پرسش :
تعداد یاران امام تا قبل از شب عاشورا چه قدر بوده است؟
پاسخ :
-تعداد یاران امام حسین در مراحل مختلف قیام مختلف است؛ که ما آنرا به تفصیل بیان میکنیم.
-گزارشاتی که درباره آمار یاران امام دیده می شود؛باتوجه به اینکه آمارگیری دقیقی درآن عصر وجودنداشته است دچار اختلاف میباشد.
-با توجه به آشکار بودن اهداف امام حسین (ع) ازهمان ابتدای قیام برای همراهان حضرت وآگاه بودن ایشان ازخطرات پیش رو؛ اکثرکسانی که باحضرت همراهی کردند؛تاروز عاشورا باقی ماندند وجزء شهیدان کربلا قرار گرفتند.[1]
بعدازبیان این نکات ما گزارش از آمار یاران حضرت در مراحل مختلف قیام بر اساس منابع ذکرمیکنیم و تا در نهایت معلوم شود آیا در شب عاشورا از یارن امام کاسته شد یا بر جمعیت ایشان افزوده شد؟
هنگام خروج از مدینه
در مورد یاران حضرت هنگام خروج چند گزارش وجود دارد؛ ابن سعد تعداد هاشمیانی که درمکه به امام پیوستند را 19نفر نوشته است.[2]
شیخ صدوق به نقل از امام صادق (ع)تعدادیارن و اهل بیت همراه امام را بعد از خروج از مدینه 21نفر میداند[3].
بقیه منابع درباره تعداد همراهان حضرت دراین مرحله مطلبی ارائه نکرده اند و فقط به خروج امام با خاندان ایشان اشاره کرده اند[4]
هنگام خروج از مکه
گزارش تعداد همراهان امام دراین مرحله با اختلاف بیان شده است .ابن سعد یاران حضرت را 60 نفربه همراه 19 نفر از بنی هاشم نوشته است [5].ابن کثیر وابن عساکر تعداد همراهان امام را60 نفر آورده اند[6]. ابن قتیبه و بیهقی کل همراهان امام را از زبان مسلم بن عقیل هنگام شهادتش 90 نفر نوشته اند[7].ابن اعثم و خوارزمی این تعداد را 82 نفر شمرده اند.[8] بلعمی و مستوفی 140نفرذکر کرده اند[9]ودرنهایت ابن کثیردرکتاب نهایه 300 نفرذکر کرده است [10].
با دقت درگزارشها –بجزدو گزارش اخیر-متوجه میشویم گزارشها تفاوت چندانی با هم ندارند.
اما آنچه ابن کثیر در نهایه آورده است بعلت منفرد بودن و اینکه بیش ازهفت قرن بعد از حادثه است قابل پذیرش نیست .
اما گزارش بلعمی بنظر می آید مربوط به زمان حضور امام درکربلا است چرا که گزارش وی برگرفته از تاریخ طبری است وحتی کتابش را می توان خلاصه تاریخ طبری دانست،در نتیجه وی روایت مربوط به تعدادیاران حضرت موقع حضور در کربلا را به اشتباه دراینجا آورده است ،ضمن اینکه این گزارش به علت اینکه تک است و باگزارشات دیگرتفاوت زیادی دارد قابل پذیرش نیست ومورد نقد واقع میشود ،درنهایت گزارش مستوفی (زنده در730ق) نیزبعلت اینکه برگرفته از بلعمی است را نیز نمی توان قبول کرد.
باتوجه به آنچه بیان شد همراهان حضرت هنگام خروج ازمکه 80 تا90نفر بوده اند.
