پرسش :
عبادت کردن و انجام واجبات و مستحبات توفیق الاهی است یا عادت؟
پاسخ :
پاسخ اجمالی:
انجام عبادت توفیق الهی است یعنی، اینکه زمینه های انجام عبادت برای انسان فراهم شده است، از توفیق و لطف خداست، اما باید توجه داشت که عادت اگر فعلی باشد، یعنی باعث نشود که انسان تحت تأثیر یک عامل خارجى قرار گیرد و تنها باعث شود که انسان کارى را در اثر تکرار و ممارست، بهتر انجام دهد، نه تنها مورد مذمت نیست، بلکه به تعبیر برخی عامل مهمی در تربیت است. بله ممکن است تکرار عمل عبادی بعد از مدتی به گونه ای باعث عادت گردد که انسان آن را به صورت یک ماشین، بدون اینکه اراده‌ای در کار باشد، انجام دهد و البته این چنین عبادتی ارزشی یا اثری را به دنبال نخواهد داشت. اسلام برای جلوگیری از این حالت، در تمام عبادات، نیت را گنجانده است تا انسان همیشه هدف از انجام عبادت را به خاطر داشته باشد و عبادت را از سر عادت انجام ندهد.
پاسخ تفصیلی:
شکی نیست که انجام عبادت به توفیق الهی است [1] و در مواردی هم این توفیق از انسان سلب می شود [2] ، اما سؤال آن است که آیا عادت کردن به عبادت در تنافی با این نکته است که عبادت انجام شده توفیق الهی باشد؟ برای روشن شدن مسئله و پاسخ گویی به پرسش فوق باید به نکاتی که در زیر می آید توجه کرد:
1. آیا عادت مطلقا بد است و ارزشی ندارد؟
گروهی معتقدند که در باب تربیت، انسان نباید به چیزی عادت کند و عادت مطلقاً بد است؛ زیرا همین که چیزى عادت شد بر انسان حکومت مىکند و انسان به آن انس مىگیرد و نمىتواند آن را ترک کند، و آن وقت است که کارى را که انجام مىدهد نه به حکم عقل و نه به حکم تشخیصِ اینکه این کار کار خوبى است یا کار بدى، انجام مىدهد. بلکه به حکم اینکه عادتش شده و اگر انجام ندهد ناراحت مىشود انجام مىدهد. عادت بشر را به صورت ماشین در مىآورد و روح ابتکار را در انسان مى کشد و اختیار و حرّیت و اراده را از او سلب مىکند. امام صادق (ع) مىفرماید: «لاتَنْظُروا الى طولِ رُکوعِ الرَّجُلِ وَ سُجودِهِ فَانَّ ذلِکَ شَىْ ءٌ اعْتادَهُ فَلَوْ تَرَکَهُ اسْتَوْحَشَ لِذلِکَ، وَلکِنِ انْظُروا الى صِدْقِ حَدیثِهِ وَ اداءِ امانَتِهِ»؛ به طول رکوع و سجود فرد نگاه نکنید که آن، چیزى است که او بدان عادت کرده و اگر بخواهد آن را ترک کند وحشت مىکند... . [3] پس عادت، ارزش اخلاقى یک کار را از میان مى برد لذا بهترین کارها و فضایل انسانى همین که به صورت عادت درآمد ارزش خود را از دست مى دهد؛ زیرا در این صورت آن عادت و ملکه است که بر انسان حکم مى کند.
