پرسش :
آيا پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ همسران خود را همراه سپاه مي برد، لطفاً نام همسراني كه در جنگها حضور داشتند با نام جنگها توضيح دهيد؟
پاسخ :
پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ درسنّ پنجاه و سه سالگي، سيزده سال بعد از بعثت، روز دوشنبه دوازدهم ربيع الاول نزديك ظهر وارد مدينه شد، و بقية ماه ربيع الاول، ربيع الآخر، جمادي الاول و الثاني، رجب، شعبان، رمضان، شوال، ذي قعده، ذي الحجّه و محرّم را همچنان بدون پيشامد جنگي در مدينه گذراند، و در ماه صفر سال دوم، دوازده ماه پس از ورود به مدينه براي جنگ بيرون رفت.[1] غزوه هايي كه رسول خود همراه سپاه اسلام بود. 26 غزوه است و برخي آن را 27 غزوه نوشته اند. جهت اختلاف آن است كه دستة اول بازگشت رسول خدا را از «خيبر» به «وادي القري» با غزوة خيبر يكي دانسته اند. اما دستة دوم، «غزوة خيبر» و «غزوة وادي القري» را دو غزوه شمرده اند. ليكن ابن اسحاق كه نامي از «وادي القري» بعد از «خيبر» نمي برد، نيز غزوه هاي رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ را 27 غزوه مي گويد و «عمرة القضاء» را جزو غزوات مي شمارد.[2] اينك ما نام و ترتيب تاريخي غزوات پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ را ذكر مي كنيم و سپس بررسي خواهيم كرد كه در كداميك از اين غزوات، كداميك از همسران حضرت همراهش بوده اند. نام و ترتيب تاريخي غزوه هاي پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ [3]
1. غزوة «ودّان» معروف به غزوة «ابواء» در ماه صفر سال دوم هجرت.
2. غزوة بواط، در ربيع الاول سال دوم.
3. غزوة عشيره، جمادي الاولي سال دوم.
4. غزوة بدر اولي (سفوان) جمادي الاخره سال دوم.
5. غزوة بدر كبري، 17 رمضان سال دوم.
6. غزوة بني سليم، شوال سال دوم.
7. غزوة بني قينقاع، شوال سال دوم.
8. غزوة سويق، ذي الحجّه سال اول و دوم.
9. غزوة «غطفان»، محرم سال سوم.
10. غزوة «بحران»، ربيع الآخر سال سوم.
11. غزوة احد، شوال سال سوم.
12. غزوة حمراء الاسد، شوال سال سوم.
13. غزوة بني نضير، ربيع الاول سال چهارم.
14. غزوة ذات الرّقاع، جمادي الاولي سال چهارم.
15. غزوة بد آخره (بدر الوعد) شعبان سال چهارم.
16. غزوة دومة الجندل،ربيع الاول سال پنجم.
17. غزوة خندق (احزاب)، شوال سال پنجم.
18. غزوة بني قريظه، ذي قعده و ذي حجّه سال پنجم.
19. غزوة بني لحيان (عُسفان)، جمادي الاولي سال ششم.
20. غزوة ذي قرد (غابه) جمادي الاولي سال ششم.
21. غزوة بني مصطلق (مرَيسيع) شعبان سال ششم.
22. غزوة حديبيّه، ذي قعده سال ششم.
23. غزوة خيبر، محرم سال هفتم و عمرة القضاء، ذي قعدة سال هفتم.
24. غزوة فتح مكه، رمضان سال هشتم.
25. غزوة حنين، شوال سال هشتم.
26. غزوة طائف، شوال سال هشتم.
27. غزوة تبوك، رجب سال نهم.
رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ تنها در نه تا از غزوات كارش به جنگ با دشمن كشيد: 1. بدر كبري. 2. احد. 3. خندق. 4. قريظه. 5. مصطلق. 6. خيبر. 7. فتح. 8. حنين. 9. طائف.[4] در رابطه با قسمت اول سؤالتان (حضور يا عدم حضور همسران پيامبر همراه سپاه جنگ) بايدگفت كه دأب و سنت پيامبر بر اين بوده است كه هر وقت به سفري يا جنگي مي رفته است يك يا چند تا از همسرانش را با قرعه انداختن بين آنها با خود مي برده است. در اين رابطه از عايشه همسر پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ نقل شده است كه مي گويد: «پيامبر خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ هنگامي كه مي خواست سفري برود، در ميان همسرانش قرعه مي افكند، قرعه به نام هر كس مي آمد او را با خود مي برد، در سفري در ميان ما قرعه انداخت قرعه به نام من افتاد و من با رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ به سفر رفتم و سفر سفر جنگ بود.»[5] و در پاسخ قسمت دوم سؤال (نام همسراني كه در جنگها حضور داشتند، همراه با نام جنگها) بايد گفت آنچه كه در منابع تاريخي آمده است تنها 8 يا 9 غزوه است كه در آنها از همسران پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ همراه ايشان بوده است. نام غزوات همراه با نام زوجات پيامبر كه همراه ايشان حضور داشته اند:
1. در غزوة احد، حفصه و عايشه همراه پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ بوده اند. دكتر محمد ابراهيم آيتي مي نويسد: «حفصه» در «بدر» و «احد» شرك كرد، و در «احد» زخمي برداشت كه در اثر آن وفات يافت.[6] همچنين صاحب كتاب «نساء اهل بيت» مي نويسد: اولين مشاهد عايشه (شركتش در جنگ به همراه پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ) در غزوة احد، سپس خندق و سپس بني مصطلق بوده است.[7]
2. در غزوة «خندق» عايشه، ام سلمه و زينب بنت جحش، به نوبت همراه پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ بوده اند. صاحب موسوعة الكبري في غزوات النبي در اين باره مي نويسد: «در جنگ خندق ايّامي عايشه نزد پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ بود، سپس مدتي ام سلمه و سپس مدتي زينب بنت جحش.»[8] همچنين از خود امّ سلمه نقل شده كه گفته است: «من در جنگهاي گوناگوني كه در آن ترس و وحشت حكم فرما بود، در خدمت پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ بودم مانند جنگ مريسيع (مصطلق)، خيبر، حديبيه، فتح مكّه و حنين. هيچكدام از اين جنگها، پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ را به اندازة جنگ خندق به زحمت نيفكند... من در جنگ خندق در تمام اقامت رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ همراه ايشان بودم.»[9]
3. در غزوة بين مصطلق، عايشه و ام سلمه همراه پيامبر بوده اند.[10] خود عايشه مي گويد: « ... در جنگ نبي مصطلق قرعه به نام من افتاد.»[11]
4. در جريان حديبيه، امّ سلمه همراه پيامبر بوده است.[12] محمد بن عمر واقدي صاحب المغازي مي نويسد: «چهار زن همراه پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ (در غزوة حديبيه) بودند ام سلمه همسر پيامبر، امّ عماره، امّ منيع و امّ عامر اشهلي.»[13]
5. در غزوة خيبر، ام سلمه و زينب بنت جحش همراه پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ بوده اند. صاحب كتاب «نساء اهل بيت» مي نويسد: ام سلمه در چند تا از غزوه هاي پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ مصاحبت با پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ داشته كه عبارتند از: 1. مريسيع. 2. غزاة خيبر. 3. فتح مكه. 4. حصار الطائف. 5. غزوة هوازن. 6. ثقيف. 7. حديبيه.[14] همچنين او مي نويسد: زينب بنت جحش، رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ را در غزوات حصار طائف و خيبر همراهي كرد.[15]
6. در فتح مكه، امّ سلمه همراه پيامبر بوده است.[16] (ذكرش در احاديث منقول، قبلاً گذشت).
7. در غزوة حنين و هوازن، ام سلمه و زينب بنت جحش همراه پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ بوده اند.[17]
8. در غزوة طائف هم كه در برگشت از غزوة حنين صورت گرفت، ام سلمه و زينب بنت جحش همراه پيامبر بوده اند.
