پرسش :
قیام امام حسین برای غیرمسلمانان چگونه می تواند الهام بخش باشد درحالیکه ساختار انقلاب او با آنان فرق دارد؟
پاسخ :
بی گمان قیام امام حسین (ع) تاثیرات اجتماعی وسیعی در جهان داشته وخواهد داشت وبرای بسیاری از امتها الهام بخش خواهد بود ؛ چه اینکه این تاثیرها از حوزه جهان اسلام شروع شد وموج این قیام مهم الهی که در طول تاریخ بشریت بی نظیر بود به تمام جهان رسید ؛ قیامهایی که پس از نهضت عاشورا در جهان اسلام فراگیر گردید هریک شعاعی داشتند واین واکنشها در جهان اسلام تاثیرهایی سیاسی وفرهنگی واجتماعی بزرگی برپا کرد ؛دراین موردکتابهایی نوشته اند چه از طرف مسلمانان وچه از سوی مستشرقان که تحقیق مستشرقان زوایایی زیادی داشته است؛ مستشرقان دیدگاههای متفاوتی دارند که به برخی از آنها اشاره می شود؛
انگری،کابریل
به جای اینکه واقعه کربلا، موجب ترس طرفداران حسین (ع) و علی (ع) شود، شجاعت شیعیان را برانگیخت و آنان را به گرفتن انتقام تهییج کرد .[1]
ایروینگ، واشنگتن مورخ آمریکایی
در زیر آفتاب سوزان سرزمین خشک و در روی ریگ های تفدیده عراق، روح حسین فناناپذیر است ; ای پهلوان، و ای نمونه شجاعت وای شهسوار من، ای حسین![2]
برو کلمان، کارل خاورشناس و محقق آلمانی
شهادت حسین (ع) علاوه بر نتایج و اثرات سیاسی، موجب تحکیم و اشاعه مذهب شیعه گردید و این مذهب مرکز و مظهر تمایلات ضد عرب شد .[3]
برون، ادوارد مورخ و دانشمند انگلیسی
به عقیده ما دسته شیعه یا طرفداران علی (ع) به قدر کافی هیجان و از خود گذشتگی نداشتند، ولی پس از حادثه کربلا قضیه دگرگون شد و تذکار زمین کربلا که به خون فرزند پیامبر آلوده بود و یادآوری عطش سخت وی و نعش نزدیکانش که اطرافش روی زمین ریخته بود، کافی بود که عواطف سست ترین مردم را به هیجان آورد و روح ها را غمگین سازد . چنانچه به رنج و خطر و حتی نسبت به مرگ بی اعتنا شوند .[4]
پطروشفسکی، ایلیا پاولویچ مورخ بزرگ روسی
حسین (ع) در پیکار نابرابر پس از آن که 33 زخم نیزه و 34 زخم شمشیر بر او وارد آمد از پای در آمد . هم رزمان وی نیز کشته شدند . . [5].
توندول، بورشو تامداس
شهادت حسین (ع) از همان زمان که طفلی بیش نبودم، در من تاثیر عمیق و حزن آوری می بخشید . من اهمیت بر پاداشتن این خاطره بزرگ تاریخی را می دانم . این فداکاری های عالم از قبیل شهادت امام حسین (ع) سطح بشریت را ارتقاء بخشیده است و خاطره ی آن شایسته است همیشه بماند و یادآوری شود [6].
توین بی، ارنولد، جوزف فیلسوف و مورخ انگلیسی
معاویه یکی از قریشی های مقتدر نسل خودش بود . حضرت علی (ع) نتوانست با ریاکاری های سیاسی او مقابله کند لذا او و پسرش حسین (ع) نوه پیامبر مظلومانه به شهادت رسیدند [7].
جمس فردریک
درس امام حسین (ع) و هر قهرمان شهید دیگر این است که در دنیا اصول ابدی عدالت و ترحم و محبت وجود دارد که تغییرناپذیرند . همچنین می رساند که هر گاه کسی برای این صفات ابدی مقابله کند و بشر در راه آن پافشاری نماید، آن اصول همیشه در دنیا باقی و پایدار خواهد ماند .[8]
جوزف، رینو متشرق فرانسوی و مؤلف کتاب اسلام و مسلمین
شیعه دین خود را با شمشیر پیش نبرده، بلکه با نیروی تبلیغ و دعوت پیشرفت کرده و اهتمام آنها به برگزاری مراسم سوگواری موجب شده که تقریبا دو ثلث مسلمانان و بلکه جماعت از هنود و مجوس و سایر مذاهب نیز با آنان در عزای حسین (ع) شرکت کنند [9].
