پرسش :
آيا مسأله ولايت فقيه از دستاوردهاي انقلاب است يا انقلاب، مولود آن است؟
پاسخ :
در پاسخ به اين سؤال بايد بگوييم انقلاب اسلامي که بر اساس مباني واصول اسلامي شکل گرفته، محصول و مولود ولايت فقيه مي باشد و ولايت فقيه زيربنا و مبناي اساسي بر پايي نظام جمهوري اسلامي محسوب مي گردد. نه اين که ولايت فقيه دستاورد و محصول انقلاب اسلامي باشد هر چند تشکيل نظام جمهوري اسلامي و تحقق حکومت اسلامي و عينيت يافتن آن، سبب تبلور و توسعه مباحث نظري و تبيين هر چه بيشتر ابعاد آن و ولايت فقيه شده است زيرا نظريه ولايت فقيه ترسيم کننده ساختار حکومت اسلامي در عصر غيبت است و چارچوب نظام سياسي اسلام در عصر غيبت را تبيين مي کنند و بر اساس آن در زمان غيبت که مردم از دسترسي به امام معصوم ـ عليهم السلام ـ محروم هستند، فقيه جامع الشرايط با دارا بودن ويژگي هايي همچون فقاهت و عدالت و تقوا و.... جانشين ايشان بوده و وظيفه رهبري، هدايت و اداره جامعه اسلامي را بر اساس احکام و مباني اسلام بر عهده دارد از اين رو نظريه ولايت فقيه پيشينه و قدمتي به قدمت فقه و احکام اسلامي داشته و ناظر به ساختار و چارچوب حکومت اسلامي در زمان غيبت است و مرحوم امام بر مبناي آن به مقابله با رژيم ستم شاهي پرداخته و خواستار تأسيس حکومت اسلامي شدند و اين گونه نبوده که با تشکيل انقلاب اسلامي، مسأله ولايت فقيه مطرح شده باشد .حضرت امام خميني ره در اين باره فرمودند: موضوع ولايت فقيه، چيز تازه اي نيست که ما آورده باشيم، بلکه اين مسأله از اول مورد بحث بوده است حکم ميرزاي شيرازي در حرمت تنباکو، چون حکم حکومتي بود، براي فقيه ديگر هم واجب الاتباع بود.... حکم قضاوتي نبود که بين چند نفر سر موضوعي اختلاف شده باشد، مرحوم ميرزا محمد تقي شيرازي که حکم جهاد دادند البته اسم آن دفاع بود و همه علما تبعيت کردند، براي اين است که حکم حکومتي بود... در هر حال اين مسأله تازگي ندارد و ما فقط موضوع را بيشتر مورد بررسي قرار داديم و شُعب حکومت را ذکر کرده در دسترس آقايان گذاشتيم تا مسأله روشن تر گردد... والاّ مطلب همان است که بسياري از فقيهان فهميده اند ما اصل موضوع را طرح کرديم و لازم است نسل حاضر و آينده در اطراف آن بحث کنند و فکر نمايند و راه به دست آوردن آن را پيدا کنند.1 اما اين که چرا مسأله ولايت فقيه به صورت گسترده و مبسوط در متون فقهي و آثار فقهاء مطرح نشده از يک سو ناشي از پيمودن سير تاريخي و تکامل تدريجي آن همچون بسياري از نظريه هاست و از سوي ديگر ناشي از فراهم نبودن زمينه و شرايط تحقق آن و مواجه نبودن با آن مي باشد از اين رو جريان ولايت و سرپرستي فقيه عادل نسبت به امور مسلمين، اگر به صورت مبسوط در متون فقهي نيامده ، نه براي آن است که فقهاي متقدم، قائل به ولايت فقيه نبودند و پس از قرن دهم، به تدريج، بازار چنين کالايي رواج يافت و در عصر مرحوم نراقي (ره) خريداران وافري پيدا کرد و زمان امام خميني(ره) به بالندگي و ثمر بخشي خود رسيد، بلکه تا آن عصر، زمزمه سياست ديني و نواي حکومت اسلامي و صلاي رهبري سياسي، نه دلپذير بود و نه گوش نواز... تطوّر مسأله ولايت فقيه و گستره پهنه آن، از ولايت بر افتاء و ولايت بر قضاء تا ولايت بر تدبير امور امت اسلامي، همانند ديگر مسائل کلامي و فقهي محصول پيدايش شرط يا رفع مانع است. شرطي که وجود آن در طلوع يک انديشه سياسي فقهي موثر است و مانعي که رفع آن در افول يک تحجر و جمود فکري سهم دارد چه اين که عدم ابتلاء به مسأله حکومت و رهبري سياسي، سبب عدم طرح مسأله ولايت فقيه بر امت اسلامي شد".2 مرحوم امام اين نظريه را ابتداء در کتاب کشف اسرار که در سال 1323 نگاشته شد و بعدها در