رفتن تعدادی ازهمراهان درمنزل زباله
در این جا بود که امام خبر شهادت مسلم و هانی و عبدالله ابن بقطر را به همراهان خود دادند وبیعت خود را ازهمراهان خود برداشتند واجازه دادند هرکس میخواهد از ایشان جدا شود وگفته شده در این منزل عده ای که به طمع دنیا حضرت را همراهی میکردند از ایشان جدا شدند تا فقط اهل بیت حضرت و یاران مخلص ایشان باقی بمانند.[11]
لازم بذکر است در طول راه ازمکه به سمت کوفه امام از محل تجمع قبایل رد میشدند که برخی از ایشان با امام همراه میشدند اما در این منزل برخی ازاین افراد که به طمع مال وحکومت همراه آن حضرت شده بودند بعد از روبرو شدن با واقعیت از ایشان جدا شدند.[12]
در کربلا قبل از شب عاشورا
تعداد همراهان حضرت را دراین زمان ابن سعد و بعدها ابن عساکر وذهبی 89 نفر آورده اند[13].یعقوبی 62 یا 72 نفرآورده است.[14]ابن شهر آشوب 82نفر[15]و ابن ابار بلنسی(658ق)70 نفرآورده است.[16]
عمار دهنی بنقل از امام باقر(ع)تعدادیاران را145نفر بیان کرده است.[17]بلعمی 140نفر گزارش کرده است،[18]امامسعودی 500نفر سواره وحدود 100نفر پیاده آورده است .[19]
این گزارشات بجزچندگزارش اخیرکه قابل قبول نیست -چراکه روایت عمار دهنی علاوه بر مباحثی که درعلم رجال درباره وثاقت وی مطرح می شود ، لحاظ محتوایی متفرد وچون شاهدی برای آن وجود ندارد قابل قبول نیست.گزارش مسعودی نیزباتوجه به عدم وجود قرینه برصحت آن ومتفرد بودن آن قابل قبول نیست .ضمن اینکه شاید بتوان این گزارشها مربوط به قبل ازمنزل زباله دانست -.به ما این نتیجه را میدهد که تعدادیاران حضرت راباید قبل ازعاشورا بین 70تا90نفردانست.
در شب عاشورا
شب عاشورا را باید شبی شگفت آمیز درتاریخ بشریت دانست ، شبی که امام (ع) یاران خویش را بین رفتن وماندن مخیر کرد وبیعت خویش را ازایشان برداشت، اما در مقابل اعلام وفاداری یاران حضرت دراین شب باعث شد تا امام ایشان را دعاکند وخبر شهادت همه یاران را به ابشان داد.[20]
اما آیا کسی دراین شب امام را رها کردندیاخیر؟ دربرخی کتابهای متاخر،به نقل از سکینه، دختر امام حسین (ع) آمده است که پس ازسخنان امام، گروهی از همراهان آن حضرت صحنه را ترک کردند و رفتند.[21]اما این مطلب صحیح نیست؛ چون هیچ کدام از منابع معتبرتاریخی وجود ندارد وهیچ گزارشی این مطلب را تایید نمی کند.آنچه درمنابع معتبر وجود دارد همه حکایت از اعلام وفاداری یاران حضرت میباشد.[22]
در منابع، منزل زباله بعنوان محلی است که برخی افراد که از روی اغراض دیگری آمده بودند، از آن حضرت جدا شدند، اما گزارش مسعودی که همراهان حضرت را در کربلا 500نفرآورده است [23]وتمسکی شده است برای اینکه بگویند عده ای امام را رها کرده اند ،صحیح نمی باشد چرا که منابع دیگرتاریخی این مطلب را تایید نمی کند وامکان دارد، این گزارش مربوط به منزل زباله بوده که مسعودی به اشتباه آنرا دراین مرحله آورده است.
البته بلاذری، نام فراس بن جعده بن هبیره مخزومی را بعنوان تنها کسی که درشب عاشورا از کربلا خارج شد آورده است [24].اما این قضیه نیز درآن تردید وجود دارد چراکه وجود فرزندی برای جعده بنام فراس در منابع ذکر نشده است وازسوی دیگر خود بلاذری درمورد فرزندان هبیره می گویدایشان از پیروان اهل بیت وعارفان به مقام ایشان بودند.[25]
در مقابل آنچه بیان شد که کسی ازسپاه امام بیرون نرفت ،ابن طاووس گزارش می دهد که در شب عاشورا 32نفر به امام پیوستند[26]،ابن نما نیز بدون ذکرعدد پیوستن تعدادی ازافراد سپاه دشمن را به امام تایید می کند.[27]البته باید یاد آور شد این گزارش نیز بعلت اینکه دراکثرمنابع تاریخی نیامده است، درصحت آن تردید وجود دارد.