ابن هشام مي نويسد: رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ پس از فراغت از كار حنين رهسپار طائف شد. نزديك طائف فرود آمد و در آنجا اردوگاه ساخت و در اثر تعرض اهل طائف به مسلمانان با آنان جنگشان درگرفت. در اين سفر دو زن از زنان رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ همراه وي بودند كه يكي ام سلمه و ديگري زينب بود.[18]
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. محمد متولي شعراوي، زوجات النبي و آل البيت، بيروت، مكتبه العصريه، 1424 هـ ق.
2. محمود رياض طعمه، نساء حول الرسول، بيروت، دارالمعرفة، 1419 هـ ق.
3. عبدالصبور شاهين، موسوعة امّهات المؤمنين، الزهراء للاعلام العربي.
4. سميح عاطف الزين، محمّد در مدينه، انتشارات جامع، ترجمه مسعود انصاري، ج 2، قسمت غزوات پيامبر .
5. محمد بن اسحاق، سيرة ابن اسحاق، دارالفكر، كتاب السير والمغازي.
6. ابن سعد، طبقات الكبري، بيروت دارالكتب الاسلاميه صادر، غزوات پيامبر و اعلام زنان
پی نوشتها:
[1] . . ابن هشام، سيرة النبويه، بيروت، دار احياء التراث العربي، ج 2، ص 240.
[2] . مسعودي، مروج الذهب، مصر السعادة، ط 1384 هـ ق، ج 2،ص 288 ـ 287.
[3] . آيتي، دكتر محمد ابراهيم، تاريخ پيامبر اسلام، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، آذر 1359، ص 220 ـ219 و ر. ك: ابن هشام، سيرة النبويه، پشين، ج 4، ص 256. و ر. ك: مسعودي، مروج الذهب، پيشين، ج 2، ص 288 ـ 287.
[4] . واقدي، محمد بن عمر، مغازي، ترجمة دكتر محمود مهدوي دامغاني، مركز نشر دانشگاهي، ج 1، ص 5 و ر. ك: مروج الذهب،با اندكي تفاوت (به جاي مصطلق،تبوك نوشته است)، ج 2،ص 288.
[5] . سيوطي، تفسير الدرر المنثور، بيروت، دارالفكر، ط 1993 هـ ق، ج 6، ص 147 و طباطبايي، محمد حسين، تفسير الميزان، دفتر انتشارات اسلامي، ج 15، ص 137.
[6] . آيتي، محمد ابراهيم، پيشين، ص 67.
[7] . احمد خليل جمعه، نساء اهل بيت، بيروت، نشر اليمامة، بحث الصديقه و شؤون الجهاد، ص 128 تا 123.
[8] . حسن امين، موسوعة الكبري في غزوات النبي، مؤسسة الفقيه، 1417 هـ ق، ج 3، ص 91. و ابن واقدي، مغازي، پيشين، ج 2، ص 347.
[9] . ابن واقدي، مغازي،پيشين، ج 2،ص 350، 348.
[10] . آيتي، پيشين، ص 407.
[11] . ابن هشام، پيشين، ج 3، ص 310 و سيوطي، پيشين، ج 6، ص 147.
[12] . واقدي، پيشين، ج 2، ص 449.
[13] . واقدي، همان، ج 2، ص 435 و زركلي، الاعلام، بيروت، دارالعلم للملايين، ج 8، ص 98.
[14] . احمد خليل جمعه، پيشين، قسمت ام سلمه و الجهاد ص 258 و واقدي، پيشين، ج 2، ص 532.
[15] . احمد خليل جمعه، پيشين، ص 302، قسمت: زينب مع رسول الله ـ صلّي الله عليه و آله ـ.
[16] . واقدي، پيشين، ج 2، ص 619 و ابن هشام، پيشين، ج 4، ص 43 و 42.
[17] . ابن هشام، پيشين، ج 4، ص 125.
[18] . ابن هشام، پيشين، ج 4، ص 125 و: مقريزي، احمد بن علي، امتاع الاسماء، قاهره، ط 1941 م م، ج 1، ص 417.