2. عادات اگر فعلی باشند بد نیست و تنها به انسان در انجام عبادت از سر اراده و آگاهی کمک می کند. توضیح اینکه:
از دیدگاه ما عادت به صورت مطلق بد نیست؛ چون عادات بر دو قسم است: عادات فعلى و عادات انفعالى. عادت فعلى آن است که انسان تحت تأثیر یک عامل خارجى قرار نمىگیرد بلکه کارى را در اثر تکرار و ممارست، بهتر انجام مىدهد. هنرها و فنون، عادت است. همین نوشتن ما عادت است نه علم، حتى بسیارى از ملکات نفسانى، عادات فعلى است مثل شجاعت، جود و سخاوت، و عفت و پاکدامنى. خاصیت این دسته از عادات این نیست که انسان خوى و انس مىگیرد، بلکه خاصیت آنها فقط این است که انسان تا وقتى که عادت نکرده است ارادهاش در مقابل محرّکات- که در جهت خلاف است- ضعیف است، ولى وقتى که عادت کرد قدرت مقاومت پیدا مىکند، عادت، کارى را که برحسب طبیعت براى انسان دشوار است آسان مىکند. گاهى انسان مىخواهد کارى را انجام دهد که برخلاف طبیعت اوست. طبعاً وقتى «سخت» براى انسان عادت شد و به صورت ملکه درآمد، آن دشوارى در مبارزه با طبیعت از میان مىرود نه اینکه خود، انسى براى انسان مىگردد. فرض کنید کسى عادت مىکند که سحرخیز باشد. این آدم قبل از عادت به سحرخیزى وقتى مىخواهد رختخواب را ترک کند برایش سخت است. کوشش مىکند که این کار را آسان کند. مدتى که سحرخیزى کرد کم کم به سحرخیزى عادت مىکند، و این چیزى جز آسان شدن آن نیست. به عبارت دیگر قبلًا اسیر طبیعت بود. در اثر این عادت، نیرویى برابر با نیروى طبیعت پیدا مىکند و در میان این دو نیرو آزاد مىشود و آنگاه با عقل خود مصلحت اندیشى مىکند و تصمیم مىگیرد که بخوابد یا بیدار بماند. این را نمىتوان بد دانست. نمىتوان گفت که انسان مدام در زیر فشار طبیعت، با اراده و فرمان عقل سحرخیزى کند، وقتى که عادت کرد عادت را بشکند تا باز طبیعت در مجراى خود قرار گیرد.
ما می گوییم عادت طبیعت دوم است و کاری که از این نیرو ساخته هست آن است که کارها را بر ما آسان مىکند. البته باید عقل و اراده- و یا عقل و ایمان- را آنچنان قوى نگه داریم که همانطور که اسیر طبیعت نیست، اسیر عادت هم نباشد. واقعاً وقتى که چیزى براى انسان به صورت عادت درآمد، به آن خو و انس مىگیرد و آن را بهطور خودکار و ماشین وار انجام مىدهد و گاهى اساساً کارى به عقل و ایمان ندارد، یعنى اگر عقل یا ایمان بگوید برخلاف آن عمل کن، نمىکند. زیاد رخ مىدهد که یک کار براى انسان به صورت عادت در مىآید به طورى که انسان فرمان ایمان را نمى پذیرد. اما در عین حال این دلیل نمىشود که ملکات را نفى مطلق کنیم، و مثلًا عدالت یا سحرخیزى که ملکه شد دیگر به درد نمىخورد؛ بلکه باید گفت هرچه که انسان را اسیر خود کرد به طورى که آدمى از فرمان عقل و ایمان هم سرپیچى نمود، نادرست است.
حدیثى هم که فرمود: «نظر به طول رکوع و سجود شخص نکنید، چون این امرى است که براى او عادت شده و او از ترکش وحشت دارد» به همین نکته اشاره دارد که گاهى عادت به صورتى درمىآید که ارزش کار خوب را از میان مىبرد.