نتیجه گیری
بامراجعه به منابع تاریخی معلوم میشود تعداد یاران امام درمسیر حرکت متغیر است ، وتنها درمنزل زباله بصورت عمده عده ای از افراد که به طمع مال وحکومت با امام همراه شده بودند مسیرشان را ازامام جدا کردند ودرشب عاشورا هیچ کس ازسپاه امام جدا نشد حتی برخی گزارشات دلالت برپیوستن عده ای ازافراد به امام میکند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1.ترجمه کتاب نفس المهموم،مترجم آیت الله میرزا ابو الحسن شعرانی،انتشارات هجرت
2.برکدام مصیبت باید گریست ،سیدمحمد تقی قادری، انتشارات نصایح
پی نوشتها:
[1]برای اینکه این مطلب بخوبی روشن شودبه مشورت هایی که دیکران مثل ابن عباس ومحمدحنفیه به امام میدادند وایشان را از خطرات راهی که درپیش گرفته اندبرحذرمیداشتندوجوابهای حضرت توجه شود
[2]ابن سعد«ترجمه الحسین ومقتله»،تحقیق:عبدالعزیزطباطبایی،فصلنامه تراثنا،سالسوم،1408ق،ش10،ص170
[3]شیخ صدوق الامالی ،تحقیق:قسم الدراسات الاسلامیه،موسسه البعثه،قم،1417ق،مجلس30،ص217-مجلسی،بحارالانوار،چ دوم،موسسه الوفاء،بیروت،1403ق،ج44،ص313
[4]دینوری ،اخبار الظوال،محقق:عصام محمد الحاج علی ،دارالکتب العلمیه ،بیروت،1421ق،ص337-طبری ،تاریخ الامم والملوک،محقق:محمد ابوفاضل ابراهیم ،روائع التراث العربی،بیروت{بی تا}ج5،ص341-ابناعثم،الفتوح،دارالاضواء،بیروت،1411ق ،ج5،ص21-22
[5]ابن سعد«ترجمه الحسین ومقتله»،فصلنامه تراثنا،ش10،ص170
[6]ابن عساکر،ترجمه الامام الحسین من تاریخ المدینه،دمشق،محقق:محمدباقر محمودی، موسسه المحمودی للطباعه والنشر،بیروت،1389ق،ص205-ابن کثیر،البدایه والنهایه،تحقیق:مکتب تخقیق التراث؛ داراحیاءالتراث العربی،بیروت،1413ق،ج8،ص178
[7]دینوری،الامامه والسیاسهالمعروف بتاریخ الخلفا،تحقیق:علی شیری،انتشارات شریف رضی،قم،1371ش،ج2،ص10-ابراهیم بن محمدبیهقی ،المحاسن والمساوی،دارصادر،بیروت،1390ق،ص61
[8]ابن اعثم ،الفتوح،دارالاضواء،بیروت،1411ق، ج5،ص69-خوارزمی ،مقتل الحسین، ج1،ص317
[9]بلعمی،تاریخنامه طبری،تصحیح محمدروشن،سروش،تهران،1377ش ،ج 4،ص703-حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، تحقیق:عبدالحسین نوایی، چ 3،امیرکبیر،تهرانف1364ش،ص263
[10]ابن کثیر،البدایه والنهایه،ج6،ص259
[11]طبری تاریخ الامم والملوک ج5ص398-399-شیخ مفید ،الارشاد،تحقیق:موسسه آل البیت قم ،1413ق،ج2 ص 75-76
[12]ابن اثیر ،الکامل فی التاریخ ،داراحیاأالتراث العربی،بیروت،1408ق،ج5،ص549
[13]ابن سعد«ترجمه الحسین ومقتله»،تحقیق:عبد العزیزطباطبایی،فصلنامه تراثنا،سال سوم،1408ق،ش10،ص178-ذهبی ،سیر الاعلام النبلاء،محقق:مصطفی عبد القادرعطا،دارالکتب العلمیه،بیروت،1425ق،ج4،ص152-153
[14]یعقوبی ،تاریخ یعقوبی، دارصادر،بیروت{بی تا}ج2،ص243
[15]ابن شهرآشوب ،مناقب آل ابی طالب ،ذوی القربی ،1421ق،ج4،ص107
ابن الابار،دررالسمط فی خیرالسبط،دارالغرب الاسلامی، بیروت،1407ق،ص104[16]
