پرسش :
حدیثی نقل شده که پیامبر(ص) شیطان را سر بریدند، این حدیث تا چه حد اعتبار دارد؟ پس مسئله وسوسه شیطان چیست؟
پاسخ :
شرح پرسش:
در حدیثی خواندم که امام علی(ع) با شیطان ملعون جنگید و در حالی که به نظر می‌رسید می‌خواهند جنگ را ببازند و شیطان پیروز شود، حضرت محمد(ص) از آسمان فرود آمد و وقتی شیطان سعی کرد فرار کند، او را تعقیب کرده و سرش را بریدند. این حدیث چقدر اعتبار دارد؟ ضمناً اگر شیطان مرده؛ چرا مردم همیشه می‌گویند که شیطان در دل انسان وسوسه می‌کند؟
پاسخ اجمالی:
آنچه در سؤال آمده، همان است که در بعضی از جوامع حدیثی ما، نقل شده است و در واقع این احادیث مفسر "یوم معلوم" اند.
توضیح این که از قرآن به دست می آید که ابلیس از درگاه خدا رانده شد و بعد از آن از خدا مهلت در خواست کرد و خداوند هم تا وقت معلوم به او مهلت داد، و این روایات بیان می کنند که آن وقت معلوم، زمان رجعت است نه روز قیامت و نه پایان دنیا.
بنابراین، اولاًً: مفاد این روایت این نیست که ابلیس کشته شده و سر آن را بریده اند و چنین چیزی با آموزه های قرآن منافات دارد و آنچه با قرآن تنافی داشته باشد پذیرفته نیست.
پس شیطان (ابلیس) نمرده است، بلکه پیوسته به کار وسوسه در سینه های مردم مشغول است و سعی دارد آنان را از راه راست دور کند.
ثانیاً: در این روایت آمده است که لشکر امیرالمومنین (ع) با شیطان و ذریه و یاران او می جنگند و اگر سخنی از عقب نشینی است، عقب نشینی لشکر امیرالمومنین (ع) است نه حضرت علی (ع).
ثالثاً: جمله ای از این روایت با مبانی تشیع سازگاری ندارد و در صورت پذیرش این روایت، باید آن جمله توجیه شود و معنای صحیحی از آن به دست داد.
پاسخ تفصیلی:
1. ابلیس فرزندان [1] و سربازانی دارد [2] که وی را در امر گمراه کردن انسان ها کمک می کنند. در متون دینی از همه اینها به شیطان تعبیر آورده می شود. [3]
2. در قرآن آمده است که ابلیس بعد از تمرد سجده نکردن بر آدم و رانده شدن از درگاه الاهی، از خداوند درخواست مهلت کرد: "گفت: پروردگارا تا روز بعث و قیامت به من مهلت بده" [4] و تقاضاى او به اجابت رسید و خداوند فرمود: "به تو مهلت داده خواهد شد". [5] گرچه در این آیات تصریح نشده است که چه اندازه از تقاضاى شیطان پذیرفته شد، ولى در آیه 38 سوره حجر مى خوانیم که به او گفته شد: "به تو تا روز معینى مهلت داده خواهد شد". [6] یعنى تمام تقاضاى او به اجابت نرسید، بلکه به مقدارى که خداوند مى خواست انجام شد. [7]
3. درباره معناى "تا روز معین" در روایات تفاسیر متعددی بیان شده است .
بعضى آن را پایان این جهان و بر چیده شدن دوران تکلیف مى دانند؛ چرا که در آن روز همه موجودات زنده مى میرند، و تنها ذات پاک خداوند مى ماند [8] و به این ترتیب به قسمتى از خواسته ابلیس ترتیب اثر داده شده.
بعضى احتمال داده اند منظور از آن روز قیامت است، [9] ولى این احتمال نه با ظاهر آیات مورد بحث مى سازد که لحن آن نشان مى دهد با تمام خواسته او موافقت نشد، و نه با آیات دیگر قرآن که خبر از مرگ عموم زندگان در پایان این جهان مى دهد. [10]
این احتمال نیز وجود دارد که آیه فوق اشاره به زمانى باشد که هیچ کس جز خدا نمىداند. [11]
صاحب تفسیر نمونه معتقد است: تفسیر اوّل از همه مناسب تر است و در روایتى که در تفسیر برهان از امام صادق (ع) نقل شده، آمده است که ابلیس بین نفخه اول و دوم مى میرد. [12]
برای تایید این عقیده، استدلال شده است که: تا تکلیف است مخالفت و معصیت تصور دارد، و قهرا چنین روزى با روز نفخ اوّل تطبیق مى گردد، پس "یوم وقت معلوم" که خدا تا آن روز ابلیس را مهلت داده همان روز نفخ اوّل است، و میان نفخه اول و دوم که همه را زنده مى کند چهار صد و یا چهل سال (به اختلاف روایات) فاصله دارد، و تفاوت میان آنچه که ابلیس خواسته و آنچه که خدا اجابت فرموده همین چند سال است. [13]
علامه طباطبائی در این باره می گوید: این وجه خوبى است، اما عیبى که دارد این است که دعوا "تا تکلیف هست مخالفت و معصیت تصور دارد" مقدمه ای است که نه در حد خود روشن است، و نه دلیلى بر آن است؛ براى این که بیشتر اعتماد مفسران در این دعوا به آیات و روایاتى است که هر کفر و فسق موجود در نوع آدمى را مستند به اغواى ابلیس و وسوسه او مى داند؛ مانند آیه 60 سوره یس، [14] و آیه 22 سوره ابراهیم، [15] و آیاتى دیگر که مقتضاى آنها این است که تا تکلیف باشد ابلیس هم هست، و تکلیف هم باقى است تا آدمى باقى باشد، و از این جا نتیجه بالا را گرفته اند .