دیکنس، چارلز
اگر منظور امام حسین (ع) جنگ در راه خواسته های دنیایی خود بود، من نمی فهمم چرا خواهران و زنان و اطفالش به همراه او بودند . پس عقل چنین حکم می کند که او فقط به خاطر اسلام فداکاری کرد .[10]
دو کبری، موریس اندیشمند فرانسوی
پیروان حسین به واسطه عزاداری حسین می دانند که پستی و زیر دستی استعمار و استثمار را نباید قبول کنند، زیر شعار پیشرو و آقای آنها تن ندادن زیر بار ظلم و ستم بود [11].
زیدان، جرجی نویسنده مسیحی لبنانی
پس از رحلت پیامبر . . . حب جاه و مال بر فضایل اخلاقی، فایق آمد و افکار و آرای آل علی (ع) در میان چنان مردمی بی اثر ماند . چنانکه مردم کوفه به خاطر جاه و مال بیعتی را که با حسین بن علی (ع) کرده بودند، در هم شکستند و به این نیز اکتفا نکرده، او را کشتند .[12]
طوماس، مان متفکر آلمان
اگر بین فداکاری مسیح و حسین (ع) مقایسه شود، حتما فداکاری حسین پر مغزتر و با ارزش تر جلوه خواهد نمود . زیر مسیح روزی که آماده برای فدا شدن گردید زن و فرزند نداشت و در فکر آنان نبوده که بعد از او به چه سرنوشتی دچار خواهند آمد . امام حسین (ع) زن و فرزند داشت و بعضی از آنها کودک خردسال بودند و احتیاج به پدر داشتند .[13]
فریشلر، کورت مورخ بزرگ آلمانی
امام حسین (ع) در فداکاری قدم را از حدود فدا کردن خود برتر نهاد و فرزندانش را هم فدا کرد . . . تصمیم ثابت حسین (ع) برای فداکاری مطلق نه ناشی از لجاجت بود نه معلول هوی و هوس و او با پیروی از عقل، مصمم شده بود که به طور کامل فداکاری کند تا این که مجبور نشود بر خلاف پر نسیب (عقیده، آرمان والا) خود به وسیله سازش کاری با یزید بن معاویه و زندگی ادامه دهد .
می دانیم که حسین (ع) خود را برای کشته شدن آماده کرده بود و او که عزم داشت خویش را فدا نماید، چرا توقف نکرد تا به قتلش برسانند و چرا دایم اسب می تاخت و شمشیر می انداخت . . . . حسین (ع) دست روی دست گذاشتن و توقف برای کشته شدن را دور از مردانگی و جهاد در راه پر نسیب خود می دانست در نظر حسین (ع) در همانجا توقف کردن و گردن بر فضا دادن، تا این که دیگران نزدیک شوند . تا او را به قتل برسانند . خودکشی محسوب می شود، یک مرد دلیر و با ایمان خودکشی نمی کند [14].