بله ایجاد انس در عاداتِ انفعالى است؛ یعنی در عادات انفعالى است که انس ایجاد مىشود و انسان اسیر آن مىگردد. مقصود از عادات انفعالی عاداتى است که انسان تحت تأثیر یک عامل بیرونى است، مثل اینکه سیگار کشیدن براى انسان عادت مىشود، یعنى انسان همیشه مىخواهد این دود سیگار به او برسد. عادات انفعالى معمولًا حالت انس براى انسان ایجاد مىکند و انسان را اسیر خود مىکند، و تن پرورىها به آن معنى که غالباً عادات انفعالى است. مثلًا انسان عادت مىکند که روى تشک پر قو بخوابد یا مثلًا به غذاى خاصى عادت مىکند به طورى که اگر آن غذا به او نرسد هرچند غذاى دیگر مقوّى باشد، نمىتواند بخورد. اینها عادات انفعالى است که بد است. ولى عادات فعلى را که نمىشود به دلیل اینکه عادت است گفت بد است. البته ممکن است به دلیل دیگرى بد باشد ولى به دلیل اینکه عادت است نمى توان گفت بد است. [4]
3. اسلام برای جلوگیری از حالت عادت زدگی، در تمام عبادات، نیت را گنجانده است. توضیح اینکه:
اسلام هیچ عبادتى را بدون نیّت نمىپذیرد، و نیّت از نظر اسلام داراى دو رکن است:
یکى اینکه عمل باید از روى توجه باشد نه از روى عادت، آنچنان عادتى که انسان بدون اینکه خودش توجه داشته باشد کأنّه بدنش دارد عمل را انجام مىدهد، مثل خیلى کارهایى که انسان بدون توجه انجام مىدهد مانند راه رفتن. انسان وقتى دارد راه مىرود توجه ندارد که دارد راه مىرود، از روى بىتوجهى است. [پس اولین رکن نیّت این است که انسان] باید قلبش را متمرکز کند به طورى که عمل از روى توجه باشد نه بىتوجهى. اینکه مىگویند استدامه نیّت هم شرط است براى همین است. توجهى هم که [در ابتداى نماز] دارى کافى نیست؛ یعنى اگر انسان در وسط نماز آنچنان از کار خود غفلت کند که باید متوجهش کرد، نمازش باطل است.
علماى روان شناسى مىگویند: یک کار همین قدر که براى انسان عادت شد، دو خاصیت متضاد در آن به وجود مىآید. هرچه که بر عادت بودنش افزوده شود و تمرین انسان زیادتر گردد، کارْ سهلتر و سادهتر انجام مىشود. یک ماشین نویس که به ماشین نویسى عادت مىکند، هرچه بیشتر عادت مىکند، کار سریعتر و سهلتر برایش صورت مىگیرد. ولى هرچه بیشتر عادت مىکند، از توجهش کاسته مىشود، یعنى از اینکه این عمل او یک عمل ارادى و از روى توجه باشد کاسته مىشود و به یک عمل غیرارادى نزدیکتر مىگردد. خاصیت عادت این است. اینکه در اسلام به مسئله نیّت تا این اندازه توجه شده، براى جلوگیرى از این است که عبادتها آنچنان عادت نشود که به واسطه عادت، به یک کار طبیعى و غیر ارادى و غیر فکرى و غیر هدفى و کارِ بدون توجه- که هدف درک نشود و فقط به پیکر عمل توجه گردد- تبدیل شود. [5]
پی نوشتها:
[1] . «معناى توفیق درست کردن همه وسائل و اسباب آن چیزى است که در پیدایش نیاز بدانها دارد و از این جهت کسى که دیگرى را بر کارى کمک می کند نمی گویند «باو توفیق داد» زیرا او توانست تنها یک سبب «یک قسمت کار را» درست کند اما جمع همه اسباب و مقدمات از قدرت افراد خارج و منحصر بخدا است لذا توفیق فقط از او است». ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج1، ص: 4.
[2] . برای آگاهی بیشتر نک: پاسخ شمارهislamquest.net/fa/archive/question/1855؛ تفسیر نمونه، ج25، ص: 85.
[3] . الکافی ج : 2 ص : 105
[4] . برای آگاهی بیشتر نک: مجموعهآثاراستادشهیدمطهرى، ج22، ص:567- 573.
[5] . برای آگاهی بیشتر نک: مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، ج22، ص: 643-644.
