پرسش :
امتيازاتی برای ايثارگران قائل شدن توجيه عقلانی ندارد ؟
پاسخ :
در پاسخ به اين سؤال بايد گفت: در جامعه اسلامي، عدّه اي از افراد به علت تلاشها و زحماتي كه براي حكومت اسلامي داشته اند "در سخت ترين شرايط به كمك اسلام آمده و با شمشير يا خون خود از آن حمايت نموده اند" بايد حقوقي را براي آنها در نظر بگيريم. و اينگونه تفكر نه تنها در حكومت ما اجرا مي شود، بلكه در زمان حكومت امام علي ـ عليه السلام ـ و حتي پيامبر اكرم ـ صلي اللّه عليه و آله ـ وجود داشته است. هر چند عمل به اين روش بصورت فعلي مثل تعيين درصد جانبازي، مدت اسارت و... در آن زمان وجود نداشته است، اما اصل اين تفكر و عقيده در زمان صدر اسلام نيز وجود داشته است؛ لذا در مورد سيره پيامبر اكرم ـ صلي اللّه عليه و آله ـ ، در تاريخ مي خوانيم كه حضرت، به حقوق مجاهدان توجه دقيق مي كرده است و بالاتر از آن به عواطف شخصي آنها توجه داشته است تا جايي كه در جنگ بدر،شماري ازجنگ افزارهاي دشمن كه به افرادي مانند،عقبه، شيبه،ابوجهل و... تعلق داشت به خانواده هاي مجاهدان و رزمندگان بدر دادند.2 در حاليكه حضرت مي توانستند اين كار را در مورد افراد ديگر عمل كنند و به ديگران بدهند ولي اين كار را نكردند. البته، اين عملكرد حضرت منافاتي با تعلق انفال به خدا و پيامبر كه خداوند تبارك و تعالي در قرآن كريم ذكر كرده است،3 ندارد.
بعد از زمان پيامبر اكرم ـ صلي اللّه عليه و آله ـ در زمان خلفاء، همه مردان سالم بدون رعايت شرط سني سرباز اسلام بودند و از غنائم جنگي سهم مي بردند به طوريكه بعدها براي جنگاوران، به صورت حقوق ثابت درآمده و اين نكته را بايد توجه داشت كه در عهد خلفاء، خصوصاً عهد عمر فتوحات اسلام توسعه يافت. غنائم جنگي، جزيه، ماليات رو به افزايش نهاد. به طوري كه ضرورت تأسيس ديوان خراج، احساس شد. در اين اعصار (عصر خلفاء) مخصوصاً عصر عثمان، بي نظمي ها، ولخرجي ها و تصرفات نابجا در اموال و اراضي عمومي زياد بود. وقتي امام علي ـ عليه السلام ـ به حكومت رسيد، خرابي هاي گذشته را ترميم كرد. عاملان خطاكار عثمان را عزل كرد و عوائد و حقوق گزاف غير مستحقان را قطع نمود نه اينكه امتيازات رزمندگان و ايثارگران را قطع كند؛ بلكه به حقوق آنها توجه مي شد.4
بنابراين، در عصر حضرت امير ـ عليه السلام ـ نيز به حقوق مجاهدان و رزمندگان اسلام توجه مي شده است؛ لذا حضرت علي ـ عليه السلام ـ در خطبه 261 نهج البلاغه، در برابر تقاضاي "عبدالله بن زمعه" كه تقاضاي مال بيشتري از بيت المال كرده بود، فرمود:
"اين مال، نه از من است و نه از تو، اين مال، غنائمي است از، فِيء،5 براي مسلماناني كه شمشير كشيده اند و در راه خدا جهاد كرده اند می باشد. اگر در جنگ با آنها شركت داشته اي در آن حقي داري و اگر در جنگ با آنها شركت نداشته اي بايد بداني كه حق جنگجويان است."6 بعضي معتقد هستند كه تساوي حق مردم از بيت المال اختصاص به فِيء و غنيمت دارد و شامل وجوهي مانند خمس، زكات و ـ در زمان ما ـ درآمد حاصل از فروش نفت كه جزء انفال است نمي شود7 و در حاليكه مطابق اين خطبه صراحتاً به امتياز رزمندگان در غنائم اشاره شده است. و اين طور نيست كه اين امتياز فقط در غنائم باشد بلكه در موارد ديگر نيز به امتياز و پاداش دائمي اشاره دارد و بعداً خواهيم گفت. به عنوان نمونه در مورد تأمين خانواده هاي شهيدان، در نامه امام علي ـ عليه السلام ـ به مالك اشتر آمده است: اگر يكي از سربازانت و كساني كه با دشمنان تو مبارزه مي كنند به شهادت رسيد، مانند يك وصّي دلسوز و مورد اعتماد، جاي او را پر كن، به گونه اي كه اثر فقدان او در چهره آنان مشاهده نشود.8 و در جاي ديگر در مورد ارتشيان سفارش به پاداش دائمي مي كند. اگر با همه مطالب فوق امتيازات امام علي ـ عليه السلام ـ را منكر شويم، اما اصل وجود امتيازات در زمان فعلي عقلاً پسنديده است. آيت الله مكارم شيرازي در پاسخ به سؤال مورد بحث ـ كه حضوراً از محضر ايشان كردم ـ فرمودند: "امتيازاتي كه ما براي جانبازان در حال فعلي به شكل كنوني براي آنها قائل هستيم، در تاريخ نديدم ولي جانبازان مي توانند از حقوقي برخوردار باشند."