کارلایل، توماس دانشمندی بزرگ انگلیسی
بهترین درسی که از تراژدی کربلا می گیریم این است که، حسین و یارانش ایمان استوار به خدا داشتند . آنان با عمل خود روشن کردند که تفوق عددی در جایی که حق و باطل روبرو می شوند اهمیت ندارد . پیروزی حسین با وجود اقلیتی که داشت موجب شگفتی من است .[15]
گاندی، مهاتما رهبر انقلاب بزرگ هندوستان
من زندگی امام حسین (ع) آن شهید بزرگ اسلام را به دقت خوانده ام و توجه کافی به صفحات کربلا نموده ام، بر من روشن شده است که اگر هندوستان بخواهد یک کشور پیروز گردد، بایستی از سر مشق امام حسین (ع) پیروی کند . [16]
گبن، مسیو
فاجعه کربلا و مصیبتی که بر حسین بن علی (ع) وارد شده، بعد از قرن ها متمادی و اقالیم خیلی دور دست حس شفقت و همدردی خون سردترین و دل سخت ترین خواننده را تحریک نموده و منقلبش می سازد .[17]
مادام، انگلیسی از نویسندگان دائرة المعارف قرن نوزدهم فرانسه
بزرگ ترین دلیل بر اثبات مظلومیت امام حسین (ع) مسلمان ها قربانی دادن بچه شیر خواره اش بود که در هیچ تاریخی سابقه ندارد بچه شیرخواری را برای طلب آب (بی قیمت و قدر) بیاورند و آن قوم دغا عوض دادن آب، او را طعمه تیر جفا قرار دادند . این عمل دشمن اثبات مظلومیت حسین (ع) را نمود و به همین نیروی مظلومیت بساط عزت خاندان مقتدر بنی امیه را برچید و رسوای عالمشان نمود . در اثر جانبازی های او و اهل بیت بزرگش دین محمد صلی الله علیه وآله حیات نوینی بخود گرفت .[18]
ماساریک، توماس کشیش متفکر اروپایی
گرچه کشیشان ما هم از ذکر مصائب حضرت مسیح مردم را متاثر می سازند، ولی آن شور و هیجانی که در پیروان حسین (ع) یافت می شود در پیروان مسیح یافت نخواهد شد . گویا سبب این باشد که مصائب مسیح در برابر مصائب حسین مانند ناچیز است [19].
از سخنان این صاحب نظران می توان نتیجه گرفت که نهضت امام حسین درگستره جهان موثر والهام بخش بوده وبسیاری از حقیقت جویان در شعاع نور این نهضت بیدار شده واز آن الهام گرفته وآنرا به بزرگی یاد کرده اند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1.امام حسین(ع) از دیدگاه بزرگان، اندیشمندان و مستشرقین غیر مسلمان. پدید آورنده : جوزف، رینو متشرق فرانسوی
2.امام حسین (ع) از دیدگاه بزرگان، اندیشمندان و مستشرقین غیر مسلمان - پروردگار. ... علی و حسین دو قهرمان اسلام: گابریل انکری، ترجمه فروغ شهاب.
پی نوشتها:
[1] . علی و حسین دو قهرمان اسلام: گابریل انکری، ترجمه فروغ شهاب، کتاب فروشی زوار، تهران، بی تا، ص 282
[2] . درس تاریخ ملل و دول اسلامی: کارل بروکلمان، ترجمه هادی جزایری، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران 1364، ص 108 . درسی که حسین (ع) به انسان ها آموخت، سید عبدالکریم هاشمی نژاد، ص 451 .
[3] . درسی که حسین (ع) به انسان ها آموخت، سید عبدالکریم هاشمی نژاد، ص 451 .
[4]. عظمت حسین بن علی (ع) ، تالیف ابوعبدالله زنجانی، ص 44 .اسلام در ایران، ایلیا پاولویچ پطروشفسکی، ترجمه کریم کشاورز، پیام، تهران، 1354، ص 5 .
[5] ..اسلام در ایران، ایلیا پاولویچ پطروشفسکی، ترجمه کریم کشاورز، پیام، تهران، 1354، ص 5 . درسی که حسین (ع) به انسان ها آموخت، ص 448 .
[6] درسی که حسین (ع) به انسان ها آموخت، ص 448 .
[7] . تاریخ تمدن: ارنولد توین بی، ترجمه یعقوب آژند، مولی، تهران، 1368، چاپ سوم، ص 45 .
.[8] درسی که حسین به انسانها آموخت، ص 449 .
[9] . پرتویی از عظمت حسین (ع) ، لطف الله صافی، 440 .
[10] . درسی که حسین (ع) به انسان ها آموخت، ص 448 .
[11] . همان، ص 451 .
[12] . تاریخ تمدن اسلام، جرجی زیدان، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، 1372، چاپ هشتم، ص 65 .
[13] . تحریف شناسی عاشورا در پرتو امام شناسی، داود الهامی، مکتب اسلام، قم 1378، ص 130 .
[14] . امام حسین (ع) و ایران، کورت فریشلر ترجمه ذبیح الله منصوری، جاودان، تهران، 1355، چاپ دوم، ص 444
[15] . درسی که حسین به انسان ها آموخت، ص 448 .
[16] . همان، ص 447 .
[17] . تاریخ اسلام و عرب، امیر علی، ص 93 .
[18]. چهره درخشان حسین بن علی (ع) ، علی ربانی خلخالی، ص 134 .
