پرسش :
آیا در منابع اسلامی به موضوع ختم سوره انعام و دعاهای مرتبط با چنین ختمی اشاره شده است؟
پاسخ :
علامه مجلسی درباره چگونگی ختم انعام برای حاجات مهم، به نقل از کتاب »الاختیار» سید ابن باقی می‌گوید: که پیامبر اکرم(ص) فرمود: اگر کسی می‌خواهد خدا دعایش را مستجاب کند، پس در روز یک‌شنبه وضو بگیرد و بعد از نماز ظهر دو رکعت نماز بگذارد و بعد از آن یازده مرتبه بگوید: «أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ»، سپس شروع به قرائت سوره انعام نماید و وقتی آیه «...ذلِکَ الْفَوْزُ الْمُبِین»[1] را خواند، دو باره یازده مرتبه بگوید: «أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ»، سپس وقتی آیه «... وَ هَدَیْناهُمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»[2] را قرائت نمود، بگوید: «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِّ هَؤُلَاءِ الْأَنْبِیَاءِ وَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ الْمُصْطَفَى یَا قَاضِیَ الْحَاجَاتِ أَنْ تَقْضِیَ حَاجَتِی فِی هَذِهِ السَّاعَة»، و وقتی به آیه «...رُسُلُ اللَّهِ اللَّه...»[3] رسید میان دو نام جلاله «الله» بگوید: «إِلَهِی مَنْ ذَا الَّذِی دَعَاکَ فَلَمْ تُجِبْهُ؟ إِلَهِی مَنْ ذَا الَّذِی تَضَرَّعَ إِلَیْکَ فَلَمْ تَرْحَمْهُ؟ إِلَهِی مَنْ ذَا الَّذِی انْقَطَعَ إِلَیْکَ فَلَمْ تَصِلْهُ؟ إِلَهِی مَنْ ذَا الَّذِی اسْتَنْصَرَکَ فَلَمْ تَنْصُرْهُ؟ إِلَهِی مَنْ ذَا الَّذِی اسْتَنْجَدَکَ فَلَمْ تُنْجِدْهُ؟ إِلَهِی مَنْ ذَا الَّذِی اسْتَصْرَخَکَ فَلَمْ تُصْرِخْهُ؟ إِلَهِی مَنِ الَّذِی اسْتَغْفَرَکَ فَلَمْ تَغْفِرْ لَهُ؟ إِلَهِی مَنِ الَّذِی اسْتَعَاذَ بِکَ فَلَمْ تُعِذْهُ؟ إِلَهِی مَنِ الَّذِی تَوَکَّلَ عَلَیْکَ فَلَمْ تَکُفَّهُ؟ إِلَهِی مَنِ الَّذِی تَقَرَّبَ إِلَیْکَ فَلَمْ تُقَرِّبْهُ؟ إِلَهِی مَنِ الَّذِی اسْتَغَاثَ بِکَ فَلَمْ تُغِثْهُ؟ إِلَهِی مَنِ الَّذِی تَقَرَّبَ إِلَیْکَ فَأَبْعَدْتَهُ وَ هَرَبَ إِلَیْکَ فَأَسْلَمْتَهُ؟ وَا غَوْثَاهْ بِکَ یَا اللَّهُ، وَا غَوْثَاهْ وَا غَوْثَاهْ بِکَ یَا اللَّهُ، وَا غَوْثَاهْ وَا غَوْثَاهْ بِکَ یَا اللَّهُ! یَا مُغِیثُ أَغِثْنِی وَ امْحُ عَنِّی سَیِّئَاتِی، یَا غِیَاثَ الْمُسْتَغِیثِینَ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ».[4]
نویسنده کتاب «الاختیار من المصباح»، سید علی بن حسان بن باقی قرشی معروف به ابن باقی (متوفّی 653 هـ.ق)[5] است. او معاصر سید ابن طاوس (متوفّی 664 هـ.ق) بود.[6] سید ابن طاوس[7] و علامه مجلسی[8] از کتاب «الاختیار» روایاتی درباره دعا، نمازها و اعمال مستحبی و اذکار نقل کردهاند. با توجه به آنچه گفته شد، ختم سوره انعام و دعاهای میان برخی از آیات آن در منابع اسلامی ذکر شده است و با وجود آن‌که سند متصلی برای این روایت وجود ندارد، اما لازم نیست در این گونه مواردی که از لحاظ محتوا مشکلی ندارد، به دنبال سند صحیح بود و همین که علامه مجلسی آن‌را از کتاب «الاختیار» ابن باقی نقل کرده، به دلیل «روایات من بلغ»[9] می‌توان این ختم را انجام داد.