اما در این که استناد معصیت آدمیان به اغواى شیطان تا اندازه اى مستفاد از آیات و روایات است حرفى نیست. چیزى که هست این آیات و روایات تنها اقتضا دارند که تا معصیت و گمراهى در زمین باشد ابلیس هم هست، نه این که تا تکلیف هست ابلیس هم باشد؛ چون دلیلى نداریم که ملازمه میان وجود معصیت و وجود تکلیف را اثبات کند .
بلکه دلیل عقلى و نقلى قائم است بر این که بشر به سوى سعادت سیر نموده و این نوع به زودى به کمال سعادت خود مى رسد و مجتمع انسانى از گناه و شر رهایى یافته، به خیر و صلاح خالص مى رسد، به طورى که در روى زمین جز خدا کسى پرستش نمى شود و بساط کفر و فسوق برچیده مى گردد، و زندگى نیکو گشته مرض هاى درونى و وساوس قلبى از میان مى رود. [16]
پس وقت معلوم نه روز قیامت است و نه پایان دنیا و زمانی که تکلیف برچیده می شود، بلکه زمانی است که هنوز دنیا پابرجا است و انسان ها دارای تکلیف اند. موید این نظر روایاتی است که در باب رجعت وارد شده است. [17]
در تفسیر قمى به سند خود از محمد بن یونس از مردى از امام صادق (ع) روایت کرده که در تفسیر آیه: "فَأَنْظِرْنِی... إِلى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ" فرمود: در روز وقت معلوم رسول خدا (ص) او را بر روى سنگ بیت المقدس ذبح مى کند. [18]
روایات در این باب بسیار است و از آن جمله است روایتی که در سؤال به آن اشاره شده است. [19]
4. ممکن است این پرسش مطرح گردد که اگر این طور باشد، دیگر نباید بعد از آن، خرابکاری در جهان پیدا شود، که در جواب می گوییم:
کار شیطان تزیین و بزرگ جلوه دادن دنیا است. [20] لذا ممکن است حتی بعد از هلاک شیطان هم کسانی که شیطان بذر اعمال زشت را در وجودشان کاشته، همچنان مرتکب معصیت شوند. [21]
5. ظاهرا آنچه در سؤال آمده، همان است که در بعضی از جوامع حدیثی ما [22] ، نقل شده است. [23] اما باید توجه داشت که
اولاً: این روایت همان گونه که بیان گردید، مربوط به زمان رجعت است و مفاد این روایت این نیست که ابلیس کشته شده و سر آن را بریده اند، [24] بلکه ابلیس در همان زمان معلوم کشته خواهد شد، و به طور کلی هر روایتی که بیان کند ابلیس در زمان گذشته کشته شده با مفاد قرآن تنافی دارد و آنچه با قرآن تنافی داشته باشد پذیرفته نیست. [25]
پس شیطان (ابلیس) نمرده است، بلکه پیوسته به کار وسوسه در سینه های مردم مشغول است و سعی دارد آنان را از راه راست دور کند.
ثانیاً: در این روایت آمده است که لشکر امیرالمومنین (ع) با شیطان و ذریه و یاران او می جنگند و اگر سخنی از عقب نشینی است، عقب نشینی لشکر امیرالمومنین (ع)است، نه حضرت علی (ع). [26]
ثالثاً: در فقره ای از این روایت مطلبی است که ظاهر آن با مبانی تشیع سازگاری ندارد و باید توجیه شود. [27]
پی نوشتها:
[1] کهف،50.
[2] islamquest.net/fa/archive/question/618.
[3] islamquest.net/fa/archive/question/857
islamquest.net/fa/archive/question/891
islamquest.net/fa/archive/question/883 .
[4] " قالَ رب أَنْظِرْنی إِلى یَوْمِ یُبْعَثُون"، اعراف، 14.
[5] "قالَ إِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ".