[17]طبری تاریخ الامم والملوک ج5ص398،-سید ابن طاووس،الملهوف علی قتلی الطفوف،ص158-ابن کثیر،البدایه والنهایه،ج8،ص214
[18]بلعمی،تاریخنامه طبری،تصحیح محمد روشن،سروش،تهران،1377ش،ج 4،ص704
[19]مسعودی، مروج الذهب والمعادن الجوهر،محقق:محمد محی الدین عبد الحمید،چ چهارم،السعاده،قاهره،1384ق،ج3،ص70
[20]قطب الدین راوندی، الخرائج والجرائح،ج2،ص887-848
[21]فاضل دربندی، اکسیرالعبادات فی اسرار الشهادات، محققان:محمد جمعه بادی،عباس ملاعطیه جمری،شرکه المصطفی للخدمات الثفاقیه،منامه،1415ق،ج2،ص222-محمد باقربهبهانی، الدمعه الساکبه، ج4، ص 271-272
[22]طبری، تاریخ الامم والملوک، ج5،ص418-ابن اعثم، الفتوح،ج5، ص95
[23]مسعودی، مروج الذهب ومعادن الجوهر،محقق:محمدمحی الدین عبد الحمید،چ چهارم،السعاده،قاهره،1384ق،ج3، ص70
[24]بلاذری، انساب الاشراف، محققان:سهیل زکاروریاض زرکلی،دارالفکر،بیروت،1417ق،ج3،ص388
[25]همان،ج3،ص366
[26]سید ابن طاووس، الملهوف علی قتلی الطفوف، محقق:فارس تبریزیان،دارالاسوه للطباعه والنشر،1414ق،ص154
[27]ابن نماحلی، مثیر الاحزان، تحقیق:مدرسه امام المهدی،مدرسه امام المهدی،قم،چ سوم،1406ق،ص52
منبع:اندیشه قم
-تعداد یاران امام حسین در مراحل مختلف قیام مختلف است؛ که ما آنرا به تفصیل بیان میکنیم.
-گزارشاتی که درباره آمار یاران امام دیده می شود؛باتوجه به اینکه آمارگیری دقیقی درآن عصر وجودنداشته است دچار اختلاف میباشد.
-با توجه به آشکار بودن اهداف امام حسین (ع) ازهمان ابتدای قیام برای همراهان حضرت وآگاه بودن ایشان ازخطرات پیش رو؛ اکثرکسانی که باحضرت همراهی کردند؛تاروز عاشورا باقی ماندند وجزء شهیدان کربلا قرار گرفتند.[1]
بعدازبیان این نکات ما گزارش از آمار یاران حضرت در مراحل مختلف قیام بر اساس منابع ذکرمیکنیم و تا در نهایت معلوم شود آیا در شب عاشورا از یارن امام کاسته شد یا بر جمعیت ایشان افزوده شد؟
هنگام خروج از مدینه
در مورد یاران حضرت هنگام خروج چند گزارش وجود دارد؛ ابن سعد تعداد هاشمیانی که درمکه به امام پیوستند را 19نفر نوشته است.[2]
شیخ صدوق به نقل از امام صادق (ع)تعدادیارن و اهل بیت همراه امام را بعد از خروج از مدینه 21نفر میداند[3].
بقیه منابع درباره تعداد همراهان حضرت دراین مرحله مطلبی ارائه نکرده اند و فقط به خروج امام با خاندان ایشان اشاره کرده اند[4]
هنگام خروج از مکه
گزارش تعداد همراهان امام دراین مرحله با اختلاف بیان شده است .ابن سعد یاران حضرت را 60 نفربه همراه 19 نفر از بنی هاشم نوشته است [5].ابن کثیر وابن عساکر تعداد همراهان امام را60 نفر آورده اند[6]. ابن قتیبه و بیهقی کل همراهان امام را از زبان مسلم بن عقیل هنگام شهادتش 90 نفر نوشته اند[7].ابن اعثم و خوارزمی این تعداد را 82 نفر شمرده اند.[8] بلعمی و مستوفی 140نفرذکر کرده اند[9]ودرنهایت ابن کثیردرکتاب نهایه 300 نفرذکر کرده است [10].
