورد فرزندي که در شکم دارد نذر مي کند که او را به خدمت خانه خدا بسپارد تا خدمتکاري خانه خدا را انجام دهد؛ هنگامي که همسر عمران گفت: «خداوندا آنچه را در رحم دارم براي تو نذر کردم».[5] يا آن که خداي تعالي پيامبر خود ابراهيم ـ عليه السلام ـ را به ذبح فرزندش اسماعيل دستور داده و امر مي کند به چنين کاري.»[6]
هم چنين آيت الله سبحاني، اين جريان را به طور مسلم گرفته و آن را به صورت يک واقعيت تاريخي نقل کرده است و مي نويسد: «اين داستان فقط از اين جهت قابل تقدير است که بزرگي روح و رسوخ عزم و اراده عبدالمطلب را مجسم مي سازد و درست مي رساند که تا چه اندازه اين مرد پاي بند به عقايد و پيمان خود بوده است.»[7]
اين که گفته شده قرباني کردن فرزندان براي معبود از سنت هاي بت پرستان بود و کار عبدالمطلب را حمل بر اين کردن صحيح نمي باشد، به دلیل اینکه عبدالمطلب چنان چه ابن شهر آشوب نقل مي کند، هدفي جز خدا نداشته، از آغاز تا به انجام و در همه موارد هدفي الهي داشته و به منظور تقرب به خداي تعالي اين نذر را کرده است و همه جا سخن از خدا و ايثار و فداکاري در راه او و دعا و نيايش به درگاه او بوده[8] و مي توان گفت اقدام عبدالمطلب عالي ترين تجلي روحي ايثار و گذشت و فداکاري بوده است.
البته نبايد از نظر دور داشت که امکان دارد برخي شاخ و برگ هائي که براي اين داستان افزوده اند، ساختگي باشد مثل اين که نزد زن کاهنه رفتن و يا قرعه را در کنار بت هبل و اساف و نائله انداختن و از اين دست افزوده ها ساختگي باشند.
والا آنچه از نذر عبدالمطلب و نيز حديث «انا ابن الذبيحين»، در منابع معتبر و قديمي نقل شده است، منافاتي با مقام عبدالمطلب ـ عليه السلام ـ ندارد. چنان چه افرادي همچون آقاي دواني اذعان دارند، شايد بخشي از ماجرا صحيح باشد، به اين شکل که عبدالمطلب هنگام حفر زمزم احساس تنهايي مي کرده است،در چنين حالي نذر مي کند که اگر خداوند به او ده پسر عنايت فرمايد، در ازاي هر کدام ده شتر قرباني کند.[9] ولي در اثر دستبرد تحريفاتي در آن ايجاد شده است؛ از طرفي اين که بگوئيم چنين عملي از عبدالمطلب بعيد بوده، چون ايشان داراي آن مقام و صاحب آن سنت ها بوده اند، لذا نبايد چنين عملي از او سر بزند، بايد گفت که دوری انجام دادن کاری از شخصي، دليل ساختگي بودن آن نيست. و هم چنين عبدالمطلب هم مثل ساير انسان ها يک فرد عادي بوده است نه يک معصوم که بگوئيم خطائي از او سر نمي زده است.
شايد آن زمان که نذر کرده بود به آن درجه از ايمان به خداوند و به آن کمال سنين آخر نرسيده بود. لذا وقتي که موعد نذر فرا مي رسد و مي بيند که نبايد فرزندش را ذبح کند، در برابرش، فديه و قرباني ديگري انتخاب مي کند، يعني صد عدد شتر.
بنابراين از آنچه گفته شد نتيجه مي گيريم که:
1. داستان نذر عبدالمطلب، در ميان علما و دانشمندان و سيره نويسان مشهور است.
2. حديث «انا ابن الذبيحين»، هر چند که ضعف سندي دارد، ولي مشهور علما آن را قبول دارند، و آنچه در قرآن وارد درباره ذبح اسماعيل شده است که خداوند آن را تبديل به گوسفندي نمود، مويد عمل اوست.