همچنین ابوبصیر از امام صادق(ع) روایتی را نقل میکند که خود نوعی ختم انعام است:
سوره انعام یک‌باره نازل شده، هفتاد هزار فرشته آن‌را بدرقه و احترام و تعظیم می‌کردند؛ چرا که در هفتاد موضع آن نام خدا آمده است. اگر مردم فضیلتى را که در قرائت آن است می‌دانستند، هرگز آن‌را ترک نمی‌کردند. کسى که حاجتى نزد خداوند داشته باشد و بخواهد به اجابت برسد، چهار رکعت نماز بخواند با سوره حمد و انعام و پس از نماز بگوید: «یا کَریمُ، یا کَریمُ، یا کَریمُ، یا عَظیمُ، یا عَظیمُ، یا عَظیمُ، یا اَعظَمُ مِن کُلِّ عَظیم، یا سَمیعَ الدُّعاءِ، یا مَن لا تُغَیِّرُهُ الأیّامُ وَ اللَّیالی، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ ارحَم ضَعفی وَ فَقری وَ فاقَتی وَ مَسکَنَتی فَإِنَّکَ أعلَمُ بِها مِنّی وَ أنتَ أعلَمُ بِحاجَتی، یا مَن رَحِمَ الشَّیخَ یَعقُوبَ حینَ رَدَّ عَلَیهِ یوسُفَ قُرَّةَ عَینِهِ، یا مَن رَحِمَ أیُّوبَ بَعدَ طُولِ بَلائِهِ، یا مَن رَحِمَ مُحَمَّداً وَ مِنَ الیُتمِ آواهُ وَ نَصَرَهُ عَلى جَبابِرَةِ قُرَیش وَ طَواغیتِها وَ أمکَنَهُ مِنهُم، یا مُغیثُ، یا مُغیثُ، یا مُغیثُ»، این را مرتّباً تکرار کند، به کسى که جان من در اختیار او است سوگند اگر خدا را این چنین بخوانى، سپس هر حاجتى دارى از خدا بخواهى، خداوند همه آنها را به تو خواهد داد.[10]
فلسفه دعا خواندن در بین آیات برای این است که محتوای آیه را به نوعی از خدا بخواهیم؛ مثلاً در روایت آمده بعد از خواندن آیه «مَنْ یُصْرَفْ عَنْهُ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ وَ ذلِکَ الْفَوْزُ الْمُبین»؛[11] -آن‌کس که در آن روز، مجازات الهى به او نرسد، خداوند او را مشمول رحمت خویش ساخته و این همان پیروزى آشکار است- گفته شود « أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ»؛ یعنی من کار خود را به خدا واگذارم که خداوند نسبت به بندگانش بینا و آگاه است! با گفتن این ذکر قرآنی، امور و نامه اعمال خود را در قیامت به خدا می‌سپریم تا ما را مورد لطف و رحمت خود قرار دهد.
پی نوشتها:
[1]. انعام، 16.
[2]. انعام، 87.
[3]. انعام، 124.
[4]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 87، ص 341 – 342، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1403ق.
[5]. آقا بزرگ تهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج 1، ص 364، اسماعیلیان، قم، 1408ق؛ حسینی جلالی، سید محمد حسین، فهرس التراث، ج 1، ص 642، انتشارات دلیل ما، قم، 1422ق.
[6]. الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج 1، ص 364.
[7]. ر.ک: سید ابن طاووس، رضی الدین علی، الاقبال بالاعمال الحسنة، ج 1، ص 124 و 153، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ دوم، 1409ق.
[8]. ر.ک: بحار الانوار، ج 77، ص 328؛ ج 78، ص 22؛ ج 79، ص 185؛ ج 82، ص 325 و ... .
[9]. مقتضای اخبار من بلغ این است که چنان‌چه کسی به حدیثی که در بردارنده ثوابی برای انجام یا ترک عملی است دست یابد و برای نیل به آن ثواب، به مقتضای حدیث عمل کند، پاداش آن به وی داده می‌شود؛ هر چند حدیث، آن‌گونه که نقل شده، نباشد. ر.ک:islamquest.net/fa/archive/question/fa1389.
[10]. عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، محقق و مصحح: رسولی محلاتی، هاشم، ج 1، ص 353، المطبعة العلمیة، تهران، چاپ اول، 1380ق؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: بلاغی، محمد جواد، ج 4، ص 422، ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، 1372ش.