با دقت درگزارشها –بجزدو گزارش اخیر-متوجه میشویم گزارشها تفاوت چندانی با هم ندارند.
اما آنچه ابن کثیر در نهایه آورده است بعلت منفرد بودن و اینکه بیش ازهفت قرن بعد از حادثه است قابل پذیرش نیست .
اما گزارش بلعمی بنظر می آید مربوط به زمان حضور امام درکربلا است چرا که گزارش وی برگرفته از تاریخ طبری است وحتی کتابش را می توان خلاصه تاریخ طبری دانست،در نتیجه وی روایت مربوط به تعدادیاران حضرت موقع حضور در کربلا را به اشتباه دراینجا آورده است ،ضمن اینکه این گزارش به علت اینکه تک است و باگزارشات دیگرتفاوت زیادی دارد قابل پذیرش نیست ومورد نقد واقع میشود ،درنهایت گزارش مستوفی (زنده در730ق) نیزبعلت اینکه برگرفته از بلعمی است را نیز نمی توان قبول کرد.
باتوجه به آنچه بیان شد همراهان حضرت هنگام خروج ازمکه 80 تا90نفر بوده اند.
رفتن تعدادی ازهمراهان درمنزل زباله
در این جا بود که امام خبر شهادت مسلم و هانی و عبدالله ابن بقطر را به همراهان خود دادند وبیعت خود را ازهمراهان خود برداشتند واجازه دادند هرکس میخواهد از ایشان جدا شود وگفته شده در این منزل عده ای که به طمع دنیا حضرت را همراهی میکردند از ایشان جدا شدند تا فقط اهل بیت حضرت و یاران مخلص ایشان باقی بمانند.[11]
لازم بذکر است در طول راه ازمکه به سمت کوفه امام از محل تجمع قبایل رد میشدند که برخی از ایشان با امام همراه میشدند اما در این منزل برخی ازاین افراد که به طمع مال وحکومت همراه آن حضرت شده بودند بعد از روبرو شدن با واقعیت از ایشان جدا شدند.[12]
در کربلا قبل از شب عاشورا
تعداد همراهان حضرت را دراین زمان ابن سعد و بعدها ابن عساکر وذهبی 89 نفر آورده اند[13].یعقوبی 62 یا 72 نفرآورده است.[14]ابن شهر آشوب 82نفر[15]و ابن ابار بلنسی(658ق)70 نفرآورده است.[16]
عمار دهنی بنقل از امام باقر(ع)تعدادیاران را145نفر بیان کرده است.[17]بلعمی 140نفر گزارش کرده است،[18]امامسعودی 500نفر سواره وحدود 100نفر پیاده آورده است .[19]
این گزارشات بجزچندگزارش اخیرکه قابل قبول نیست -چراکه روایت عمار دهنی علاوه بر مباحثی که درعلم رجال درباره وثاقت وی مطرح می شود ، لحاظ محتوایی متفرد وچون شاهدی برای آن وجود ندارد قابل قبول نیست.گزارش مسعودی نیزباتوجه به عدم وجود قرینه برصحت آن ومتفرد بودن آن قابل قبول نیست .ضمن اینکه شاید بتوان این گزارشها مربوط به قبل ازمنزل زباله دانست -.به ما این نتیجه را میدهد که تعدادیاران حضرت راباید قبل ازعاشورا بین 70تا90نفردانست.