3. دوری انجام دادن کاریاز کسي، با وجود کارهاي صادر شده خوب از وي دليل بر رد عمل نمي باشد.
4. عبدالمطلب فردي غير معصوم بوده است و اگر هم نذر وي اشتباه بوده با قرعه در اواخر عمر آن را جبران نمود.
5. ايمان عبدالمطلب، در طول زندگاني وي به يک اندازه نبوده است، بلکه هر چه قدر به آخر عمر و به سنين کهنسالي مي رسيد به درجه کمال مي رسيد.
6. چنان چه برخي منتقدين به صحت چنين نذري اشاره مي کنند، شايد اصل نذر درست بوده لکن شاخ و برگ هاي آن غير صحيح باشد.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ الصحيح من سيرة النبي، ترجمه محمد سپهري.
2ـ تاريخ اسلام از آغاز تا هجرت، علي دواني.
3ـ درس هايي از تحليل تاريخ اسلام، رسول محلاتي.
پی نوشتها:
[1]. رسولي محلاتي، سيد هاشم، درس هايي از تاريخ تحليلي اسلام، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1383ش، ج1، ص50 ـ 58.
[2]. شيخ صدوق، عيون اخبار الرضا (ع)، قم، انتشارات جهان، 1378ش، ج1، ص210 ـ 212.
[3]. شيخ مفيد، فصول المختاره، قم، کنگره، شيخ مفيد، 1413ق، ص61.
[4]. من لا يحضره الفقيه، ج4، ص368.
[5]. آل عمران/35.
[6]. عاملي، جعفر مرتضي، الصحيح من سيرة النبي، بيروت، دارالهادي، 1415ق، ج2، ص53 ـ 52.
[7]. سبحاني، جعفر، فروغ ابديت، قم، دفتر تبليغات اسلامي، 1373ش، ج1، ص123.
[8]. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابي طالب، نجف اشرف، حيدري، 1376ق، ج1، ص23.
[9]. دواني، علي، تاريخ اسلام از آغاز تا هجرت، ص55.
منبع: اندیشه قم
يکي از موارد زندگاني حضرت رسول اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ که محل اختلاف آراي محققين و پژوهشگران تاريخ اسلام مي باشد، ماجراي نذر عبدالمطلب است. با توجه به اين که قدماي شيعه درباره اين قضيه يا اعلام نظر نکردند، يا اين که آن را مسلم گرفته و در منابع نقل کرده اند، امّا متأخرين و به خصوص پژوهشگران معاصر در اين باره دو ديدگاه دارند.
گروهي مثل رسولي محلاتي، غفاري، دواني قضيه نذر عبدالمطلب را جعلي دانسته و آن را بنا به مواردي که در سؤال پرسشگر محترم هم به آن اشاره شده، قبول ندارند.[1]
از قدما شيخ صدوق، در دو مورد از کتابهايش قضيه را نقل کرده است، یک بار به طور مفصل و ديگري به طور خلاصه و مجمل، طوري که در عيون اخبار الرضا ـ عليه السلام ـ از امام رضا ـ عليه السلام ـ به تفصيل نقل کرده و در من لا يحضره الفقيه از امام باقر ـ عليه السلام ـ به اختصار بيان داشته است.[2]
و نيز شيخ مفيد از قدماي معتبر که نه تنها قصه ذبيح بودن عبدالله بن عبدالمطلب را ذکر مي کند، بلکه آن را از قصه هاي مشهور مي شمارد.[3] و تعداد زياد ديگري از قدما هم روايت «انا ابن الذبيحين» را مسلم گرفته و نقل نمودند و هم چنين به قصه نذر عبدالمطلب اشاره کرده اند. طوري که اذعان به شهرت آن دارند و در فقه قاعده اي هست که مي گويد اگر روايتي از حيث سند اشکال داشته باشد يعني افراد ضعيفي در سند روايت قرار گيرند، عمل اصحاب به آن روايت و هم چنين شهرت آن روايت جبران کننده ضعف سند مي باشد.[4]
از طرف ديگر برخي از محققين و پژوهشگران معاصر، بر خلاف کساني که قصه نذر عبدالمطلب را بنا به سنت هايي که از وي باقي مانده و نحوه رفتارش با ابرهه و... جعلي دانسته اند.