[6] "فانک من المنظرین،الی یوم الوقت المعلوم"، حجر، 37 - 38. منظور از وقت معلوم یا ظهور حضرت حجت (ع) است و یا ابتدای قیامت.
[7] تفسیر نمونه، ج 6، ص 109.
[8] چنان که در آیه 88 سوره قصص مىخوانیم: "کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ " .
[9] زیرا ابلیس مى خواست تا آن روز زنده بماند تا از حیات جاویدان برخوردار گردد و با نظر او موافقت گردید، به خصوص این که تعبیر به یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ در آیه 50 سوره واقعه درباره روز قیامت نیز آمده است.
[10] نک: ترجمه تفسیر المیزان، ج12، ص 235.
[11] زیرا اگر خداوند آن وقت را آشکار مى ساخت ابلیس تشویق به گناه و سرکشى بیشتری می شد ؛ مجمع البیان، ج 6، ص 337، بنقل از بلخى. برای رد آن. نک: ترجمه تفسیر المیزان، ج 12، ص 236 .
[12] "تفسیر برهان، ج 2، ص 342؛ نور الثقلین، ج 3، ص 13، ح 45؛ تفسیر نمونه، ج 19، ص 344؛ همان، ج 11، ص 72 .
[13] نک: ترجمه تفسیر المیزان، ج 12، ص 237.
[14] "أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ"؛ اى بنى آدم آیا با شما عهد نکردم که شیطان را نپرستید که او شما را دشمنى آشکار است؟
[15] "وَ قالَ الشَّیْطانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ ..."؛ و چون حکم به پایان رسد در آن حال شیطان گوید خدا به شما به حق و راستى وعده داد و من به خلاف حقیقت.
[16] ترجمه تفسیر المیزان، ج 12، ص 237 ؛ همچنین نک: مباحث نبوت، در جلد دوم این کتاب و نیز قصص نوح، در جلد دهم.
[17] مرحوم علامه طباطبائی در جمع بین روایات وارده می گویند: در روایات وارده از طرق امامان اهل بیت (ع) غالب آیات مربوط به قیامت گاهى به روز ظهور مهدى (ع) و گاهى به روز رجعت و گاهى به روز قیامت تفسیر شده و این بدان جهت است که هر سه روز در این که روز بروز حقایق اند، مشترک اند، هر چند که بروز حقایق در آنها مختلف و داراى شدت و ضعف است. بنابراین، حکم قیامت بر آن دو روز دیگر هم جارى است. دقت فرمایید. ترجمه تفسیر المیزان، ج 12، ص 258 .
[18] تفسیر قمى، ج 1، ص 349. در تفسیر عیاشى از وهب بن جمیع و در تفسیر برهان از شرف الدین نجفى با حذف سند از وهب نقل کرده که گفت: از امام صادق (ع) از ابلیس پرسش نمودم، و این که منظور از" یوم وقت معلوم" در آیه: "رَبِّ فَأَنْظِرْنِی إِلى یَوْمِ یُبْعَثُونَ قالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ" چیست؟ فرمود اى وهب آیا گمان کردهاى همان روز بعث است که مردم در آن زنده مى شوند؟ نه، بلکه خداى عز و جل او را مهلت داد تا روزى که قائم ما ظهور کند که در آن روز، موى ناصیه ابلیس را گرفته گردنش را مى زند، روز وقت معلوم آن روز است. البرهان، ج 2، ص 343، ح 7؛ عیاشى، ج 2، ص 242، ح 14.
[19] نک: در محضر علامه طباطبائی، س 75 ص 46.
[20] حجر، 39.
[21] نک: در محضر علامه طباطبائی، س 76 ص 47.