در شب عاشورا
شب عاشورا را باید شبی شگفت آمیز درتاریخ بشریت دانست ، شبی که امام (ع) یاران خویش را بین رفتن وماندن مخیر کرد وبیعت خویش را ازایشان برداشت، اما در مقابل اعلام وفاداری یاران حضرت دراین شب باعث شد تا امام ایشان را دعاکند وخبر شهادت همه یاران را به ابشان داد.[20]
اما آیا کسی دراین شب امام را رها کردندیاخیر؟ دربرخی کتابهای متاخر،به نقل از سکینه، دختر امام حسین (ع) آمده است که پس ازسخنان امام، گروهی از همراهان آن حضرت صحنه را ترک کردند و رفتند.[21]اما این مطلب صحیح نیست؛ چون هیچ کدام از منابع معتبرتاریخی وجود ندارد وهیچ گزارشی این مطلب را تایید نمی کند.آنچه درمنابع معتبر وجود دارد همه حکایت از اعلام وفاداری یاران حضرت میباشد.[22]
در منابع، منزل زباله بعنوان محلی است که برخی افراد که از روی اغراض دیگری آمده بودند، از آن حضرت جدا شدند، اما گزارش مسعودی که همراهان حضرت را در کربلا 500نفرآورده است [23]وتمسکی شده است برای اینکه بگویند عده ای امام را رها کرده اند ،صحیح نمی باشد چرا که منابع دیگرتاریخی این مطلب را تایید نمی کند وامکان دارد، این گزارش مربوط به منزل زباله بوده که مسعودی به اشتباه آنرا دراین مرحله آورده است.
البته بلاذری، نام فراس بن جعده بن هبیره مخزومی را بعنوان تنها کسی که درشب عاشورا از کربلا خارج شد آورده است [24].اما این قضیه نیز درآن تردید وجود دارد چراکه وجود فرزندی برای جعده بنام فراس در منابع ذکر نشده است وازسوی دیگر خود بلاذری درمورد فرزندان هبیره می گویدایشان از پیروان اهل بیت وعارفان به مقام ایشان بودند.[25]
در مقابل آنچه بیان شد که کسی ازسپاه امام بیرون نرفت ،ابن طاووس گزارش می دهد که در شب عاشورا 32نفر به امام پیوستند[26]،ابن نما نیز بدون ذکرعدد پیوستن تعدادی ازافراد سپاه دشمن را به امام تایید می کند.[27]البته باید یاد آور شد این گزارش نیز بعلت اینکه دراکثرمنابع تاریخی نیامده است، درصحت آن تردید وجود دارد.
نتیجه گیری
بامراجعه به منابع تاریخی معلوم میشود تعداد یاران امام درمسیر حرکت متغیر است ، وتنها درمنزل زباله بصورت عمده عده ای از افراد که به طمع مال وحکومت با امام همراه شده بودند مسیرشان را ازامام جدا کردند ودرشب عاشورا هیچ کس ازسپاه امام جدا نشد حتی برخی گزارشات دلالت برپیوستن عده ای ازافراد به امام میکند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1.ترجمه کتاب نفس المهموم،مترجم آیت الله میرزا ابو الحسن شعرانی،انتشارات هجرت
2.برکدام مصیبت باید گریست ،سیدمحمد تقی قادری، انتشارات نصایح
پی نوشتها:
[1]برای اینکه این مطلب بخوبی روشن شودبه مشورت هایی که دیکران مثل ابن عباس ومحمدحنفیه به امام میدادند وایشان را از خطرات راهی که درپیش گرفته اندبرحذرمیداشتندوجوابهای حضرت توجه شود
[2]ابن سعد«ترجمه الحسین ومقتله»،تحقیق:عبدالعزیزطباطبایی،فصلنامه تراثنا،سالسوم،1408ق،ش10،ص170
[3]شیخ صدوق الامالی ،تحقیق:قسم الدراسات الاسلامیه،موسسه البعثه،قم،1417ق،مجلس30،ص217-مجلسی،بحارالانوار،چ دوم،موسسه الوفاء،بیروت،1403ق،ج44،ص313