[11]. انعام، 16.
علامه مجلسی درباره چگونگی ختم انعام برای حاجات مهم، به نقل از کتاب »الاختیار» سید ابن باقی می‌گوید: که پیامبر اکرم(ص) فرمود: اگر کسی می‌خواهد خدا دعایش را مستجاب کند، پس در روز یک‌شنبه وضو بگیرد و بعد از نماز ظهر دو رکعت نماز بگذارد و بعد از آن یازده مرتبه بگوید: «أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ»، سپس شروع به قرائت سوره انعام نماید و وقتی آیه «...ذلِکَ الْفَوْزُ الْمُبِین»[1] را خواند، دو باره یازده مرتبه بگوید: «أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ»، سپس وقتی آیه «... وَ هَدَیْناهُمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»[2] را قرائت نمود، بگوید: «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِّ هَؤُلَاءِ الْأَنْبِیَاءِ وَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ الْمُصْطَفَى یَا قَاضِیَ الْحَاجَاتِ أَنْ تَقْضِیَ حَاجَتِی فِی هَذِهِ السَّاعَة»، و وقتی به آیه «...رُسُلُ اللَّهِ اللَّه...»[3] رسید میان دو نام جلاله «الله» بگوید: «إِلَهِی مَنْ ذَا الَّذِی دَعَاکَ فَلَمْ تُجِبْهُ؟ إِلَهِی مَنْ ذَا الَّذِی تَضَرَّعَ إِلَیْکَ فَلَمْ تَرْحَمْهُ؟ إِلَهِی مَنْ ذَا الَّذِی انْقَطَعَ إِلَیْکَ فَلَمْ تَصِلْهُ؟ إِلَهِی مَنْ ذَا الَّذِی اسْتَنْصَرَکَ فَلَمْ تَنْصُرْهُ؟ إِلَهِی مَنْ ذَا الَّذِی اسْتَنْجَدَکَ فَلَمْ تُنْجِدْهُ؟ إِلَهِی مَنْ ذَا الَّذِی اسْتَصْرَخَکَ فَلَمْ تُصْرِخْهُ؟ إِلَهِی مَنِ الَّذِی اسْتَغْفَرَکَ فَلَمْ تَغْفِرْ لَهُ؟ إِلَهِی مَنِ الَّذِی اسْتَعَاذَ بِکَ فَلَمْ تُعِذْهُ؟ إِلَهِی مَنِ الَّذِی تَوَکَّلَ عَلَیْکَ فَلَمْ تَکُفَّهُ؟ إِلَهِی مَنِ الَّذِی تَقَرَّبَ إِلَیْکَ فَلَمْ تُقَرِّبْهُ؟ إِلَهِی مَنِ الَّذِی اسْتَغَاثَ بِکَ فَلَمْ تُغِثْهُ؟ إِلَهِی مَنِ الَّذِی تَقَرَّبَ إِلَیْکَ فَأَبْعَدْتَهُ وَ هَرَبَ إِلَیْکَ فَأَسْلَمْتَهُ؟ وَا غَوْثَاهْ بِکَ یَا اللَّهُ، وَا غَوْثَاهْ وَا غَوْثَاهْ بِکَ یَا اللَّهُ، وَا غَوْثَاهْ وَا غَوْثَاهْ بِکَ یَا اللَّهُ! یَا مُغِیثُ أَغِثْنِی وَ امْحُ عَنِّی سَیِّئَاتِی، یَا غِیَاثَ الْمُسْتَغِیثِینَ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ».[4]
نویسنده کتاب «الاختیار من المصباح»، سید علی بن حسان بن باقی قرشی معروف به ابن باقی (متوفّی 653 هـ.ق)[5] است. او معاصر سید ابن طاوس (متوفّی 664 هـ.ق) بود.[6] سید ابن طاوس[7] و علامه مجلسی[8] از کتاب «الاختیار» روایاتی درباره دعا، نمازها و اعمال مستحبی و اذکار نقل کردهاند. با توجه به آنچه گفته شد، ختم سوره انعام و دعاهای میان برخی از آیات آن در منابع اسلامی ذکر شده است و با وجود آن‌که سند متصلی برای این روایت وجود ندارد، اما لازم نیست در این گونه مواردی که از لحاظ محتوا مشکلی ندارد، به دنبال سند صحیح بود و همین که علامه مجلسی آن‌را از کتاب «الاختیار» ابن باقی نقل کرده، به دلیل «روایات من بلغ»[9] می‌توان این ختم را انجام داد.
