پرسش :
از ميان زيارات و ادعيه زيارت عاشوراء معروفه از لحن خاصي برخوردار است سند اين زيارت تا چه حدّ قابل اعتبار است؟
پاسخ :
زيارت عاشورا با مجموع درسهاي عقيدتي، سياسي، فكري و انزجار از دشمنان اهل بيت عصمت و طهارت كه در حكم محك و معياري است كه سَره را از ناسره جدا مي كند و تقدم تبرّي است بر تولّي دعا و نيايش به درگاه خداوند و درخواست توفيق انتقام از دشمنان و باز تمنّاي اوست كه هر كدام از آن ارزشهايي را ارائه مي دهد و سر فصلهاي غير قابل ترديدي را فرا راه انسان مي گشايد و مي تواند آدمي را در پيمودن راه راست و رسيدن به حقيقت راسخ و استوار نمايد.
اين زيارتنامه توسط امام باقر ـ عليه السّلام ـ به شيعيان تعليم داده شده است و تنها يك زيارتنامه جهت عرض ادب ظاهري به محضر امام حسين ـ عليه السّلام ـ و ياران ايشان نبوده بلكه خود منشوري است كه از هر جهت نوري از آن جلوه گر است چرا كه اين صحيفه بهانه اي است براي بيان مختصر امّا كامل از اسلام شناسي، معرفت‌شناسي، امام شناسي، جامعه شناسي و انسان شناسي.
زيارت حسين بن علي ـ عليهما السّلام ـ در كتابهاي ادعيه و مزار وارد شده است و در طول سيزده قرن علما و دانشمندان بر خواندن آن در روز عاشورا بلكه در طول سال عنايت خاصّي داشته و همگان را به آن سفارش كرده اند.
اكنون اسناد اين زيارت را كه عمدتاً از نوشتار استاد آية الله سبحاني است مي آوريم.[1]
1. شيخ طوسي (385 ـ 460 ه.ق) در كتاب «مصباح المتهجد و سلاح المتعبد»[2] آن را به سه طريق نقل كرده جز اين كه طريق نخست مربوط به بيان ثواب زيارت امام حسين ـ عليه السّلام ـ مي باشد و ارتباطي به نصّ زيارت معروف ندارد ولي دو سند ديگر مربوط به زيارت رايج است و ما به بررسي اين دو سند بسنده مي كنيم. شيخ در كتاب مصباح المتهجد زيارت عاشورا را با سند ياد شده در زير نقل مي كند كه همه اين مشايخ از ثقات مي باشند. وثاقت آنها مورد پذيرش تمام علماء رجال مي باشد. افرادي كه در سلسله سند شيخ واقع شده اند عبارتند از: محمد بن اسماعيل بن بزيع و او از صالح بن عقبه و سيف بن عميرة و او از علقمه بن محمد حضرمي و او از امام باقر ـ عليه السّلام ـ .
علقمه به امام باقر ـ عليه السّلام ـ مي گويد: امروز دعايي (مقصود كيفيت زيارت امام حسين ـ عليه السّلام ـ است) ياد من بده كه هر موقع خواستم آن حضرت را از نزديك زيارت كنم آنرا بخوانم و دعايي ياد من بده كه هر موقع خواستم آن حضرت را از دور و از خانه ام زيارت كنم، بخوانم. علقمه مي گويد: امام ـ عليه السّلام ـ به من گفت هر موقع دو ركعت نماز گزاردي ... .
در مورد معتبر و ثقه بودن افرادي كه شيخ طوسي در سند خود از آنها نام برده مي توان به كتب رجالي مراجعه كرد.[3]
سند دوم شيخ طوسي بدين صورت است:
وي روايت را از كتاب محمد بن خالد طيالسي گرفته است. آية الله سبحاني در اين باره مي فرمايد: سند شيخ طوسي به كتاب طيالسي در غايت اتقان و صحت است.[4] چرا كه بزرگان حديث از او نقل روايت نموده و بر او اعتماد كرده اند.[5] و محمد بن خالد طيالسي از سيف بن عميرة و او از صفوان بن مهران جمّال كه هر دوي اينها نيز به تصريح نجاشي ثقه مي‌باشند[6] اين زيارت را نقل كرده اند. با بررسي مختصري كه از اسناد شيخ طوسي به عمل آمد اين نتيجه حاصل شد كه سند زيارت عاشورا كه از طريق شيخ نقل شده كاملاً صحيح و معتبر است.
2. سند دوم زيارت عاشورا سندي است كه در كامل الزيارات[7] جعفر بن محمد بن قولويه (م 367 ه.ق) نقل شده‌است.