[22] نک: بحار الانوار ج 53 ص 42 روایت 12، خص، [منتخب البصائر] سَعْدٌ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُوسَى بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو الْخَثْعَمِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ إِنَّ إِبْلِیسَ قَالَ أَنْظِرْنِی إِلى یَوْمِ یُبْعَثُونَ فَأَبَى اللَّهُ ذَلِکَ عَلَیْهِ قالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ ظَهَرَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ فِی جَمِیعِ أَشْیَاعِهِ مُنْذُ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ إِلَى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ وَ هِیَ آخِرُ کَرَّةٍ یَکُرُّهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع فَقُلْتُ وَ إِنَّهَا لَکَرَّاتٌ قَالَ نَعَمْ إِنَّهَا لَکَرَّاتٌ وَ کَرَّاتٌ مَا مِنْ إِمَامٍ فِی قَرْنٍ إِلَّا وَ یَکُرُّ مَعَهُ الْبَرُّ وَ الْفَاجِرُ فِی دَهْرِهِ حَتَّى یُدِیلَ اللَّهُ الْمُؤْمِنَ مِنَ الْکَافِرِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ کَرَّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع فِی أَصْحَابِهِ وَ جَاءَ إِبْلِیسُ فِی أَصْحَابِهِ وَ یَکُونُ مِیقَاتُهُمْ فِی أَرْضٍ مِنْ أَرَاضِی الْفُرَاتِ یُقَالُ لَهُ الرَّوْحَاءُ قَرِیبٌ مِنْ کُوفَتِکُمْ فَیَقْتَتِلُونَ قِتَالًا لَمْ یُقْتَتَلْ مِثْلُهُ مُنْذُ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْعَالَمِینَ فَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَى أَصْحَابِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع قَدْ رَجَعُوا إِلَى خَلْفِهِمُ الْقَهْقَرَى مِائَةَ قَدَمٍ وَ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ وَ قَدْ وَقَعَتْ بَعْضُ أَرْجُلِهِمْ فِی الْفُرَاتِ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَهْبِطُ الْجَبَّارُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِکَةُ وَ قُضِیَ الْأَمْرُ رَسُولُ اللَّهِ ص أَمَامَهُ بِیَدِهِ حَرْبَةٌ مِنْ نُورٍ فَإِذَا نَظَرَ إِلَیْهِ إِبْلِیسُ رَجَعَ الْقَهْقَرَى نَاکِصاً عَلَى عَقِبَیْهِ فَیَقُولُونَ لَهُ أَصْحَابُهُ أَیْنَ تُرِیدُ وَ قَدْ ظَفِرْتَ فَیَقُولُ إِنِّی أَرى ما لا تَرَوْنَ إِنِّی أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمِینَ فَیَلْحَقُهُ النَّبِیُّ ص فَیَطْعُنُهُ طَعْنَةً بَیْنَ کَتِفَیْهِ فَیَکُونُ هَلَاکُهُ وَ هَلَاکُ جَمِیعِ أَشْیَاعِهِ فَعِنْدَ ذَلِکَ یُعْبَدُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا یُشْرَکُ بِهِ شَیْئاً وَ یَمْلِکُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع أَرْبَعاً وَ أَرْبَعِینَ أَلْفَ سَنَةٍ حَتَّى یَلِدَ الرَّجُلُ مِنْ شِیعَةِ عَلِیٍّ ع أَلْفَ وَلَدٍ مِنْ صُلْبِهِ ذَکَراً وَ عِنْدَ ذَلِکَ تَظْهَرُ الْجَنَّتَانِ الْمُدْهَامَّتَانِ عِنْدَ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ مَا حَوْلَهُ بِمَا شَاءَ اللَّهُ .
[23] البته در ج 14 و 27 بحار الانوار، احادیثی از درگیری امام علی (ع) با شیطان نقل شده است، اما مضمون این روایات با آنچه در سؤال آمده است، تفاوت اساسی دارد. نک: کتاب السماء و العالم آیت الله کوه کمره ای، ص 160، ترجمه ج 14 بحار الانوار .
[24] بله کشتن سربازی از جنود ابلیس اگرچه ممکن است که توسط اولیای الاهی صورت گرفته باشد چون ابلیس از جن است و فرزندان او هم از جن می باشند" کهف،50 " و کشتن اجنه هم امکان پذیر است، اما این منافاتی با وجود شیاطین دیگر ندارد.
[25] چون همان طوری که بیان شد خداوند به ابلیس تا وقت معلوم مهلت داد و فرمود: «تو از مهلت داده شدگان تا وقت معلوم هستی ، و احتمالات در "وقت معلوم" هم بیان شد . و البته همه اینها بر اساس سنت خداوند است که شیطان برای زمان طولانی زنده بماند و پیوسته در دل مردم وسوسه کند ، نک: نمایه های: فلسفه ی آفرینش شیطان، شماره 232 و خلقت ابلیس، سؤال 77. علاوه در سوره ی ناس نیز می خوانیم: «آن که در دل های مردم وسوسه می کند خواه از جنیان باشد یا از آدمیان،" الذی یوسوس فی صدور الناس* من الجنه و الناس،ناس، 5 و 6، صیغه ی مضارع «یوسوس» در عربی دلالت براستمرار می کند؛ یعنی، وسوسه ی شیطان برای آدمیان پیوسته و به طور دائمی است.
[26] کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَى أَصْحَابِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع قَدْ رَجَعُوا إِلَى خَلْفِهِمُ الْقَهْقَرَى مِائَةَ قَدَمٍ.
[27] علامه مجلسی (ره) در این باره می فرماید: هبوط الجبار تعالى کنایة عن نزول آیات عذابه و قد مضى تأویل الآیة المضمنة فی هذا الخبر فی کتاب التوحید و قد سبق الروایة عن الرضا ع هناک أنها هکذا نزلت إلا أن یأتیهم الله بالملائکة فی ظلل من الغمام و على هذا یمکن أن یکون الواو فی قوله و الملائکة هنا زائدا من النساخ.