منبع: www.islamquest.net
پاسخ اجمالی:
انجام عبادت توفیق الهی است یعنی، اینکه زمینه های انجام عبادت برای انسان فراهم شده است، از توفیق و لطف خداست، اما باید توجه داشت که عادت اگر فعلی باشد، یعنی باعث نشود که انسان تحت تأثیر یک عامل خارجى قرار گیرد و تنها باعث شود که انسان کارى را در اثر تکرار و ممارست، بهتر انجام دهد، نه تنها مورد مذمت نیست، بلکه به تعبیر برخی عامل مهمی در تربیت است. بله ممکن است تکرار عمل عبادی بعد از مدتی به گونه ای باعث عادت گردد که انسان آن را به صورت یک ماشین، بدون اینکه اراده‌ای در کار باشد، انجام دهد و البته این چنین عبادتی ارزشی یا اثری را به دنبال نخواهد داشت. اسلام برای جلوگیری از این حالت، در تمام عبادات، نیت را گنجانده است تا انسان همیشه هدف از انجام عبادت را به خاطر داشته باشد و عبادت را از سر عادت انجام ندهد.
پاسخ تفصیلی:
شکی نیست که انجام عبادت به توفیق الهی است [1] و در مواردی هم این توفیق از انسان سلب می شود [2] ، اما سؤال آن است که آیا عادت کردن به عبادت در تنافی با این نکته است که عبادت انجام شده توفیق الهی باشد؟ برای روشن شدن مسئله و پاسخ گویی به پرسش فوق باید به نکاتی که در زیر می آید توجه کرد:
1. آیا عادت مطلقا بد است و ارزشی ندارد؟
گروهی معتقدند که در باب تربیت، انسان نباید به چیزی عادت کند و عادت مطلقاً بد است؛ زیرا همین که چیزى عادت شد بر انسان حکومت مىکند و انسان به آن انس مىگیرد و نمىتواند آن را ترک کند، و آن وقت است که کارى را که انجام مىدهد نه به حکم عقل و نه به حکم تشخیصِ اینکه این کار کار خوبى است یا کار بدى، انجام مىدهد. بلکه به حکم اینکه عادتش شده و اگر انجام ندهد ناراحت مىشود انجام مىدهد. عادت بشر را به صورت ماشین در مىآورد و روح ابتکار را در انسان مى کشد و اختیار و حرّیت و اراده را از او سلب مىکند. امام صادق (ع) مىفرماید: «لاتَنْظُروا الى طولِ رُکوعِ الرَّجُلِ وَ سُجودِهِ فَانَّ ذلِکَ شَىْ ءٌ اعْتادَهُ فَلَوْ تَرَکَهُ اسْتَوْحَشَ لِذلِکَ، وَلکِنِ انْظُروا الى صِدْقِ حَدیثِهِ وَ اداءِ امانَتِهِ»؛ به طول رکوع و سجود فرد نگاه نکنید که آن، چیزى است که او بدان عادت کرده و اگر بخواهد آن را ترک کند وحشت مىکند... . [3] پس عادت، ارزش اخلاقى یک کار را از میان مى برد لذا بهترین کارها و فضایل انسانى همین که به صورت عادت درآمد ارزش خود را از دست مى دهد؛ زیرا در این صورت آن عادت و ملکه است که بر انسان حکم مى کند.