ابن قولويه به دو سند آنرا نقل كرده كه عبارتند از:
الف ـ حكيم بن داود، كه از مشايخ بلاواسطه ابن قولويه بود و به تصريح وي ثقه است. وي از محمد بن موسي همداني كه جرحي درباره او وارد نشده و سپس او از محمد بن خالد طيالسي و او از سيف بن عميره و او از علقمه بن محمد حضرمي كه قبلاً ثابت شده كه همگي از ثقات اند.
پس نخستين سند كامل الزيارات سند معتبري مي باشد.
ب ـ سند دوم از طريق محمد بن اسماعيل و او از صالح بن عقبه و او از مالك جهني است، دربارة دو شخصيت نخست بيان شد كه اولي از اكابره مشايخ شيعه و دومي از راويان مقبول الرواية است اما درباره مالك جهني هر چند در كتب رجالي توثيق خصوصي وارد نشده است ولي شخصيت هايي مانند: علي بن ابراهيم و يونس بن عبدالرحمان و عبدالله بن مسكان با واسطه يا بي واسطه به نقل روايت از او پرداخته اند و شيخ مفيد در ارشاد ابياتي از او در مدح امام باقر ـ عليه السّلام ـ نقل كرده كه حاكي از ولاء خاص او به خاندان رسالت مي باشد.[8]
با توجه به اين قرائن مي توان او را فرد مقبول الرواية خواند.
از اين بحث نتيجه مي گيريم:
1. سندهاي چهار يا پنچگانه هر يك ديگري را تأييد كرده و ماية اطمينان مي گردند زيرا چه بسا سندي به تنهايي اطمينان آفرين نباشد امّا آنگاه كه در كنار سندهاي ديگر قرار گرفت از قوت بيشتري برخوردار مي شود.
2. مواظبت علماء شيعه بر خواندن زيارت عاشورا در طول اين قرون خود مي تواند ماية قوت حديث گردد زيرا چنين اتفاقي از علما و دانشمندان بدون يك مدرك قطعي امكان پذير نيست و شايد در اين ميان اسانيد ديگري نيز بوده كه به دست ما نرسيده است.
3. مضمون زيارت عاشورا به طور اجمال در ديگر زيارات نيز وارد شده همگي از يك اسلوب و يك نگرش به دشمنان اهل بيت ـ عليهم السّلام ـ حكايت مي كند.
در پايان ياد آوري اين نكته لازم است كه برخي عظمت زيارت عاشورا را در حدّي دانسته اند كه آن را از احاديث قدسيه بر شمرده اند. يكي از علماي معاصر در اين باره نوشته است: در اينكه زيارت عاشورا از احاديث قدسيه بوده و سلسلة اسناد آن به گفتار خدا و (قال الله) منتهي مي گردد شكي در آن نيست و امعان نظر در اين مطلب اهميت زيارت عاشورا را بيش از پيش روشن مي سازد كه كلام خداست و سخن عادي نيست.[9]
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. شرح زيارت عاشورا، علي اصغر عزيزي تهراني.
2. حماسة عاشورا به بيان حضرت مهدي (عج)، جلال برنجيان.
3. شرح زيارت عاشورا، ميرزا محمد علي چهاردهي.
پی نوشتها:
[1] . ر.ك: سيماي فرزانگان، مؤسسة امام صادق ـ عليه السّلام ـ ، چ اول، قم، 1380، ج 3، ص 459 به بعد.
[2] . مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، چ اول، مؤسسة فقه الشيعه، بيروت، 1411 ه، ص 772.
[3] . شيخ طوسي، الفهرست، مكتبه المرتضويه، نجف، ص 78 و 85 و 139، نجاشي، رجال نجاشي، دار الاضواء، چ اول، بيروت 1408 ه، ج 1، ص 425 و 444 و ج 2 ص 214.
[4] . سيماي فرزانگان، مؤسسة امام صادق ـ عليه السّلام ـ ، چ اول، قم، 1380، ج 2، ص 501.
[5] . ابوالقاسم خوئي، معجم رجال الحديث، چ سوم، بيروت، 1403 ه، ج 16، ص 69.
[6] . نجاشي، همان، ص 425 و 440.
[7] . كامل الزيارات، تحقيق جواد قيومي، مؤسسة نشر الفقاهه، چ اول، قم، 1417 ه، ص 325، باب 71.
[8] . الارشاد، تحقيق مؤسسة آل البيت ـ عليهم السّلام ـ ، چ اول، المؤتمر العالمي لألفيه الشيخ المفيد، قم، 1413 ه، ج 2، ص 157.
[9] . تهراني، ميرزا ابوالفضل، شفاء الصدور في شرح زيارة العاشورا، تحقيق علي موحد ابطحي، چ سوم، قم، 1407 ه، ص 8 و 124 ـ 125.