منبع: www.islamquest.net
شرح پرسش:
در حدیثی خواندم که امام علی(ع) با شیطان ملعون جنگید و در حالی که به نظر می‌رسید می‌خواهند جنگ را ببازند و شیطان پیروز شود، حضرت محمد(ص) از آسمان فرود آمد و وقتی شیطان سعی کرد فرار کند، او را تعقیب کرده و سرش را بریدند. این حدیث چقدر اعتبار دارد؟ ضمناً اگر شیطان مرده؛ چرا مردم همیشه می‌گویند که شیطان در دل انسان وسوسه می‌کند؟
پاسخ اجمالی:
آنچه در سؤال آمده، همان است که در بعضی از جوامع حدیثی ما، نقل شده است و در واقع این احادیث مفسر "یوم معلوم" اند.
توضیح این که از قرآن به دست می آید که ابلیس از درگاه خدا رانده شد و بعد از آن از خدا مهلت در خواست کرد و خداوند هم تا وقت معلوم به او مهلت داد، و این روایات بیان می کنند که آن وقت معلوم، زمان رجعت است نه روز قیامت و نه پایان دنیا.
بنابراین، اولاًً: مفاد این روایت این نیست که ابلیس کشته شده و سر آن را بریده اند و چنین چیزی با آموزه های قرآن منافات دارد و آنچه با قرآن تنافی داشته باشد پذیرفته نیست.
پس شیطان (ابلیس) نمرده است، بلکه پیوسته به کار وسوسه در سینه های مردم مشغول است و سعی دارد آنان را از راه راست دور کند.
ثانیاً: در این روایت آمده است که لشکر امیرالمومنین (ع) با شیطان و ذریه و یاران او می جنگند و اگر سخنی از عقب نشینی است، عقب نشینی لشکر امیرالمومنین (ع) است نه حضرت علی (ع).
ثالثاً: جمله ای از این روایت با مبانی تشیع سازگاری ندارد و در صورت پذیرش این روایت، باید آن جمله توجیه شود و معنای صحیحی از آن به دست داد.
پاسخ تفصیلی:
1. ابلیس فرزندان [1] و سربازانی دارد [2] که وی را در امر گمراه کردن انسان ها کمک می کنند. در متون دینی از همه اینها به شیطان تعبیر آورده می شود. [3]
2. در قرآن آمده است که ابلیس بعد از تمرد سجده نکردن بر آدم و رانده شدن از درگاه الاهی، از خداوند درخواست مهلت کرد: "گفت: پروردگارا تا روز بعث و قیامت به من مهلت بده" [4] و تقاضاى او به اجابت رسید و خداوند فرمود: "به تو مهلت داده خواهد شد". [5] گرچه در این آیات تصریح نشده است که چه اندازه از تقاضاى شیطان پذیرفته شد، ولى در آیه 38 سوره حجر مى خوانیم که به او گفته شد: "به تو تا روز معینى مهلت داده خواهد شد". [6] یعنى تمام تقاضاى او به اجابت نرسید، بلکه به مقدارى که خداوند مى خواست انجام شد. [7]
3. درباره معناى "تا روز معین" در روایات تفاسیر متعددی بیان شده است .
بعضى آن را پایان این جهان و بر چیده شدن دوران تکلیف مى دانند؛ چرا که در آن روز همه موجودات زنده مى میرند، و تنها ذات پاک خداوند مى ماند [8] و به این ترتیب به قسمتى از خواسته ابلیس ترتیب اثر داده شده.
بعضى احتمال داده اند منظور از آن روز قیامت است، [9] ولى این احتمال نه با ظاهر آیات مورد بحث مى سازد که لحن آن نشان مى دهد با تمام خواسته او موافقت نشد، و نه با آیات دیگر قرآن که خبر از مرگ عموم زندگان در پایان این جهان مى دهد. [10]
این احتمال نیز وجود دارد که آیه فوق اشاره به زمانى باشد که هیچ کس جز خدا نمىداند. [11]
صاحب تفسیر نمونه معتقد است: تفسیر اوّل از همه مناسب تر است و در روایتى که در تفسیر برهان از امام صادق (ع) نقل شده، آمده است که ابلیس بین نفخه اول و دوم مى میرد. [12]
برای تایید این عقیده، استدلال شده است که: تا تکلیف است مخالفت و معصیت تصور دارد، و قهرا چنین روزى با روز نفخ اوّل تطبیق مى گردد، پس "یوم وقت معلوم" که خدا تا آن روز ابلیس را مهلت داده همان روز نفخ اوّل است، و میان نفخه اول و دوم که همه را زنده مى کند چهار صد و یا چهل سال (به اختلاف روایات) فاصله دارد، و تفاوت میان آنچه که ابلیس خواسته و آنچه که خدا اجابت فرموده همین چند سال است. [13]
علامه طباطبائی در این باره می گوید: این وجه خوبى است، اما عیبى که دارد این است که دعوا "تا تکلیف هست مخالفت و معصیت تصور دارد" مقدمه ای است که نه در حد خود روشن است، و نه دلیلى بر آن است؛ براى این که بیشتر اعتماد مفسران در این دعوا به آیات و روایاتى است که هر کفر و فسق موجود در نوع آدمى را مستند به اغواى ابلیس و وسوسه او مى داند؛ مانند آیه 60 سوره یس، [14] و آیه 22 سوره ابراهیم، [15] و آیاتى دیگر که مقتضاى آنها این است که تا تکلیف باشد ابلیس هم هست، و تکلیف هم باقى است تا آدمى باقى باشد، و از این جا نتیجه بالا را گرفته اند .