بنابراين جنگ تحميلي عليه ايران، همانند جنگهاي صدر اسلام يك امتحان و آزمايش الهي بود؛ در نتيجه كساني كه از اين امتحان الهي سربلند و پيروز، بيرون آمدند. حال مي خواهد مجروح شده باشند يا نه، شهيد شده باشند يا نه، بايد از سهميه رزمندگان و درصد جانبازي برخوردار باشند و همچنين خانواده هاي شهيدان، تأمين شوند تا از تلاش آنها در خدمت به جامعه اسلامي به نحوي تقدير و تشكر شود. بايد بين كساني كه در زمان سختي براي جامعه اسلامي تلاش كردند و كساني كه تلاش نكردند فرق گذاشته شود؛ زيرا احتمال اينكه جنگ مجددي پيش آيد وجود دارد. پس رزمندگان، نگهبانان حيات جامعه مي باشند و بايد به آنها بها داده شود و حتي پاداش آنها را دائمي كنيم و لذا امام علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: "و سپاسگذاري نيكو را در حق آنها دائمي بساز"
آزمايش صحيح و تكاپوئي كه صورت داده است ارزيابي كرده و قدرداني نما، و كوشش و تحمل سختيها و آزمايشي كه از يك ارتشي بروز كرده است، براي شخص ديگر، منسوب مساز، و هيچگونه درباره حد نهايي شناخت و پاداش و تقدير، در مورد تلاش شخص رزمنده مجاهد، كوتاهي مكن."9
از اين كلام حضرت امير ـ عليه السلام ـ نيز، توجه به حقوق رزمندگان و ارتشيان فهميده مي شود و حتي حضرت در جاي ديگر مي فرمايند: "وَ وَاصِل في حُسن الثَّناء عَلَيْهم"11 يعني سپاسگذاري نيكو در حق آنها دائمي ساز، به بيان ديگر، پاداش آنها را دائمي كن.
پس اگر در جامعه كنوني ما به حقوق رزمندگان، جانبازان و... توجه مي شود و براي آنها امتيازاتي در نظر گرفته مي شود، به خاطر الگو قرار دادن سيره پيامبر اكرم ـ صلي اللّه عليه و آله ـ و امام علي ـ عليه السلام ـ بوده است. و فقط، شكل و قالب آن متفاوت است كه امروزه بصورت درصد جانبازي و... مي باشد و اگر در مواردي حضرت به اجر معنوي رزمندگان اشاره مي كند منافاتي با تعيين حقوق مادي براي آنها ندارد. همچنين، اگر حضرت در مواردي حاضر نشدند به خاطر سوابق جهاد افرادي را مقدم بدارند به اين علت بوده است كه اولاً آنها بيشتر از حق خود مطالبه مي كردند و ثانياً لياقت پست و مقام درخواستي را نداشتند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. محمد كريم اشراق، تاريخ و مقررات جنگ در اسلام (دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ چهارم، 1368)، ص 365 به بعد.
2. محمد تقي مصباح يزدي، حقوق و سياست در قرآن، (قم: انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره) چاپ دوم، 1379)، ج 1، ص 33.
3. محمد تقي جعفري، حكمت اصول سياسي اسلام (بنياد نهج البلاغه، چاپ اول، 1369)، ص 448.