[19] . درسی که حسین (ع) به انسان ها آموخت، ص 451
منبع: اندیشه قم
بی گمان قیام امام حسین (ع) تاثیرات اجتماعی وسیعی در جهان داشته وخواهد داشت وبرای بسیاری از امتها الهام بخش خواهد بود ؛ چه اینکه این تاثیرها از حوزه جهان اسلام شروع شد وموج این قیام مهم الهی که در طول تاریخ بشریت بی نظیر بود به تمام جهان رسید ؛ قیامهایی که پس از نهضت عاشورا در جهان اسلام فراگیر گردید هریک شعاعی داشتند واین واکنشها در جهان اسلام تاثیرهایی سیاسی وفرهنگی واجتماعی بزرگی برپا کرد ؛دراین موردکتابهایی نوشته اند چه از طرف مسلمانان وچه از سوی مستشرقان که تحقیق مستشرقان زوایایی زیادی داشته است؛ مستشرقان دیدگاههای متفاوتی دارند که به برخی از آنها اشاره می شود؛
انگری،کابریل
به جای اینکه واقعه کربلا، موجب ترس طرفداران حسین (ع) و علی (ع) شود، شجاعت شیعیان را برانگیخت و آنان را به گرفتن انتقام تهییج کرد .[1]
ایروینگ، واشنگتن مورخ آمریکایی
در زیر آفتاب سوزان سرزمین خشک و در روی ریگ های تفدیده عراق، روح حسین فناناپذیر است ; ای پهلوان، و ای نمونه شجاعت وای شهسوار من، ای حسین![2]
برو کلمان، کارل خاورشناس و محقق آلمانی
شهادت حسین (ع) علاوه بر نتایج و اثرات سیاسی، موجب تحکیم و اشاعه مذهب شیعه گردید و این مذهب مرکز و مظهر تمایلات ضد عرب شد .[3]
برون، ادوارد مورخ و دانشمند انگلیسی
به عقیده ما دسته شیعه یا طرفداران علی (ع) به قدر کافی هیجان و از خود گذشتگی نداشتند، ولی پس از حادثه کربلا قضیه دگرگون شد و تذکار زمین کربلا که به خون فرزند پیامبر آلوده بود و یادآوری عطش سخت وی و نعش نزدیکانش که اطرافش روی زمین ریخته بود، کافی بود که عواطف سست ترین مردم را به هیجان آورد و روح ها را غمگین سازد . چنانچه به رنج و خطر و حتی نسبت به مرگ بی اعتنا شوند .[4]
پطروشفسکی، ایلیا پاولویچ مورخ بزرگ روسی
حسین (ع) در پیکار نابرابر پس از آن که 33 زخم نیزه و 34 زخم شمشیر بر او وارد آمد از پای در آمد . هم رزمان وی نیز کشته شدند . . [5].
توندول، بورشو تامداس
شهادت حسین (ع) از همان زمان که طفلی بیش نبودم، در من تاثیر عمیق و حزن آوری می بخشید . من اهمیت بر پاداشتن این خاطره بزرگ تاریخی را می دانم . این فداکاری های عالم از قبیل شهادت امام حسین (ع) سطح بشریت را ارتقاء بخشیده است و خاطره ی آن شایسته است همیشه بماند و یادآوری شود [6].
توین بی، ارنولد، جوزف فیلسوف و مورخ انگلیسی
معاویه یکی از قریشی های مقتدر نسل خودش بود . حضرت علی (ع) نتوانست با ریاکاری های سیاسی او مقابله کند لذا او و پسرش حسین (ع) نوه پیامبر مظلومانه به شهادت رسیدند [7].
جمس فردریک
درس امام حسین (ع) و هر قهرمان شهید دیگر این است که در دنیا اصول ابدی عدالت و ترحم و محبت وجود دارد که تغییرناپذیرند . همچنین می رساند که هر گاه کسی برای این صفات ابدی مقابله کند و بشر در راه آن پافشاری نماید، آن اصول همیشه در دنیا باقی و پایدار خواهد ماند .[8]
جوزف، رینو متشرق فرانسوی و مؤلف کتاب اسلام و مسلمین
شیعه دین خود را با شمشیر پیش نبرده، بلکه با نیروی تبلیغ و دعوت پیشرفت کرده و اهتمام آنها به برگزاری مراسم سوگواری موجب شده که تقریبا دو ثلث مسلمانان و بلکه جماعت از هنود و مجوس و سایر مذاهب نیز با آنان در عزای حسین (ع) شرکت کنند [9].