اما در این که استناد معصیت آدمیان به اغواى شیطان تا اندازه اى مستفاد از آیات و روایات است حرفى نیست. چیزى که هست این آیات و روایات تنها اقتضا دارند که تا معصیت و گمراهى در زمین باشد ابلیس هم هست، نه این که تا تکلیف هست ابلیس هم باشد؛ چون دلیلى نداریم که ملازمه میان وجود معصیت و وجود تکلیف را اثبات کند .
بلکه دلیل عقلى و نقلى قائم است بر این که بشر به سوى سعادت سیر نموده و این نوع به زودى به کمال سعادت خود مى رسد و مجتمع انسانى از گناه و شر رهایى یافته، به خیر و صلاح خالص مى رسد، به طورى که در روى زمین جز خدا کسى پرستش نمى شود و بساط کفر و فسوق برچیده مى گردد، و زندگى نیکو گشته مرض هاى درونى و وساوس قلبى از میان مى رود. [16]
پس وقت معلوم نه روز قیامت است و نه پایان دنیا و زمانی که تکلیف برچیده می شود، بلکه زمانی است که هنوز دنیا پابرجا است و انسان ها دارای تکلیف اند. موید این نظر روایاتی است که در باب رجعت وارد شده است. [17]
در تفسیر قمى به سند خود از محمد بن یونس از مردى از امام صادق (ع) روایت کرده که در تفسیر آیه: "فَأَنْظِرْنِی... إِلى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ" فرمود: در روز وقت معلوم رسول خدا (ص) او را بر روى سنگ بیت المقدس ذبح مى کند. [18]
روایات در این باب بسیار است و از آن جمله است روایتی که در سؤال به آن اشاره شده است. [19]
4. ممکن است این پرسش مطرح گردد که اگر این طور باشد، دیگر نباید بعد از آن، خرابکاری در جهان پیدا شود، که در جواب می گوییم:
کار شیطان تزیین و بزرگ جلوه دادن دنیا است. [20] لذا ممکن است حتی بعد از هلاک شیطان هم کسانی که شیطان بذر اعمال زشت را در وجودشان کاشته، همچنان مرتکب معصیت شوند. [21]
5. ظاهرا آنچه در سؤال آمده، همان است که در بعضی از جوامع حدیثی ما [22] ، نقل شده است. [23] اما باید توجه داشت که
اولاً: این روایت همان گونه که بیان گردید، مربوط به زمان رجعت است و مفاد این روایت این نیست که ابلیس کشته شده و سر آن را بریده اند، [24] بلکه ابلیس در همان زمان معلوم کشته خواهد شد، و به طور کلی هر روایتی که بیان کند ابلیس در زمان گذشته کشته شده با مفاد قرآن تنافی دارد و آنچه با قرآن تنافی داشته باشد پذیرفته نیست. [25]
پس شیطان (ابلیس) نمرده است، بلکه پیوسته به کار وسوسه در سینه های مردم مشغول است و سعی دارد آنان را از راه راست دور کند.
ثانیاً: در این روایت آمده است که لشکر امیرالمومنین (ع) با شیطان و ذریه و یاران او می جنگند و اگر سخنی از عقب نشینی است، عقب نشینی لشکر امیرالمومنین (ع)است، نه حضرت علی (ع). [26]
ثالثاً: در فقره ای از این روایت مطلبی است که ظاهر آن با مبانی تشیع سازگاری ندارد و باید توجیه شود. [27]
پی نوشتها:
[1] کهف،50.
[2] islamquest.net/fa/archive/question/618.
[3] islamquest.net/fa/archive/question/857
islamquest.net/fa/archive/question/891
islamquest.net/fa/archive/question/883 .
[4] " قالَ رب أَنْظِرْنی إِلى یَوْمِ یُبْعَثُون"، اعراف، 14.
[5] "قالَ إِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ".
[6] "فانک من المنظرین،الی یوم الوقت المعلوم"، حجر، 37 - 38. منظور از وقت معلوم یا ظهور حضرت حجت (ع) است و یا ابتدای قیامت.