4. علي اكبر رشاد، دانشنامه امام علي ـ عليه السلام ـ ، (تهران: مركز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، چاپ اول، 1380)، ص 425 و 95.
5. محمد حسين مشايخي فريدني، فصلنامه پژوهشي و اطلاع رساني نهج البلاغه، آيين حكومت داري از ديدگاه امام علي ـ عليه السلام ـ ، شماره 2 و 3، 1380 و 1381، ص 71 و 76 و 77.
پی نوشتها:
1 . محمد تقي مصباح يزدي، حقوق و سياست در قرآن، (قم: انتشارات مؤسسه آموزش و پژوهش امام خميني (ره)، چاپ دوم، 1379)، ج 1، ص 33.
2 . عبدالمجيد معاديخواه، تاريخ اسلام، عرصه دگرانديشي و گفتگو، (تهران: نشر ذره، 1377)، ص 306.
3 . سوره انفال، آيه 1.
4 . محمد حسين مشايخي فريدني، فصلنامه پژوهشي و اطلاع رساني نهج البلاغه، آيين حكومتداري از ديدگاه علي ـ عليه السلام ـ ، شماره 2 و 3، 1380 و 1381، ص 71 و 76 و 77.
5 . فِيء، به اموال و زمينهايي گفته ميشود كه بدون جنگ از كفار رسيده باشد.
6 . نهج البلاغه، مترجم حسين عمادزاده (انتشارات شرق، چاپ دوم، 1362)، ص 784.
7 . علي اكبر رشاد، دانشنامه امام علي ـ عليه السلام ـ ، اصلاحات اقتصادي، سيد حسين ميرمعزّي، (تهران: مركز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ انديشه اسلامي، چاپ اول، 1380)، ج 7، ص 485.
8 . علي اكبر رشاد، دانشنامه امام علي ـ عليه السلام ـ ، بيت المال، سيد رضا حسيني، (تهران: مركز نشر آثار پژوشگاه فرهنگ انديشه اسلامي، چاپ اول، 1380)، ج 7، ص 95.
9 . محمد تقي جعفري، حكمت اصول سياسي اسلام (بنياد نهج البلاغه، چاپ اول، 1369)، ص 448.
10 . همان.
11 . همان، ص 447.
منبع: اندیشه قم
در پاسخ به اين سؤال بايد گفت: در جامعه اسلامي، عدّه اي از افراد به علت تلاشها و زحماتي كه براي حكومت اسلامي داشته اند "در سخت ترين شرايط به كمك اسلام آمده و با شمشير يا خون خود از آن حمايت نموده اند" بايد حقوقي را براي آنها در نظر بگيريم. و اينگونه تفكر نه تنها در حكومت ما اجرا مي شود، بلكه در زمان حكومت امام علي ـ عليه السلام ـ و حتي پيامبر اكرم ـ صلي اللّه عليه و آله ـ وجود داشته است. هر چند عمل به اين روش بصورت فعلي مثل تعيين درصد جانبازي، مدت اسارت و... در آن زمان وجود نداشته است، اما اصل اين تفكر و عقيده در زمان صدر اسلام نيز وجود داشته است؛ لذا در مورد سيره پيامبر اكرم ـ صلي اللّه عليه و آله ـ ، در تاريخ مي خوانيم كه حضرت، به حقوق مجاهدان توجه دقيق مي كرده است و بالاتر از آن به عواطف شخصي آنها توجه داشته است تا جايي كه در جنگ بدر،شماري ازجنگ افزارهاي دشمن كه به افرادي مانند،عقبه، شيبه،ابوجهل و... تعلق داشت به خانواده هاي مجاهدان و رزمندگان بدر دادند.2 در حاليكه حضرت مي توانستند اين كار را در مورد افراد ديگر عمل كنند و به ديگران بدهند ولي اين كار را نكردند. البته، اين عملكرد حضرت منافاتي با تعلق انفال به خدا و پيامبر كه خداوند تبارك و تعالي در قرآن كريم ذكر كرده است،3 ندارد.