همچنین ابوبصیر از امام صادق(ع) روایتی را نقل میکند که خود نوعی ختم انعام است:
سوره انعام یک‌باره نازل شده، هفتاد هزار فرشته آن‌را بدرقه و احترام و تعظیم می‌کردند؛ چرا که در هفتاد موضع آن نام خدا آمده است. اگر مردم فضیلتى را که در قرائت آن است می‌دانستند، هرگز آن‌را ترک نمی‌کردند. کسى که حاجتى نزد خداوند داشته باشد و بخواهد به اجابت برسد، چهار رکعت نماز بخواند با سوره حمد و انعام و پس از نماز بگوید: «یا کَریمُ، یا کَریمُ، یا کَریمُ، یا عَظیمُ، یا عَظیمُ، یا عَظیمُ، یا اَعظَمُ مِن کُلِّ عَظیم، یا سَمیعَ الدُّعاءِ، یا مَن لا تُغَیِّرُهُ الأیّامُ وَ اللَّیالی، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ ارحَم ضَعفی وَ فَقری وَ فاقَتی وَ مَسکَنَتی فَإِنَّکَ أعلَمُ بِها مِنّی وَ أنتَ أعلَمُ بِحاجَتی، یا مَن رَحِمَ الشَّیخَ یَعقُوبَ حینَ رَدَّ عَلَیهِ یوسُفَ قُرَّةَ عَینِهِ، یا مَن رَحِمَ أیُّوبَ بَعدَ طُولِ بَلائِهِ، یا مَن رَحِمَ مُحَمَّداً وَ مِنَ الیُتمِ آواهُ وَ نَصَرَهُ عَلى جَبابِرَةِ قُرَیش وَ طَواغیتِها وَ أمکَنَهُ مِنهُم، یا مُغیثُ، یا مُغیثُ، یا مُغیثُ»، این را مرتّباً تکرار کند، به کسى که جان من در اختیار او است سوگند اگر خدا را این چنین بخوانى، سپس هر حاجتى دارى از خدا بخواهى، خداوند همه آنها را به تو خواهد داد.[10]
فلسفه دعا خواندن در بین آیات برای این است که محتوای آیه را به نوعی از خدا بخواهیم؛ مثلاً در روایت آمده بعد از خواندن آیه «مَنْ یُصْرَفْ عَنْهُ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ وَ ذلِکَ الْفَوْزُ الْمُبین»؛[11] -آن‌کس که در آن روز، مجازات الهى به او نرسد، خداوند او را مشمول رحمت خویش ساخته و این همان پیروزى آشکار است- گفته شود « أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ»؛ یعنی من کار خود را به خدا واگذارم که خداوند نسبت به بندگانش بینا و آگاه است! با گفتن این ذکر قرآنی، امور و نامه اعمال خود را در قیامت به خدا می‌سپریم تا ما را مورد لطف و رحمت خود قرار دهد.
پی نوشتها:
[1]. انعام، 16.
[2]. انعام، 87.
[3]. انعام، 124.
[4]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 87، ص 341 – 342، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1403ق.
[5]. آقا بزرگ تهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج 1، ص 364، اسماعیلیان، قم، 1408ق؛ حسینی جلالی، سید محمد حسین، فهرس التراث، ج 1، ص 642، انتشارات دلیل ما، قم، 1422ق.
[6]. الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج 1، ص 364.
[7]. ر.ک: سید ابن طاووس، رضی الدین علی، الاقبال بالاعمال الحسنة، ج 1، ص 124 و 153، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ دوم، 1409ق.
[8]. ر.ک: بحار الانوار، ج 77، ص 328؛ ج 78، ص 22؛ ج 79، ص 185؛ ج 82، ص 325 و ... .
[9]. مقتضای اخبار من بلغ این است که چنان‌چه کسی به حدیثی که در بردارنده ثوابی برای انجام یا ترک عملی است دست یابد و برای نیل به آن ثواب، به مقتضای حدیث عمل کند، پاداش آن به وی داده می‌شود؛ هر چند حدیث، آن‌گونه که نقل شده، نباشد. ر.ک:islamquest.net/fa/archive/question/fa1389.
[10]. عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، محقق و مصحح: رسولی محلاتی، هاشم، ج 1، ص 353، المطبعة العلمیة، تهران، چاپ اول، 1380ق؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: بلاغی، محمد جواد، ج 4، ص 422، ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، 1372ش.
[11]. انعام، 16.