دیکنس، چارلز
اگر منظور امام حسین (ع) جنگ در راه خواسته های دنیایی خود بود، من نمی فهمم چرا خواهران و زنان و اطفالش به همراه او بودند . پس عقل چنین حکم می کند که او فقط به خاطر اسلام فداکاری کرد .[10]
دو کبری، موریس اندیشمند فرانسوی
پیروان حسین به واسطه عزاداری حسین می دانند که پستی و زیر دستی استعمار و استثمار را نباید قبول کنند، زیر شعار پیشرو و آقای آنها تن ندادن زیر بار ظلم و ستم بود [11].
زیدان، جرجی نویسنده مسیحی لبنانی
پس از رحلت پیامبر . . . حب جاه و مال بر فضایل اخلاقی، فایق آمد و افکار و آرای آل علی (ع) در میان چنان مردمی بی اثر ماند . چنانکه مردم کوفه به خاطر جاه و مال بیعتی را که با حسین بن علی (ع) کرده بودند، در هم شکستند و به این نیز اکتفا نکرده، او را کشتند .[12]
طوماس، مان متفکر آلمان
اگر بین فداکاری مسیح و حسین (ع) مقایسه شود، حتما فداکاری حسین پر مغزتر و با ارزش تر جلوه خواهد نمود . زیر مسیح روزی که آماده برای فدا شدن گردید زن و فرزند نداشت و در فکر آنان نبوده که بعد از او به چه سرنوشتی دچار خواهند آمد . امام حسین (ع) زن و فرزند داشت و بعضی از آنها کودک خردسال بودند و احتیاج به پدر داشتند .[13]
فریشلر، کورت مورخ بزرگ آلمانی
امام حسین (ع) در فداکاری قدم را از حدود فدا کردن خود برتر نهاد و فرزندانش را هم فدا کرد . . . تصمیم ثابت حسین (ع) برای فداکاری مطلق نه ناشی از لجاجت بود نه معلول هوی و هوس و او با پیروی از عقل، مصمم شده بود که به طور کامل فداکاری کند تا این که مجبور نشود بر خلاف پر نسیب (عقیده، آرمان والا) خود به وسیله سازش کاری با یزید بن معاویه و زندگی ادامه دهد .
می دانیم که حسین (ع) خود را برای کشته شدن آماده کرده بود و او که عزم داشت خویش را فدا نماید، چرا توقف نکرد تا به قتلش برسانند و چرا دایم اسب می تاخت و شمشیر می انداخت . . . . حسین (ع) دست روی دست گذاشتن و توقف برای کشته شدن را دور از مردانگی و جهاد در راه پر نسیب خود می دانست در نظر حسین (ع) در همانجا توقف کردن و گردن بر فضا دادن، تا این که دیگران نزدیک شوند . تا او را به قتل برسانند . خودکشی محسوب می شود، یک مرد دلیر و با ایمان خودکشی نمی کند [14].
کارلایل، توماس دانشمندی بزرگ انگلیسی
بهترین درسی که از تراژدی کربلا می گیریم این است که، حسین و یارانش ایمان استوار به خدا داشتند . آنان با عمل خود روشن کردند که تفوق عددی در جایی که حق و باطل روبرو می شوند اهمیت ندارد . پیروزی حسین با وجود اقلیتی که داشت موجب شگفتی من است .[15]
گاندی، مهاتما رهبر انقلاب بزرگ هندوستان
من زندگی امام حسین (ع) آن شهید بزرگ اسلام را به دقت خوانده ام و توجه کافی به صفحات کربلا نموده ام، بر من روشن شده است که اگر هندوستان بخواهد یک کشور پیروز گردد، بایستی از سر مشق امام حسین (ع) پیروی کند . [16]
گبن، مسیو
فاجعه کربلا و مصیبتی که بر حسین بن علی (ع) وارد شده، بعد از قرن ها متمادی و اقالیم خیلی دور دست حس شفقت و همدردی خون سردترین و دل سخت ترین خواننده را تحریک نموده و منقلبش می سازد .[17]
مادام، انگلیسی از نویسندگان دائرة المعارف قرن نوزدهم فرانسه
بزرگ ترین دلیل بر اثبات مظلومیت امام حسین (ع) مسلمان ها قربانی دادن بچه شیر خواره اش بود که در هیچ تاریخی سابقه ندارد بچه شیرخواری را برای طلب آب (بی قیمت و قدر) بیاورند و آن قوم دغا عوض دادن آب، او را طعمه تیر جفا قرار دادند . این عمل دشمن اثبات مظلومیت حسین (ع) را نمود و به همین نیروی مظلومیت بساط عزت خاندان مقتدر بنی امیه را برچید و رسوای عالمشان نمود . در اثر جانبازی های او و اهل بیت بزرگش دین محمد صلی الله علیه وآله حیات نوینی بخود گرفت .[18]
ماساریک، توماس کشیش متفکر اروپایی
گرچه کشیشان ما هم از ذکر مصائب حضرت مسیح مردم را متاثر می سازند، ولی آن شور و هیجانی که در پیروان حسین (ع) یافت می شود در پیروان مسیح یافت نخواهد شد . گویا سبب این باشد که مصائب مسیح در برابر مصائب حسین مانند ناچیز است [19].