2. عادات اگر فعلی باشند بد نیست و تنها به انسان در انجام عبادت از سر اراده و آگاهی کمک می کند. توضیح اینکه:
از دیدگاه ما عادت به صورت مطلق بد نیست؛ چون عادات بر دو قسم است: عادات فعلى و عادات انفعالى. عادت فعلى آن است که انسان تحت تأثیر یک عامل خارجى قرار نمىگیرد بلکه کارى را در اثر تکرار و ممارست، بهتر انجام مىدهد. هنرها و فنون، عادت است. همین نوشتن ما عادت است نه علم، حتى بسیارى از ملکات نفسانى، عادات فعلى است مثل شجاعت، جود و سخاوت، و عفت و پاکدامنى. خاصیت این دسته از عادات این نیست که انسان خوى و انس مىگیرد، بلکه خاصیت آنها فقط این است که انسان تا وقتى که عادت نکرده است ارادهاش در مقابل محرّکات- که در جهت خلاف است- ضعیف است، ولى وقتى که عادت کرد قدرت مقاومت پیدا مىکند، عادت، کارى را که برحسب طبیعت براى انسان دشوار است آسان مىکند. گاهى انسان مىخواهد کارى را انجام دهد که برخلاف طبیعت اوست. طبعاً وقتى «سخت» براى انسان عادت شد و به صورت ملکه درآمد، آن دشوارى در مبارزه با طبیعت از میان مىرود نه اینکه خود، انسى براى انسان مىگردد. فرض کنید کسى عادت مىکند که سحرخیز باشد. این آدم قبل از عادت به سحرخیزى وقتى مىخواهد رختخواب را ترک کند برایش سخت است. کوشش مىکند که این کار را آسان کند. مدتى که سحرخیزى کرد کم کم به سحرخیزى عادت مىکند، و این چیزى جز آسان شدن آن نیست. به عبارت دیگر قبلًا اسیر طبیعت بود. در اثر این عادت، نیرویى برابر با نیروى طبیعت پیدا مىکند و در میان این دو نیرو آزاد مىشود و آنگاه با عقل خود مصلحت اندیشى مىکند و تصمیم مىگیرد که بخوابد یا بیدار بماند. این را نمىتوان بد دانست. نمىتوان گفت که انسان مدام در زیر فشار طبیعت، با اراده و فرمان عقل سحرخیزى کند، وقتى که عادت کرد عادت را بشکند تا باز طبیعت در مجراى خود قرار گیرد.
ما می گوییم عادت طبیعت دوم است و کاری که از این نیرو ساخته هست آن است که کارها را بر ما آسان مىکند. البته باید عقل و اراده- و یا عقل و ایمان- را آنچنان قوى نگه داریم که همانطور که اسیر طبیعت نیست، اسیر عادت هم نباشد. واقعاً وقتى که چیزى براى انسان به صورت عادت درآمد، به آن خو و انس مىگیرد و آن را بهطور خودکار و ماشین وار انجام مىدهد و گاهى اساساً کارى به عقل و ایمان ندارد، یعنى اگر عقل یا ایمان بگوید برخلاف آن عمل کن، نمىکند. زیاد رخ مىدهد که یک کار براى انسان به صورت عادت در مىآید به طورى که انسان فرمان ایمان را نمى پذیرد. اما در عین حال این دلیل نمىشود که ملکات را نفى مطلق کنیم، و مثلًا عدالت یا سحرخیزى که ملکه شد دیگر به درد نمىخورد؛ بلکه باید گفت هرچه که انسان را اسیر خود کرد به طورى که آدمى از فرمان عقل و ایمان هم سرپیچى نمود، نادرست است.
حدیثى هم که فرمود: «نظر به طول رکوع و سجود شخص نکنید، چون این امرى است که براى او عادت شده و او از ترکش وحشت دارد» به همین نکته اشاره دارد که گاهى عادت به صورتى درمىآید که ارزش کار خوب را از میان مىبرد.