منبع: اندیشه قم
زيارت عاشورا با مجموع درسهاي عقيدتي، سياسي، فكري و انزجار از دشمنان اهل بيت عصمت و طهارت كه در حكم محك و معياري است كه سَره را از ناسره جدا مي كند و تقدم تبرّي است بر تولّي دعا و نيايش به درگاه خداوند و درخواست توفيق انتقام از دشمنان و باز تمنّاي اوست كه هر كدام از آن ارزشهايي را ارائه مي دهد و سر فصلهاي غير قابل ترديدي را فرا راه انسان مي گشايد و مي تواند آدمي را در پيمودن راه راست و رسيدن به حقيقت راسخ و استوار نمايد.
اين زيارتنامه توسط امام باقر ـ عليه السّلام ـ به شيعيان تعليم داده شده است و تنها يك زيارتنامه جهت عرض ادب ظاهري به محضر امام حسين ـ عليه السّلام ـ و ياران ايشان نبوده بلكه خود منشوري است كه از هر جهت نوري از آن جلوه گر است چرا كه اين صحيفه بهانه اي است براي بيان مختصر امّا كامل از اسلام شناسي، معرفت‌شناسي، امام شناسي، جامعه شناسي و انسان شناسي.
زيارت حسين بن علي ـ عليهما السّلام ـ در كتابهاي ادعيه و مزار وارد شده است و در طول سيزده قرن علما و دانشمندان بر خواندن آن در روز عاشورا بلكه در طول سال عنايت خاصّي داشته و همگان را به آن سفارش كرده اند.
اكنون اسناد اين زيارت را كه عمدتاً از نوشتار استاد آية الله سبحاني است مي آوريم.[1]
1. شيخ طوسي (385 ـ 460 ه.ق) در كتاب «مصباح المتهجد و سلاح المتعبد»[2] آن را به سه طريق نقل كرده جز اين كه طريق نخست مربوط به بيان ثواب زيارت امام حسين ـ عليه السّلام ـ مي باشد و ارتباطي به نصّ زيارت معروف ندارد ولي دو سند ديگر مربوط به زيارت رايج است و ما به بررسي اين دو سند بسنده مي كنيم. شيخ در كتاب مصباح المتهجد زيارت عاشورا را با سند ياد شده در زير نقل مي كند كه همه اين مشايخ از ثقات مي باشند. وثاقت آنها مورد پذيرش تمام علماء رجال مي باشد. افرادي كه در سلسله سند شيخ واقع شده اند عبارتند از: محمد بن اسماعيل بن بزيع و او از صالح بن عقبه و سيف بن عميرة و او از علقمه بن محمد حضرمي و او از امام باقر ـ عليه السّلام ـ .
علقمه به امام باقر ـ عليه السّلام ـ مي گويد: امروز دعايي (مقصود كيفيت زيارت امام حسين ـ عليه السّلام ـ است) ياد من بده كه هر موقع خواستم آن حضرت را از نزديك زيارت كنم آنرا بخوانم و دعايي ياد من بده كه هر موقع خواستم آن حضرت را از دور و از خانه ام زيارت كنم، بخوانم. علقمه مي گويد: امام ـ عليه السّلام ـ به من گفت هر موقع دو ركعت نماز گزاردي ... .
در مورد معتبر و ثقه بودن افرادي كه شيخ طوسي در سند خود از آنها نام برده مي توان به كتب رجالي مراجعه كرد.[3]
سند دوم شيخ طوسي بدين صورت است:
وي روايت را از كتاب محمد بن خالد طيالسي گرفته است. آية الله سبحاني در اين باره مي فرمايد: سند شيخ طوسي به كتاب طيالسي در غايت اتقان و صحت است.[4] چرا كه بزرگان حديث از او نقل روايت نموده و بر او اعتماد كرده اند.[5] و محمد بن خالد طيالسي از سيف بن عميرة و او از صفوان بن مهران جمّال كه هر دوي اينها نيز به تصريح نجاشي ثقه مي‌باشند[6] اين زيارت را نقل كرده اند. با بررسي مختصري كه از اسناد شيخ طوسي به عمل آمد اين نتيجه حاصل شد كه سند زيارت عاشورا كه از طريق شيخ نقل شده كاملاً صحيح و معتبر است.
2. سند دوم زيارت عاشورا سندي است كه در كامل الزيارات[7] جعفر بن محمد بن قولويه (م 367 ه.ق) نقل شده‌است.