[7] تفسیر نمونه، ج 6، ص 109.
[8] چنان که در آیه 88 سوره قصص مىخوانیم: "کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ " .
[9] زیرا ابلیس مى خواست تا آن روز زنده بماند تا از حیات جاویدان برخوردار گردد و با نظر او موافقت گردید، به خصوص این که تعبیر به یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ در آیه 50 سوره واقعه درباره روز قیامت نیز آمده است.
[10] نک: ترجمه تفسیر المیزان، ج12، ص 235.
[11] زیرا اگر خداوند آن وقت را آشکار مى ساخت ابلیس تشویق به گناه و سرکشى بیشتری می شد ؛ مجمع البیان، ج 6، ص 337، بنقل از بلخى. برای رد آن. نک: ترجمه تفسیر المیزان، ج 12، ص 236 .
[12] "تفسیر برهان، ج 2، ص 342؛ نور الثقلین، ج 3، ص 13، ح 45؛ تفسیر نمونه، ج 19، ص 344؛ همان، ج 11، ص 72 .
[13] نک: ترجمه تفسیر المیزان، ج 12، ص 237.
[14] "أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ"؛ اى بنى آدم آیا با شما عهد نکردم که شیطان را نپرستید که او شما را دشمنى آشکار است؟
[15] "وَ قالَ الشَّیْطانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ ..."؛ و چون حکم به پایان رسد در آن حال شیطان گوید خدا به شما به حق و راستى وعده داد و من به خلاف حقیقت.
[16] ترجمه تفسیر المیزان، ج 12، ص 237 ؛ همچنین نک: مباحث نبوت، در جلد دوم این کتاب و نیز قصص نوح، در جلد دهم.
[17] مرحوم علامه طباطبائی در جمع بین روایات وارده می گویند: در روایات وارده از طرق امامان اهل بیت (ع) غالب آیات مربوط به قیامت گاهى به روز ظهور مهدى (ع) و گاهى به روز رجعت و گاهى به روز قیامت تفسیر شده و این بدان جهت است که هر سه روز در این که روز بروز حقایق اند، مشترک اند، هر چند که بروز حقایق در آنها مختلف و داراى شدت و ضعف است. بنابراین، حکم قیامت بر آن دو روز دیگر هم جارى است. دقت فرمایید. ترجمه تفسیر المیزان، ج 12، ص 258 .
[18] تفسیر قمى، ج 1، ص 349. در تفسیر عیاشى از وهب بن جمیع و در تفسیر برهان از شرف الدین نجفى با حذف سند از وهب نقل کرده که گفت: از امام صادق (ع) از ابلیس پرسش نمودم، و این که منظور از" یوم وقت معلوم" در آیه: "رَبِّ فَأَنْظِرْنِی إِلى یَوْمِ یُبْعَثُونَ قالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ" چیست؟ فرمود اى وهب آیا گمان کردهاى همان روز بعث است که مردم در آن زنده مى شوند؟ نه، بلکه خداى عز و جل او را مهلت داد تا روزى که قائم ما ظهور کند که در آن روز، موى ناصیه ابلیس را گرفته گردنش را مى زند، روز وقت معلوم آن روز است. البرهان، ج 2، ص 343، ح 7؛ عیاشى، ج 2، ص 242، ح 14.
[19] نک: در محضر علامه طباطبائی، س 75 ص 46.
[20] حجر، 39.
[21] نک: در محضر علامه طباطبائی، س 76 ص 47.