بله ایجاد انس در عاداتِ انفعالى است؛ یعنی در عادات انفعالى است که انس ایجاد مىشود و انسان اسیر آن مىگردد. مقصود از عادات انفعالی عاداتى است که انسان تحت تأثیر یک عامل بیرونى است، مثل اینکه سیگار کشیدن براى انسان عادت مىشود، یعنى انسان همیشه مىخواهد این دود سیگار به او برسد. عادات انفعالى معمولًا حالت انس براى انسان ایجاد مىکند و انسان را اسیر خود مىکند، و تن پرورىها به آن معنى که غالباً عادات انفعالى است. مثلًا انسان عادت مىکند که روى تشک پر قو بخوابد یا مثلًا به غذاى خاصى عادت مىکند به طورى که اگر آن غذا به او نرسد هرچند غذاى دیگر مقوّى باشد، نمىتواند بخورد. اینها عادات انفعالى است که بد است. ولى عادات فعلى را که نمىشود به دلیل اینکه عادت است گفت بد است. البته ممکن است به دلیل دیگرى بد باشد ولى به دلیل اینکه عادت است نمى توان گفت بد است. [4]
3. اسلام برای جلوگیری از حالت عادت زدگی، در تمام عبادات، نیت را گنجانده است. توضیح اینکه:
اسلام هیچ عبادتى را بدون نیّت نمىپذیرد، و نیّت از نظر اسلام داراى دو رکن است:
یکى اینکه عمل باید از روى توجه باشد نه از روى عادت، آنچنان عادتى که انسان بدون اینکه خودش توجه داشته باشد کأنّه بدنش دارد عمل را انجام مىدهد، مثل خیلى کارهایى که انسان بدون توجه انجام مىدهد مانند راه رفتن. انسان وقتى دارد راه مىرود توجه ندارد که دارد راه مىرود، از روى بىتوجهى است. [پس اولین رکن نیّت این است که انسان] باید قلبش را متمرکز کند به طورى که عمل از روى توجه باشد نه بىتوجهى. اینکه مىگویند استدامه نیّت هم شرط است براى همین است. توجهى هم که [در ابتداى نماز] دارى کافى نیست؛ یعنى اگر انسان در وسط نماز آنچنان از کار خود غفلت کند که باید متوجهش کرد، نمازش باطل است.
علماى روان شناسى مىگویند: یک کار همین قدر که براى انسان عادت شد، دو خاصیت متضاد در آن به وجود مىآید. هرچه که بر عادت بودنش افزوده شود و تمرین انسان زیادتر گردد، کارْ سهلتر و سادهتر انجام مىشود. یک ماشین نویس که به ماشین نویسى عادت مىکند، هرچه بیشتر عادت مىکند، کار سریعتر و سهلتر برایش صورت مىگیرد. ولى هرچه بیشتر عادت مىکند، از توجهش کاسته مىشود، یعنى از اینکه این عمل او یک عمل ارادى و از روى توجه باشد کاسته مىشود و به یک عمل غیرارادى نزدیکتر مىگردد. خاصیت عادت این است. اینکه در اسلام به مسئله نیّت تا این اندازه توجه شده، براى جلوگیرى از این است که عبادتها آنچنان عادت نشود که به واسطه عادت، به یک کار طبیعى و غیر ارادى و غیر فکرى و غیر هدفى و کارِ بدون توجه- که هدف درک نشود و فقط به پیکر عمل توجه گردد- تبدیل شود. [5]
پی نوشتها:
[1] . «معناى توفیق درست کردن همه وسائل و اسباب آن چیزى است که در پیدایش نیاز بدانها دارد و از این جهت کسى که دیگرى را بر کارى کمک می کند نمی گویند «باو توفیق داد» زیرا او توانست تنها یک سبب «یک قسمت کار را» درست کند اما جمع همه اسباب و مقدمات از قدرت افراد خارج و منحصر بخدا است لذا توفیق فقط از او است». ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج1، ص: 4.
[2] . برای آگاهی بیشتر نک: پاسخ شمارهislamquest.net/fa/archive/question/1855؛ تفسیر نمونه، ج25، ص: 85.
[3] . الکافی ج : 2 ص : 105
[4] . برای آگاهی بیشتر نک: مجموعهآثاراستادشهیدمطهرى، ج22، ص:567- 573.
[5] . برای آگاهی بیشتر نک: مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، ج22، ص: 643-644.
منبع: www.islamquest.net