منبع: اندیشه قم
پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ درسنّ پنجاه و سه سالگي، سيزده سال بعد از بعثت، روز دوشنبه دوازدهم ربيع الاول نزديك ظهر وارد مدينه شد، و بقية ماه ربيع الاول، ربيع الآخر، جمادي الاول و الثاني، رجب، شعبان، رمضان، شوال، ذي قعده، ذي الحجّه و محرّم را همچنان بدون پيشامد جنگي در مدينه گذراند، و در ماه صفر سال دوم، دوازده ماه پس از ورود به مدينه براي جنگ بيرون رفت.[1] غزوه هايي كه رسول خود همراه سپاه اسلام بود. 26 غزوه است و برخي آن را 27 غزوه نوشته اند. جهت اختلاف آن است كه دستة اول بازگشت رسول خدا را از «خيبر» به «وادي القري» با غزوة خيبر يكي دانسته اند. اما دستة دوم، «غزوة خيبر» و «غزوة وادي القري» را دو غزوه شمرده اند. ليكن ابن اسحاق كه نامي از «وادي القري» بعد از «خيبر» نمي برد، نيز غزوه هاي رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ را 27 غزوه مي گويد و «عمرة القضاء» را جزو غزوات مي شمارد.[2] اينك ما نام و ترتيب تاريخي غزوات پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ را ذكر مي كنيم و سپس بررسي خواهيم كرد كه در كداميك از اين غزوات، كداميك از همسران حضرت همراهش بوده اند. نام و ترتيب تاريخي غزوه هاي پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ [3]
1. غزوة «ودّان» معروف به غزوة «ابواء» در ماه صفر سال دوم هجرت.
2. غزوة بواط، در ربيع الاول سال دوم.
3. غزوة عشيره، جمادي الاولي سال دوم.
4. غزوة بدر اولي (سفوان) جمادي الاخره سال دوم.
5. غزوة بدر كبري، 17 رمضان سال دوم.
6. غزوة بني سليم، شوال سال دوم.
7. غزوة بني قينقاع، شوال سال دوم.
8. غزوة سويق، ذي الحجّه سال اول و دوم.
9. غزوة «غطفان»، محرم سال سوم.
10. غزوة «بحران»، ربيع الآخر سال سوم.
11. غزوة احد، شوال سال سوم.
12. غزوة حمراء الاسد، شوال سال سوم.
13. غزوة بني نضير، ربيع الاول سال چهارم.
14. غزوة ذات الرّقاع، جمادي الاولي سال چهارم.
15. غزوة بد آخره (بدر الوعد) شعبان سال چهارم.
16. غزوة دومة الجندل،ربيع الاول سال پنجم.
17. غزوة خندق (احزاب)، شوال سال پنجم.
18. غزوة بني قريظه، ذي قعده و ذي حجّه سال پنجم.
19. غزوة بني لحيان (عُسفان)، جمادي الاولي سال ششم.
20. غزوة ذي قرد (غابه) جمادي الاولي سال ششم.
21. غزوة بني مصطلق (مرَيسيع) شعبان سال ششم.
22. غزوة حديبيّه، ذي قعده سال ششم.
23. غزوة خيبر، محرم سال هفتم و عمرة القضاء، ذي قعدة سال هفتم.
24. غزوة فتح مكه، رمضان سال هشتم.
25. غزوة حنين، شوال سال هشتم.
26. غزوة طائف، شوال سال هشتم.
27. غزوة تبوك، رجب سال نهم.
رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ تنها در نه تا از غزوات كارش به جنگ با دشمن كشيد: 1. بدر كبري. 2. احد. 3. خندق. 4. قريظه. 5. مصطلق. 6. خيبر. 7. فتح. 8. حنين. 9. طائف.[4] در رابطه با قسمت اول سؤالتان (حضور يا عدم حضور همسران پيامبر همراه سپاه جنگ) بايدگفت كه دأب و سنت پيامبر بر اين بوده است كه هر وقت به سفري يا جنگي مي رفته است يك يا چند تا از همسرانش را با قرعه انداختن بين آنها با خود مي برده است. در اين رابطه از عايشه همسر پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ نقل شده است كه مي گويد: «پيامبر خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ هنگامي كه مي خواست سفري برود، در ميان همسرانش قرعه مي افكند، قرعه به نام هر كس مي آمد او را با خود مي برد، در سفري در ميان ما قرعه انداخت قرعه به نام من افتاد و من با رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ به سفر رفتم و سفر سفر جنگ بود.»[5] و در پاسخ قسمت دوم سؤال (نام همسراني كه در جنگها حضور داشتند، همراه با نام جنگها) بايد گفت آنچه كه در منابع تاريخي آمده است تنها 8 يا 9 غزوه است كه در آنها از همسران پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ همراه ايشان بوده است. نام غزوات همراه با نام زوجات پيامبر كه همراه ايشان حضور داشته اند:
1. در غزوة احد، حفصه و عايشه همراه پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ بوده اند. دكتر محمد ابراهيم آيتي مي نويسد: «حفصه» در «بدر» و «احد» شرك كرد، و در «احد» زخمي برداشت كه در اثر آن وفات يافت.[6] همچنين صاحب كتاب «نساء اهل بيت» مي نويسد: اولين مشاهد عايشه (شركتش در جنگ به همراه پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ) در غزوة احد، سپس خندق و سپس بني مصطلق بوده است.[7]
2. در غزوة «خندق» عايشه، ام سلمه و زينب بنت جحش، به نوبت همراه پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ بوده اند. صاحب موسوعة الكبري في غزوات النبي در اين باره مي نويسد: «در جنگ خندق ايّامي عايشه نزد پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ بود، سپس مدتي ام سلمه و سپس مدتي زينب بنت جحش.»[8] همچنين از خود امّ سلمه نقل شده كه گفته است: «من در جنگهاي گوناگوني كه در آن ترس و وحشت حكم فرما بود، در خدمت پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ بودم مانند جنگ مريسيع (مصطلق)، خيبر، حديبيه، فتح مكّه و حنين. هيچكدام از اين جنگها، پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ را به اندازة جنگ خندق به زحمت نيفكند... من در جنگ خندق در تمام اقامت رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ همراه ايشان بودم.»[9]
3. در غزوة بين مصطلق، عايشه و ام سلمه همراه پيامبر بوده اند.[10] خود عايشه مي گويد: « ... در جنگ نبي مصطلق قرعه به نام من افتاد.»[11]
4. در جريان حديبيه، امّ سلمه همراه پيامبر بوده است.[12] محمد بن عمر واقدي صاحب المغازي مي نويسد: «چهار زن همراه پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ (در غزوة حديبيه) بودند ام سلمه همسر پيامبر، امّ عماره، امّ منيع و امّ عامر اشهلي.»[13]
5. در غزوة خيبر، ام سلمه و زينب بنت جحش همراه پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ بوده اند. صاحب كتاب «نساء اهل بيت» مي نويسد: ام سلمه در چند تا از غزوه هاي پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ مصاحبت با پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ داشته كه عبارتند از: 1. مريسيع. 2. غزاة خيبر. 3. فتح مكه. 4. حصار الطائف. 5. غزوة هوازن. 6. ثقيف. 7. حديبيه.[14] همچنين او مي نويسد: زينب بنت جحش، رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ را در غزوات حصار طائف و خيبر همراهي كرد.[15]
6. در فتح مكه، امّ سلمه همراه پيامبر بوده است.[16] (ذكرش در احاديث منقول، قبلاً گذشت).
7. در غزوة حنين و هوازن، ام سلمه و زينب بنت جحش همراه پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ بوده اند.[17]
8. در غزوة طائف هم كه در برگشت از غزوة حنين صورت گرفت، ام سلمه و زينب بنت جحش همراه پيامبر بوده اند.