بعد از زمان پيامبر اكرم ـ صلي اللّه عليه و آله ـ در زمان خلفاء، همه مردان سالم بدون رعايت شرط سني سرباز اسلام بودند و از غنائم جنگي سهم مي بردند به طوريكه بعدها براي جنگاوران، به صورت حقوق ثابت درآمده و اين نكته را بايد توجه داشت كه در عهد خلفاء، خصوصاً عهد عمر فتوحات اسلام توسعه يافت. غنائم جنگي، جزيه، ماليات رو به افزايش نهاد. به طوري كه ضرورت تأسيس ديوان خراج، احساس شد. در اين اعصار (عصر خلفاء) مخصوصاً عصر عثمان، بي نظمي ها، ولخرجي ها و تصرفات نابجا در اموال و اراضي عمومي زياد بود. وقتي امام علي ـ عليه السلام ـ به حكومت رسيد، خرابي هاي گذشته را ترميم كرد. عاملان خطاكار عثمان را عزل كرد و عوائد و حقوق گزاف غير مستحقان را قطع نمود نه اينكه امتيازات رزمندگان و ايثارگران را قطع كند؛ بلكه به حقوق آنها توجه مي شد.4
بنابراين، در عصر حضرت امير ـ عليه السلام ـ نيز به حقوق مجاهدان و رزمندگان اسلام توجه مي شده است؛ لذا حضرت علي ـ عليه السلام ـ در خطبه 261 نهج البلاغه، در برابر تقاضاي "عبدالله بن زمعه" كه تقاضاي مال بيشتري از بيت المال كرده بود، فرمود:
"اين مال، نه از من است و نه از تو، اين مال، غنائمي است از، فِيء،5 براي مسلماناني كه شمشير كشيده اند و در راه خدا جهاد كرده اند می باشد. اگر در جنگ با آنها شركت داشته اي در آن حقي داري و اگر در جنگ با آنها شركت نداشته اي بايد بداني كه حق جنگجويان است."6 بعضي معتقد هستند كه تساوي حق مردم از بيت المال اختصاص به فِيء و غنيمت دارد و شامل وجوهي مانند خمس، زكات و ـ در زمان ما ـ درآمد حاصل از فروش نفت كه جزء انفال است نمي شود7 و در حاليكه مطابق اين خطبه صراحتاً به امتياز رزمندگان در غنائم اشاره شده است. و اين طور نيست كه اين امتياز فقط در غنائم باشد بلكه در موارد ديگر نيز به امتياز و پاداش دائمي اشاره دارد و بعداً خواهيم گفت. به عنوان نمونه در مورد تأمين خانواده هاي شهيدان، در نامه امام علي ـ عليه السلام ـ به مالك اشتر آمده است: اگر يكي از سربازانت و كساني كه با دشمنان تو مبارزه مي كنند به شهادت رسيد، مانند يك وصّي دلسوز و مورد اعتماد، جاي او را پر كن، به گونه اي كه اثر فقدان او در چهره آنان مشاهده نشود.8 و در جاي ديگر در مورد ارتشيان سفارش به پاداش دائمي مي كند. اگر با همه مطالب فوق امتيازات امام علي ـ عليه السلام ـ را منكر شويم، اما اصل وجود امتيازات در زمان فعلي عقلاً پسنديده است. آيت الله مكارم شيرازي در پاسخ به سؤال مورد بحث ـ كه حضوراً از محضر ايشان كردم ـ فرمودند: "امتيازاتي كه ما براي جانبازان در حال فعلي به شكل كنوني براي آنها قائل هستيم، در تاريخ نديدم ولي جانبازان مي توانند از حقوقي برخوردار باشند."
بنابراين جنگ تحميلي عليه ايران، همانند جنگهاي صدر اسلام يك امتحان و آزمايش الهي بود؛ در نتيجه كساني كه از اين امتحان الهي سربلند و پيروز، بيرون آمدند. حال مي خواهد مجروح شده باشند يا نه، شهيد شده باشند يا نه، بايد از سهميه رزمندگان و درصد جانبازي برخوردار باشند و همچنين خانواده هاي شهيدان، تأمين شوند تا از تلاش آنها در خدمت به جامعه اسلامي به نحوي تقدير و تشكر شود. بايد بين كساني كه در زمان سختي براي جامعه اسلامي تلاش كردند و كساني كه تلاش نكردند فرق گذاشته شود؛ زيرا احتمال اينكه جنگ مجددي پيش آيد وجود دارد. پس رزمندگان، نگهبانان حيات جامعه مي باشند و بايد به آنها بها داده شود و حتي پاداش آنها را دائمي كنيم و لذا امام علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: "و سپاسگذاري نيكو را در حق آنها دائمي بساز"
آزمايش صحيح و تكاپوئي كه صورت داده است ارزيابي كرده و قدرداني نما، و كوشش و تحمل سختيها و آزمايشي كه از يك ارتشي بروز كرده است، براي شخص ديگر، منسوب مساز، و هيچگونه درباره حد نهايي شناخت و پاداش و تقدير، در مورد تلاش شخص رزمنده مجاهد، كوتاهي مكن."9
از اين كلام حضرت امير ـ عليه السلام ـ نيز، توجه به حقوق رزمندگان و ارتشيان فهميده مي شود و حتي حضرت در جاي ديگر مي فرمايند: "وَ وَاصِل في حُسن الثَّناء عَلَيْهم"11 يعني سپاسگذاري نيكو در حق آنها دائمي ساز، به بيان ديگر، پاداش آنها را دائمي كن.