ابن قولويه به دو سند آنرا نقل كرده كه عبارتند از:
الف ـ حكيم بن داود، كه از مشايخ بلاواسطه ابن قولويه بود و به تصريح وي ثقه است. وي از محمد بن موسي همداني كه جرحي درباره او وارد نشده و سپس او از محمد بن خالد طيالسي و او از سيف بن عميره و او از علقمه بن محمد حضرمي كه قبلاً ثابت شده كه همگي از ثقات اند.
پس نخستين سند كامل الزيارات سند معتبري مي باشد.
ب ـ سند دوم از طريق محمد بن اسماعيل و او از صالح بن عقبه و او از مالك جهني است، دربارة دو شخصيت نخست بيان شد كه اولي از اكابره مشايخ شيعه و دومي از راويان مقبول الرواية است اما درباره مالك جهني هر چند در كتب رجالي توثيق خصوصي وارد نشده است ولي شخصيت هايي مانند: علي بن ابراهيم و يونس بن عبدالرحمان و عبدالله بن مسكان با واسطه يا بي واسطه به نقل روايت از او پرداخته اند و شيخ مفيد در ارشاد ابياتي از او در مدح امام باقر ـ عليه السّلام ـ نقل كرده كه حاكي از ولاء خاص او به خاندان رسالت مي باشد.[8]
با توجه به اين قرائن مي توان او را فرد مقبول الرواية خواند.
از اين بحث نتيجه مي گيريم:
1. سندهاي چهار يا پنچگانه هر يك ديگري را تأييد كرده و ماية اطمينان مي گردند زيرا چه بسا سندي به تنهايي اطمينان آفرين نباشد امّا آنگاه كه در كنار سندهاي ديگر قرار گرفت از قوت بيشتري برخوردار مي شود.
2. مواظبت علماء شيعه بر خواندن زيارت عاشورا در طول اين قرون خود مي تواند ماية قوت حديث گردد زيرا چنين اتفاقي از علما و دانشمندان بدون يك مدرك قطعي امكان پذير نيست و شايد در اين ميان اسانيد ديگري نيز بوده كه به دست ما نرسيده است.
3. مضمون زيارت عاشورا به طور اجمال در ديگر زيارات نيز وارد شده همگي از يك اسلوب و يك نگرش به دشمنان اهل بيت ـ عليهم السّلام ـ حكايت مي كند.
در پايان ياد آوري اين نكته لازم است كه برخي عظمت زيارت عاشورا را در حدّي دانسته اند كه آن را از احاديث قدسيه بر شمرده اند. يكي از علماي معاصر در اين باره نوشته است: در اينكه زيارت عاشورا از احاديث قدسيه بوده و سلسلة اسناد آن به گفتار خدا و (قال الله) منتهي مي گردد شكي در آن نيست و امعان نظر در اين مطلب اهميت زيارت عاشورا را بيش از پيش روشن مي سازد كه كلام خداست و سخن عادي نيست.[9]
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. شرح زيارت عاشورا، علي اصغر عزيزي تهراني.
2. حماسة عاشورا به بيان حضرت مهدي (عج)، جلال برنجيان.
3. شرح زيارت عاشورا، ميرزا محمد علي چهاردهي.
پی نوشتها:
[1] . ر.ك: سيماي فرزانگان، مؤسسة امام صادق ـ عليه السّلام ـ ، چ اول، قم، 1380، ج 3، ص 459 به بعد.
[2] . مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، چ اول، مؤسسة فقه الشيعه، بيروت، 1411 ه، ص 772.
[3] . شيخ طوسي، الفهرست، مكتبه المرتضويه، نجف، ص 78 و 85 و 139، نجاشي، رجال نجاشي، دار الاضواء، چ اول، بيروت 1408 ه، ج 1، ص 425 و 444 و ج 2 ص 214.
[4] . سيماي فرزانگان، مؤسسة امام صادق ـ عليه السّلام ـ ، چ اول، قم، 1380، ج 2، ص 501.
[5] . ابوالقاسم خوئي، معجم رجال الحديث، چ سوم، بيروت، 1403 ه، ج 16، ص 69.
[6] . نجاشي، همان، ص 425 و 440.
[7] . كامل الزيارات، تحقيق جواد قيومي، مؤسسة نشر الفقاهه، چ اول، قم، 1417 ه، ص 325، باب 71.
[8] . الارشاد، تحقيق مؤسسة آل البيت ـ عليهم السّلام ـ ، چ اول، المؤتمر العالمي لألفيه الشيخ المفيد، قم، 1413 ه، ج 2، ص 157.
[9] . تهراني، ميرزا ابوالفضل، شفاء الصدور في شرح زيارة العاشورا، تحقيق علي موحد ابطحي، چ سوم، قم، 1407 ه، ص 8 و 124 ـ 125.
منبع: اندیشه قم