[4]دینوری ،اخبار الظوال،محقق:عصام محمد الحاج علی ،دارالکتب العلمیه ،بیروت،1421ق،ص337-طبری ،تاریخ الامم والملوک،محقق:محمد ابوفاضل ابراهیم ،روائع التراث العربی،بیروت{بی تا}ج5،ص341-ابناعثم،الفتوح،دارالاضواء،بیروت،1411ق ،ج5،ص21-22
[5]ابن سعد«ترجمه الحسین ومقتله»،فصلنامه تراثنا،ش10،ص170
[6]ابن عساکر،ترجمه الامام الحسین من تاریخ المدینه،دمشق،محقق:محمدباقر محمودی، موسسه المحمودی للطباعه والنشر،بیروت،1389ق،ص205-ابن کثیر،البدایه والنهایه،تحقیق:مکتب تخقیق التراث؛ داراحیاءالتراث العربی،بیروت،1413ق،ج8،ص178
[7]دینوری،الامامه والسیاسهالمعروف بتاریخ الخلفا،تحقیق:علی شیری،انتشارات شریف رضی،قم،1371ش،ج2،ص10-ابراهیم بن محمدبیهقی ،المحاسن والمساوی،دارصادر،بیروت،1390ق،ص61
[8]ابن اعثم ،الفتوح،دارالاضواء،بیروت،1411ق، ج5،ص69-خوارزمی ،مقتل الحسین، ج1،ص317
[9]بلعمی،تاریخنامه طبری،تصحیح محمدروشن،سروش،تهران،1377ش ،ج 4،ص703-حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، تحقیق:عبدالحسین نوایی، چ 3،امیرکبیر،تهرانف1364ش،ص263
[10]ابن کثیر،البدایه والنهایه،ج6،ص259
[11]طبری تاریخ الامم والملوک ج5ص398-399-شیخ مفید ،الارشاد،تحقیق:موسسه آل البیت قم ،1413ق،ج2 ص 75-76
[12]ابن اثیر ،الکامل فی التاریخ ،داراحیاأالتراث العربی،بیروت،1408ق،ج5،ص549
[13]ابن سعد«ترجمه الحسین ومقتله»،تحقیق:عبد العزیزطباطبایی،فصلنامه تراثنا،سال سوم،1408ق،ش10،ص178-ذهبی ،سیر الاعلام النبلاء،محقق:مصطفی عبد القادرعطا،دارالکتب العلمیه،بیروت،1425ق،ج4،ص152-153
[14]یعقوبی ،تاریخ یعقوبی، دارصادر،بیروت{بی تا}ج2،ص243
[15]ابن شهرآشوب ،مناقب آل ابی طالب ،ذوی القربی ،1421ق،ج4،ص107
ابن الابار،دررالسمط فی خیرالسبط،دارالغرب الاسلامی، بیروت،1407ق،ص104[16]
[17]طبری تاریخ الامم والملوک ج5ص398،-سید ابن طاووس،الملهوف علی قتلی الطفوف،ص158-ابن کثیر،البدایه والنهایه،ج8،ص214
[18]بلعمی،تاریخنامه طبری،تصحیح محمد روشن،سروش،تهران،1377ش،ج 4،ص704
[19]مسعودی، مروج الذهب والمعادن الجوهر،محقق:محمد محی الدین عبد الحمید،چ چهارم،السعاده،قاهره،1384ق،ج3،ص70
[20]قطب الدین راوندی، الخرائج والجرائح،ج2،ص887-848
[21]فاضل دربندی، اکسیرالعبادات فی اسرار الشهادات، محققان:محمد جمعه بادی،عباس ملاعطیه جمری،شرکه المصطفی للخدمات الثفاقیه،منامه،1415ق،ج2،ص222-محمد باقربهبهانی، الدمعه الساکبه، ج4، ص 271-272
[22]طبری، تاریخ الامم والملوک، ج5،ص418-ابن اعثم، الفتوح،ج5، ص95
[23]مسعودی، مروج الذهب ومعادن الجوهر،محقق:محمدمحی الدین عبد الحمید،چ چهارم،السعاده،قاهره،1384ق،ج3، ص70
[24]بلاذری، انساب الاشراف، محققان:سهیل زکاروریاض زرکلی،دارالفکر،بیروت،1417ق،ج3،ص388
[25]همان،ج3،ص366
[26]سید ابن طاووس، الملهوف علی قتلی الطفوف، محقق:فارس تبریزیان،دارالاسوه للطباعه والنشر،1414ق،ص154
[27]ابن نماحلی، مثیر الاحزان، تحقیق:مدرسه امام المهدی،مدرسه امام المهدی،قم،چ سوم،1406ق،ص52
منبع:اندیشه قم