همين سنت ها را با توجه به آغاز حال عبدالمطلب، دليل بر سير تکاملي ايمان عبدالمطلب دانسته و نشانه قوت آن گرفته و در اين راستا قلم فرسايي کرده اند.
علامه جعفر مرتضي عاملي در اين زمينه مي نويسد:
«با ملاحظه اين که عبدالمطلب، در آغاز زندگي در حدي بوده که حتي فرزندان خود را به نام هائي چون عبد مناف، عبدالعزي نامگذاري کرده، ولي تدريجا به حدي از تسليم و ايمان به خداي متعال مي رسد که ايمان وي ابرهه، را مرعوب خود مي سازد و بدانجا مي رسد که سنت هايي مانند قطع دست دزد، حرمت زنا، حرمت خمر... و وفاء به نذر را بنا مي نهد. و مردم را به مکارم اخلاق ترغيب مي کند، بنابراين چه مانعي دارد که گفته شود: اعتقاد اوليه وي آن بود که چنين تصرفي درباره فرزند خود و چنين نذري را مي تواند بکند. اضافه بر اين در شرايع گذشته حرمت و جايز نبودن چنين نذري ثابت نشده بود، چنان چه در قرآن کريم آمده است که زن عمران در مورد فرزندي که در شکم دارد نذر مي کند که او را به خدمت خانه خدا بسپارد تا خدمتکاري خانه خدا را انجام دهد؛ هنگامي که همسر عمران گفت: «خداوندا آنچه را در رحم دارم براي تو نذر کردم».[5] يا آن که خداي تعالي پيامبر خود ابراهيم ـ عليه السلام ـ را به ذبح فرزندش اسماعيل دستور داده و امر مي کند به چنين کاري.»[6]
هم چنين آيت الله سبحاني، اين جريان را به طور مسلم گرفته و آن را به صورت يک واقعيت تاريخي نقل کرده است و مي نويسد: «اين داستان فقط از اين جهت قابل تقدير است که بزرگي روح و رسوخ عزم و اراده عبدالمطلب را مجسم مي سازد و درست مي رساند که تا چه اندازه اين مرد پاي بند به عقايد و پيمان خود بوده است.»[7]
اين که گفته شده قرباني کردن فرزندان براي معبود از سنت هاي بت پرستان بود و کار عبدالمطلب را حمل بر اين کردن صحيح نمي باشد، به دلیل اینکه عبدالمطلب چنان چه ابن شهر آشوب نقل مي کند، هدفي جز خدا نداشته، از آغاز تا به انجام و در همه موارد هدفي الهي داشته و به منظور تقرب به خداي تعالي اين نذر را کرده است و همه جا سخن از خدا و ايثار و فداکاري در راه او و دعا و نيايش به درگاه او بوده[8] و مي توان گفت اقدام عبدالمطلب عالي ترين تجلي روحي ايثار و گذشت و فداکاري بوده است.
البته نبايد از نظر دور داشت که امکان دارد برخي شاخ و برگ هائي که براي اين داستان افزوده اند، ساختگي باشد مثل اين که نزد زن کاهنه رفتن و يا قرعه را در کنار بت هبل و اساف و نائله انداختن و از اين دست افزوده ها ساختگي باشند.