از سخنان این صاحب نظران می توان نتیجه گرفت که نهضت امام حسین درگستره جهان موثر والهام بخش بوده وبسیاری از حقیقت جویان در شعاع نور این نهضت بیدار شده واز آن الهام گرفته وآنرا به بزرگی یاد کرده اند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1.امام حسین(ع) از دیدگاه بزرگان، اندیشمندان و مستشرقین غیر مسلمان. پدید آورنده : جوزف، رینو متشرق فرانسوی
2.امام حسین (ع) از دیدگاه بزرگان، اندیشمندان و مستشرقین غیر مسلمان - پروردگار. ... علی و حسین دو قهرمان اسلام: گابریل انکری، ترجمه فروغ شهاب.
پی نوشتها:
[1] . علی و حسین دو قهرمان اسلام: گابریل انکری، ترجمه فروغ شهاب، کتاب فروشی زوار، تهران، بی تا، ص 282
[2] . درس تاریخ ملل و دول اسلامی: کارل بروکلمان، ترجمه هادی جزایری، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران 1364، ص 108 . درسی که حسین (ع) به انسان ها آموخت، سید عبدالکریم هاشمی نژاد، ص 451 .
[3] . درسی که حسین (ع) به انسان ها آموخت، سید عبدالکریم هاشمی نژاد، ص 451 .
[4]. عظمت حسین بن علی (ع) ، تالیف ابوعبدالله زنجانی، ص 44 .اسلام در ایران، ایلیا پاولویچ پطروشفسکی، ترجمه کریم کشاورز، پیام، تهران، 1354، ص 5 .
[5] ..اسلام در ایران، ایلیا پاولویچ پطروشفسکی، ترجمه کریم کشاورز، پیام، تهران، 1354، ص 5 . درسی که حسین (ع) به انسان ها آموخت، ص 448 .
[6] درسی که حسین (ع) به انسان ها آموخت، ص 448 .
[7] . تاریخ تمدن: ارنولد توین بی، ترجمه یعقوب آژند، مولی، تهران، 1368، چاپ سوم، ص 45 .
.[8] درسی که حسین به انسانها آموخت، ص 449 .
[9] . پرتویی از عظمت حسین (ع) ، لطف الله صافی، 440 .
[10] . درسی که حسین (ع) به انسان ها آموخت، ص 448 .
[11] . همان، ص 451 .
[12] . تاریخ تمدن اسلام، جرجی زیدان، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، 1372، چاپ هشتم، ص 65 .
[13] . تحریف شناسی عاشورا در پرتو امام شناسی، داود الهامی، مکتب اسلام، قم 1378، ص 130 .
[14] . امام حسین (ع) و ایران، کورت فریشلر ترجمه ذبیح الله منصوری، جاودان، تهران، 1355، چاپ دوم، ص 444
[15] . درسی که حسین به انسان ها آموخت، ص 448 .
[16] . همان، ص 447 .
[17] . تاریخ اسلام و عرب، امیر علی، ص 93 .
[18]. چهره درخشان حسین بن علی (ع) ، علی ربانی خلخالی، ص 134 .
[19] . درسی که حسین (ع) به انسان ها آموخت، ص 451
منبع: اندیشه قم