سال 1348 به تفصيل در درس فقه خود در نجف اشرف تبيين نمود که در همان ايام تحت عنوان حکومت اسلامي منتشر شد اين نظريه در آثار فقهاي ديگر نيز از زمان شيخ مفيد وجود داشت امّا هنر امام (ره) اين بود که اين نظريه را از شکل فقهي و محدود خود خارج ساخت و به نظريه اي سياسي تبديل نموده و بر اساس آن نظام سياسي جديدي را پي ريخت.3 بنابراين نظريه ولايت فقيه نظريه اي است که پيشينه و قدمتي تاريخي زيادي دارد و ترسيم کننده ساختار حکومت اسلامي درعصر غيبت است و مرحوم امام بر اساس آن انقلاب اسلامي را پي ريزي نمود و با حضور و همراهي و مجاهدت مردم به اين هدف دست يافت. از اين رو انقلاب اسلامي محصول و مولود نظريه ولايت فقيه مي باشد و بر مبناي آن شکل گرفته است هر چند با شکل گيري انقلاب اسلامي و عينيت يافتن حکومت اسلامي، زمينه براي توسعه و گسترش مباحث نظري و تحليل ابعاد و حوزه هاي مختلف آن فراهم گرديد و انقلاب اسلامي از اين جهت نقش بسزايي در تبيين و تحليل نظريه ولايت فقيه داشته است .
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ ولايت فقيه، ولايت فقاهت و عدالت، عبدالله جوادي آملي، قم، مرکز نشر اسراء، 1379.
2ـ درآمدي بر تحول نظريه دولت در اسلام، احمد جهان بزرگي، تهران، موسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر، 1381.
3ـ پيشينه تاريخي ولايت فقيه، احمدجهان بزرگي، تهران، انديشه جوان، 1377.
4ـ ولايت فقيه، مهدي هادوي تهراني، انديشه جوان، 1377.
پی نوشتها:
1. موسوي خميني، سيد روح الله، ولايت فقيه، تهران، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره)، 1373ش، ص172 و 173.
2. جوادي آملي، عبدالله، ولايت فقيه ـ ولايت فقاهت و عدالت، قم، مرکز نشر اسراء، 1379ش، ص280 ـ 282.
3 جمعي از نويسندگان، انقلاب اسلامي ايران، قم، نشر معارف، 1384ش، ص178 و 179.
منبع: اندیشه قم
در پاسخ به اين سؤال بايد بگوييم انقلاب اسلامي که بر اساس مباني واصول اسلامي شکل گرفته، محصول و مولود ولايت فقيه مي باشد و ولايت فقيه زيربنا و مبناي اساسي بر پايي نظام جمهوري اسلامي محسوب مي گردد. نه اين که ولايت فقيه دستاورد و محصول انقلاب اسلامي باشد هر چند تشکيل نظام جمهوري اسلامي و تحقق حکومت اسلامي و عينيت يافتن آن، سبب تبلور و توسعه مباحث نظري و تبيين هر چه بيشتر ابعاد آن و ولايت فقيه شده است زيرا نظريه ولايت فقيه ترسيم کننده ساختار حکومت اسلامي در عصر غيبت است و چارچوب نظام سياسي اسلام در عصر غيبت را تبيين مي کنند و بر اساس آن در زمان غيبت که مردم از دسترسي به امام معصوم ـ عليهم السلام ـ محروم هستند، فقيه جامع الشرايط با دارا بودن ويژگي هايي همچون فقاهت و عدالت و تقوا و.... جانشين ايشان بوده و وظيفه رهبري، هدايت و اداره جامعه اسلامي را بر اساس احکام و مباني اسلام بر عهده دارد از اين رو نظريه ولايت فقيه پيشينه و قدمتي به قدمت فقه و احکام اسلامي داشته و ناظر به ساختار و چارچوب حکومت اسلامي در زمان غيبت است و مرحوم امام بر مبناي آن به مقابله با رژيم ستم شاهي پرداخته و خواستار تأسيس حکومت اسلامي شدند و اين گونه نبوده که با تشکيل انقلاب اسلامي، مسأله ولايت فقيه مطرح شده باشد .