[22] نک: بحار الانوار ج 53 ص 42 روایت 12، خص، [منتخب البصائر] سَعْدٌ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُوسَى بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو الْخَثْعَمِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ إِنَّ إِبْلِیسَ قَالَ أَنْظِرْنِی إِلى یَوْمِ یُبْعَثُونَ فَأَبَى اللَّهُ ذَلِکَ عَلَیْهِ قالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ ظَهَرَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ فِی جَمِیعِ أَشْیَاعِهِ مُنْذُ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ إِلَى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ وَ هِیَ آخِرُ کَرَّةٍ یَکُرُّهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع فَقُلْتُ وَ إِنَّهَا لَکَرَّاتٌ قَالَ نَعَمْ إِنَّهَا لَکَرَّاتٌ وَ کَرَّاتٌ مَا مِنْ إِمَامٍ فِی قَرْنٍ إِلَّا وَ یَکُرُّ مَعَهُ الْبَرُّ وَ الْفَاجِرُ فِی دَهْرِهِ حَتَّى یُدِیلَ اللَّهُ الْمُؤْمِنَ مِنَ الْکَافِرِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ کَرَّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع فِی أَصْحَابِهِ وَ جَاءَ إِبْلِیسُ فِی أَصْحَابِهِ وَ یَکُونُ مِیقَاتُهُمْ فِی أَرْضٍ مِنْ أَرَاضِی الْفُرَاتِ یُقَالُ لَهُ الرَّوْحَاءُ قَرِیبٌ مِنْ کُوفَتِکُمْ فَیَقْتَتِلُونَ قِتَالًا لَمْ یُقْتَتَلْ مِثْلُهُ مُنْذُ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْعَالَمِینَ فَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَى أَصْحَابِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع قَدْ رَجَعُوا إِلَى خَلْفِهِمُ الْقَهْقَرَى مِائَةَ قَدَمٍ وَ کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ وَ قَدْ وَقَعَتْ بَعْضُ أَرْجُلِهِمْ فِی الْفُرَاتِ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَهْبِطُ الْجَبَّارُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِکَةُ وَ قُضِیَ الْأَمْرُ رَسُولُ اللَّهِ ص أَمَامَهُ بِیَدِهِ حَرْبَةٌ مِنْ نُورٍ فَإِذَا نَظَرَ إِلَیْهِ إِبْلِیسُ رَجَعَ الْقَهْقَرَى نَاکِصاً عَلَى عَقِبَیْهِ فَیَقُولُونَ لَهُ أَصْحَابُهُ أَیْنَ تُرِیدُ وَ قَدْ ظَفِرْتَ فَیَقُولُ إِنِّی أَرى ما لا تَرَوْنَ إِنِّی أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمِینَ فَیَلْحَقُهُ النَّبِیُّ ص فَیَطْعُنُهُ طَعْنَةً بَیْنَ کَتِفَیْهِ فَیَکُونُ هَلَاکُهُ وَ هَلَاکُ جَمِیعِ أَشْیَاعِهِ فَعِنْدَ ذَلِکَ یُعْبَدُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا یُشْرَکُ بِهِ شَیْئاً وَ یَمْلِکُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع أَرْبَعاً وَ أَرْبَعِینَ أَلْفَ سَنَةٍ حَتَّى یَلِدَ الرَّجُلُ مِنْ شِیعَةِ عَلِیٍّ ع أَلْفَ وَلَدٍ مِنْ صُلْبِهِ ذَکَراً وَ عِنْدَ ذَلِکَ تَظْهَرُ الْجَنَّتَانِ الْمُدْهَامَّتَانِ عِنْدَ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَ مَا حَوْلَهُ بِمَا شَاءَ اللَّهُ .
[23] البته در ج 14 و 27 بحار الانوار، احادیثی از درگیری امام علی (ع) با شیطان نقل شده است، اما مضمون این روایات با آنچه در سؤال آمده است، تفاوت اساسی دارد. نک: کتاب السماء و العالم آیت الله کوه کمره ای، ص 160، ترجمه ج 14 بحار الانوار .
[24] بله کشتن سربازی از جنود ابلیس اگرچه ممکن است که توسط اولیای الاهی صورت گرفته باشد چون ابلیس از جن است و فرزندان او هم از جن می باشند" کهف،50 " و کشتن اجنه هم امکان پذیر است، اما این منافاتی با وجود شیاطین دیگر ندارد.
[25] چون همان طوری که بیان شد خداوند به ابلیس تا وقت معلوم مهلت داد و فرمود: «تو از مهلت داده شدگان تا وقت معلوم هستی ، و احتمالات در "وقت معلوم" هم بیان شد . و البته همه اینها بر اساس سنت خداوند است که شیطان برای زمان طولانی زنده بماند و پیوسته در دل مردم وسوسه کند ، نک: نمایه های: فلسفه ی آفرینش شیطان، شماره 232 و خلقت ابلیس، سؤال 77. علاوه در سوره ی ناس نیز می خوانیم: «آن که در دل های مردم وسوسه می کند خواه از جنیان باشد یا از آدمیان،" الذی یوسوس فی صدور الناس* من الجنه و الناس،ناس، 5 و 6، صیغه ی مضارع «یوسوس» در عربی دلالت براستمرار می کند؛ یعنی، وسوسه ی شیطان برای آدمیان پیوسته و به طور دائمی است.
[26] کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَى أَصْحَابِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع قَدْ رَجَعُوا إِلَى خَلْفِهِمُ الْقَهْقَرَى مِائَةَ قَدَمٍ.
[27] علامه مجلسی (ره) در این باره می فرماید: هبوط الجبار تعالى کنایة عن نزول آیات عذابه و قد مضى تأویل الآیة المضمنة فی هذا الخبر فی کتاب التوحید و قد سبق الروایة عن الرضا ع هناک أنها هکذا نزلت إلا أن یأتیهم الله بالملائکة فی ظلل من الغمام و على هذا یمکن أن یکون الواو فی قوله و الملائکة هنا زائدا من النساخ.
منبع: www.islamquest.net