والا آنچه از نذر عبدالمطلب و نيز حديث «انا ابن الذبيحين»، در منابع معتبر و قديمي نقل شده است، منافاتي با مقام عبدالمطلب ـ عليه السلام ـ ندارد. چنان چه افرادي همچون آقاي دواني اذعان دارند، شايد بخشي از ماجرا صحيح باشد، به اين شکل که عبدالمطلب هنگام حفر زمزم احساس تنهايي مي کرده است،در چنين حالي نذر مي کند که اگر خداوند به او ده پسر عنايت فرمايد، در ازاي هر کدام ده شتر قرباني کند.[9] ولي در اثر دستبرد تحريفاتي در آن ايجاد شده است؛ از طرفي اين که بگوئيم چنين عملي از عبدالمطلب بعيد بوده، چون ايشان داراي آن مقام و صاحب آن سنت ها بوده اند، لذا نبايد چنين عملي از او سر بزند، بايد گفت که دوری انجام دادن کاری از شخصي، دليل ساختگي بودن آن نيست. و هم چنين عبدالمطلب هم مثل ساير انسان ها يک فرد عادي بوده است نه يک معصوم که بگوئيم خطائي از او سر نمي زده است.
شايد آن زمان که نذر کرده بود به آن درجه از ايمان به خداوند و به آن کمال سنين آخر نرسيده بود. لذا وقتي که موعد نذر فرا مي رسد و مي بيند که نبايد فرزندش را ذبح کند، در برابرش، فديه و قرباني ديگري انتخاب مي کند، يعني صد عدد شتر.
بنابراين از آنچه گفته شد نتيجه مي گيريم که:
1. داستان نذر عبدالمطلب، در ميان علما و دانشمندان و سيره نويسان مشهور است.
2. حديث «انا ابن الذبيحين»، هر چند که ضعف سندي دارد، ولي مشهور علما آن را قبول دارند، و آنچه در قرآن وارد درباره ذبح اسماعيل شده است که خداوند آن را تبديل به گوسفندي نمود، مويد عمل اوست.
3. دوری انجام دادن کاریاز کسي، با وجود کارهاي صادر شده خوب از وي دليل بر رد عمل نمي باشد.
4. عبدالمطلب فردي غير معصوم بوده است و اگر هم نذر وي اشتباه بوده با قرعه در اواخر عمر آن را جبران نمود.
5. ايمان عبدالمطلب، در طول زندگاني وي به يک اندازه نبوده است، بلکه هر چه قدر به آخر عمر و به سنين کهنسالي مي رسيد به درجه کمال مي رسيد.
6. چنان چه برخي منتقدين به صحت چنين نذري اشاره مي کنند، شايد اصل نذر درست بوده لکن شاخ و برگ هاي آن غير صحيح باشد.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ الصحيح من سيرة النبي، ترجمه محمد سپهري.
2ـ تاريخ اسلام از آغاز تا هجرت، علي دواني.
3ـ درس هايي از تحليل تاريخ اسلام، رسول محلاتي.
پی نوشتها:
[1]. رسولي محلاتي، سيد هاشم، درس هايي از تاريخ تحليلي اسلام، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1383ش، ج1، ص50 ـ 58.
[2]. شيخ صدوق، عيون اخبار الرضا (ع)، قم، انتشارات جهان، 1378ش، ج1، ص210 ـ 212.
[3]. شيخ مفيد، فصول المختاره، قم، کنگره، شيخ مفيد، 1413ق، ص61.
[4]. من لا يحضره الفقيه، ج4، ص368.
[5]. آل عمران/35.
[6]. عاملي، جعفر مرتضي، الصحيح من سيرة النبي، بيروت، دارالهادي، 1415ق، ج2، ص53 ـ 52.
[7]. سبحاني، جعفر، فروغ ابديت، قم، دفتر تبليغات اسلامي، 1373ش، ج1، ص123.
[8]. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابي طالب، نجف اشرف، حيدري، 1376ق، ج1، ص23.
[9]. دواني، علي، تاريخ اسلام از آغاز تا هجرت، ص55.
منبع: اندیشه قم