ابن هشام مي نويسد: رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ پس از فراغت از كار حنين رهسپار طائف شد. نزديك طائف فرود آمد و در آنجا اردوگاه ساخت و در اثر تعرض اهل طائف به مسلمانان با آنان جنگشان درگرفت. در اين سفر دو زن از زنان رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ همراه وي بودند كه يكي ام سلمه و ديگري زينب بود.[18]
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. محمد متولي شعراوي، زوجات النبي و آل البيت، بيروت، مكتبه العصريه، 1424 هـ ق.
2. محمود رياض طعمه، نساء حول الرسول، بيروت، دارالمعرفة، 1419 هـ ق.
3. عبدالصبور شاهين، موسوعة امّهات المؤمنين، الزهراء للاعلام العربي.
4. سميح عاطف الزين، محمّد در مدينه، انتشارات جامع، ترجمه مسعود انصاري، ج 2، قسمت غزوات پيامبر .
5. محمد بن اسحاق، سيرة ابن اسحاق، دارالفكر، كتاب السير والمغازي.
6. ابن سعد، طبقات الكبري، بيروت دارالكتب الاسلاميه صادر، غزوات پيامبر و اعلام زنان
پی نوشتها:
[1] . . ابن هشام، سيرة النبويه، بيروت، دار احياء التراث العربي، ج 2، ص 240.
[2] . مسعودي، مروج الذهب، مصر السعادة، ط 1384 هـ ق، ج 2،ص 288 ـ 287.
[3] . آيتي، دكتر محمد ابراهيم، تاريخ پيامبر اسلام، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، آذر 1359، ص 220 ـ219 و ر. ك: ابن هشام، سيرة النبويه، پشين، ج 4، ص 256. و ر. ك: مسعودي، مروج الذهب، پيشين، ج 2، ص 288 ـ 287.
[4] . واقدي، محمد بن عمر، مغازي، ترجمة دكتر محمود مهدوي دامغاني، مركز نشر دانشگاهي، ج 1، ص 5 و ر. ك: مروج الذهب،با اندكي تفاوت (به جاي مصطلق،تبوك نوشته است)، ج 2،ص 288.
[5] . سيوطي، تفسير الدرر المنثور، بيروت، دارالفكر، ط 1993 هـ ق، ج 6، ص 147 و طباطبايي، محمد حسين، تفسير الميزان، دفتر انتشارات اسلامي، ج 15، ص 137.
[6] . آيتي، محمد ابراهيم، پيشين، ص 67.
[7] . احمد خليل جمعه، نساء اهل بيت، بيروت، نشر اليمامة، بحث الصديقه و شؤون الجهاد، ص 128 تا 123.
[8] . حسن امين، موسوعة الكبري في غزوات النبي، مؤسسة الفقيه، 1417 هـ ق، ج 3، ص 91. و ابن واقدي، مغازي، پيشين، ج 2، ص 347.
[9] . ابن واقدي، مغازي،پيشين، ج 2،ص 350، 348.
[10] . آيتي، پيشين، ص 407.
[11] . ابن هشام، پيشين، ج 3، ص 310 و سيوطي، پيشين، ج 6، ص 147.
[12] . واقدي، پيشين، ج 2، ص 449.
[13] . واقدي، همان، ج 2، ص 435 و زركلي، الاعلام، بيروت، دارالعلم للملايين، ج 8، ص 98.
[14] . احمد خليل جمعه، پيشين، قسمت ام سلمه و الجهاد ص 258 و واقدي، پيشين، ج 2، ص 532.
[15] . احمد خليل جمعه، پيشين، ص 302، قسمت: زينب مع رسول الله ـ صلّي الله عليه و آله ـ.
[16] . واقدي، پيشين، ج 2، ص 619 و ابن هشام، پيشين، ج 4، ص 43 و 42.
[17] . ابن هشام، پيشين، ج 4، ص 125.
[18] . ابن هشام، پيشين، ج 4، ص 125 و: مقريزي، احمد بن علي، امتاع الاسماء، قاهره، ط 1941 م م، ج 1، ص 417.
منبع: اندیشه قم