حضرت امام خميني ره در اين باره فرمودند: موضوع ولايت فقيه، چيز تازه اي نيست که ما آورده باشيم، بلکه اين مسأله از اول مورد بحث بوده است حکم ميرزاي شيرازي در حرمت تنباکو، چون حکم حکومتي بود، براي فقيه ديگر هم واجب الاتباع بود.... حکم قضاوتي نبود که بين چند نفر سر موضوعي اختلاف شده باشد، مرحوم ميرزا محمد تقي شيرازي که حکم جهاد دادند البته اسم آن دفاع بود و همه علما تبعيت کردند، براي اين است که حکم حکومتي بود... در هر حال اين مسأله تازگي ندارد و ما فقط موضوع را بيشتر مورد بررسي قرار داديم و شُعب حکومت را ذکر کرده در دسترس آقايان گذاشتيم تا مسأله روشن تر گردد... والاّ مطلب همان است که بسياري از فقيهان فهميده اند ما اصل موضوع را طرح کرديم و لازم است نسل حاضر و آينده در اطراف آن بحث کنند و فکر نمايند و راه به دست آوردن آن را پيدا کنند.1 اما اين که چرا مسأله ولايت فقيه به صورت گسترده و مبسوط در متون فقهي و آثار فقهاء مطرح نشده از يک سو ناشي از پيمودن سير تاريخي و تکامل تدريجي آن همچون بسياري از نظريه هاست و از سوي ديگر ناشي از فراهم نبودن زمينه و شرايط تحقق آن و مواجه نبودن با آن مي باشد از اين رو جريان ولايت و سرپرستي فقيه عادل نسبت به امور مسلمين، اگر به صورت مبسوط در متون فقهي نيامده ، نه براي آن است که فقهاي متقدم، قائل به ولايت فقيه نبودند و پس از قرن دهم، به تدريج، بازار چنين کالايي رواج يافت و در عصر مرحوم نراقي (ره) خريداران وافري پيدا کرد و زمان امام خميني(ره) به بالندگي و ثمر بخشي خود رسيد، بلکه تا آن عصر، زمزمه سياست ديني و نواي حکومت اسلامي و صلاي رهبري سياسي، نه دلپذير بود و نه گوش نواز... تطوّر مسأله ولايت فقيه و گستره پهنه آن، از ولايت بر افتاء و ولايت بر قضاء تا ولايت بر تدبير امور امت اسلامي، همانند ديگر مسائل کلامي و فقهي محصول پيدايش شرط يا رفع مانع است. شرطي که وجود آن در طلوع يک انديشه سياسي فقهي موثر است و مانعي که رفع آن در افول يک تحجر و جمود فکري سهم دارد چه اين که عدم ابتلاء به مسأله حکومت و رهبري سياسي، سبب عدم طرح مسأله ولايت فقيه بر امت اسلامي شد".2 مرحوم امام اين نظريه را ابتداء در کتاب کشف اسرار که در سال 1323 نگاشته شد و بعدها در سال 1348 به تفصيل در درس فقه خود در نجف اشرف تبيين نمود که در همان ايام تحت عنوان حکومت اسلامي منتشر شد اين نظريه در آثار فقهاي ديگر نيز از زمان شيخ مفيد وجود داشت امّا هنر امام (ره) اين بود که اين نظريه را از شکل فقهي و محدود خود خارج ساخت و به نظريه اي سياسي تبديل نموده و بر اساس آن نظام سياسي جديدي را پي ريخت.3 بنابراين نظريه ولايت فقيه نظريه اي است که پيشينه و قدمتي تاريخي زيادي دارد و ترسيم کننده ساختار حکومت اسلامي درعصر غيبت است و مرحوم امام بر اساس آن انقلاب اسلامي را پي ريزي نمود و با حضور و همراهي و مجاهدت مردم به اين هدف دست يافت. از اين رو انقلاب اسلامي محصول و مولود نظريه ولايت فقيه مي باشد و بر مبناي آن شکل گرفته است هر چند با شکل گيري انقلاب اسلامي و عينيت يافتن حکومت اسلامي، زمينه براي توسعه و گسترش مباحث نظري و تحليل ابعاد و حوزه هاي مختلف آن فراهم گرديد و انقلاب اسلامي از اين جهت نقش بسزايي در تبيين و تحليل نظريه ولايت فقيه داشته است .
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ ولايت فقيه، ولايت فقاهت و عدالت، عبدالله جوادي آملي، قم، مرکز نشر اسراء، 1379.
2ـ درآمدي بر تحول نظريه دولت در اسلام، احمد جهان بزرگي، تهران، موسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر، 1381.
3ـ پيشينه تاريخي ولايت فقيه، احمدجهان بزرگي، تهران، انديشه جوان، 1377.
4ـ ولايت فقيه، مهدي هادوي تهراني، انديشه جوان، 1377.
پی نوشتها:
1. موسوي خميني، سيد روح الله، ولايت فقيه، تهران، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره)، 1373ش، ص172 و 173.
2. جوادي آملي، عبدالله، ولايت فقيه ـ ولايت فقاهت و عدالت، قم، مرکز نشر اسراء، 1379ش، ص280 ـ 282.
3 جمعي از نويسندگان، انقلاب اسلامي ايران، قم، نشر معارف، 1384ش، ص178 و 179.
منبع: اندیشه قم