پس اگر در جامعه كنوني ما به حقوق رزمندگان، جانبازان و... توجه مي شود و براي آنها امتيازاتي در نظر گرفته مي شود، به خاطر الگو قرار دادن سيره پيامبر اكرم ـ صلي اللّه عليه و آله ـ و امام علي ـ عليه السلام ـ بوده است. و فقط، شكل و قالب آن متفاوت است كه امروزه بصورت درصد جانبازي و... مي باشد و اگر در مواردي حضرت به اجر معنوي رزمندگان اشاره مي كند منافاتي با تعيين حقوق مادي براي آنها ندارد. همچنين، اگر حضرت در مواردي حاضر نشدند به خاطر سوابق جهاد افرادي را مقدم بدارند به اين علت بوده است كه اولاً آنها بيشتر از حق خود مطالبه مي كردند و ثانياً لياقت پست و مقام درخواستي را نداشتند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. محمد كريم اشراق، تاريخ و مقررات جنگ در اسلام (دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ چهارم، 1368)، ص 365 به بعد.
2. محمد تقي مصباح يزدي، حقوق و سياست در قرآن، (قم: انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره) چاپ دوم، 1379)، ج 1، ص 33.
3. محمد تقي جعفري، حكمت اصول سياسي اسلام (بنياد نهج البلاغه، چاپ اول، 1369)، ص 448.
4. علي اكبر رشاد، دانشنامه امام علي ـ عليه السلام ـ ، (تهران: مركز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، چاپ اول، 1380)، ص 425 و 95.
5. محمد حسين مشايخي فريدني، فصلنامه پژوهشي و اطلاع رساني نهج البلاغه، آيين حكومت داري از ديدگاه امام علي ـ عليه السلام ـ ، شماره 2 و 3، 1380 و 1381، ص 71 و 76 و 77.
پی نوشتها:
1 . محمد تقي مصباح يزدي، حقوق و سياست در قرآن، (قم: انتشارات مؤسسه آموزش و پژوهش امام خميني (ره)، چاپ دوم، 1379)، ج 1، ص 33.
2 . عبدالمجيد معاديخواه، تاريخ اسلام، عرصه دگرانديشي و گفتگو، (تهران: نشر ذره، 1377)، ص 306.
3 . سوره انفال، آيه 1.
4 . محمد حسين مشايخي فريدني، فصلنامه پژوهشي و اطلاع رساني نهج البلاغه، آيين حكومتداري از ديدگاه علي ـ عليه السلام ـ ، شماره 2 و 3، 1380 و 1381، ص 71 و 76 و 77.
5 . فِيء، به اموال و زمينهايي گفته ميشود كه بدون جنگ از كفار رسيده باشد.
6 . نهج البلاغه، مترجم حسين عمادزاده (انتشارات شرق، چاپ دوم، 1362)، ص 784.
7 . علي اكبر رشاد، دانشنامه امام علي ـ عليه السلام ـ ، اصلاحات اقتصادي، سيد حسين ميرمعزّي، (تهران: مركز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ انديشه اسلامي، چاپ اول، 1380)، ج 7، ص 485.
8 . علي اكبر رشاد، دانشنامه امام علي ـ عليه السلام ـ ، بيت المال، سيد رضا حسيني، (تهران: مركز نشر آثار پژوشگاه فرهنگ انديشه اسلامي، چاپ اول، 1380)، ج 7، ص 95.
9 . محمد تقي جعفري، حكمت اصول سياسي اسلام (بنياد نهج البلاغه، چاپ اول، 1369)، ص 448.
10 . همان.
11 . همان، ص 447.
منبع: اندیشه قم
