آخرین آیه نازل شده قرآن کریم

زرقانى در مناهل العرفان، در باره واپسین آیه یا آیاتِ نازل شده، ده دیدگاه را نقل کرده[۱] که مهم ترین آنها عبارتند از:

۱. آیه ۲۸۱ از سوره بقره: بر اساس شمار زیادى از روایات، آخرین آیه اى که بر پیامبر اکرم(ص) نازل شد (وَاتَّقُواْ یوْمًا تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى  کُلُّ نَفْسٍ مَّا کَسَبَتْ وَهُمْ لَا یظْلَمُونَ؛ از روزى هراسناک باشید که در آن به خداوند بازگردانده مى شوید، سپس به هر کسى هر چه اندوخته کاملاً داده مى شود، و به آنان ستم نمى شود) بود که پیامبر اکرم(ص) با اشاره جبرئیل آن را در میان آیه ربا و آیه دَین (پس از آیه ۲۸۰) از سوره بقره قرار داد و پس از آن پیامبر بیش از ۲۱ روز و بنا بر قولى بیش از نه شب زنده نبود.[۲]

۲. بخشى از آیه ۳ از سوره مائده: به نقل یعقوبى، واپسین آیه نازل شده بر پیامبر خدا(ص) (الْیوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیکُمْ نِعْمَتِى وَرَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلَمَ دِینًا؛ امروز دینتان را کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام ساختم، و اسلام را دین مورد پسند برایتان قرار دادم) بود. یعقوبى همین نقل را صحیح و استوار دانسته، نزول این آیه را در روز ابلاغ امامت على بن ابى طالب علیه السلام در غدیرخم تأیید مى کند.[۳] 
در نقل دیگرى آمده است که پس از سوره (إِذَا جَآءَ نَصْرُ اللَّهِ) آیه (الْیوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ) فرود آمد و این آخرین آیه بود و آن حضرت(ص) هشتاد روز پس از نزول این آیه در گذشت.[۴] 

۳. آیه ۱۷۶ از سوره نساء: به گفته براء بن عازب،آخرین آیه نازل شده (یسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللَّهُ یفْتِیکُمْ فِى الْکَلَلَةِ إِنِ امْرُؤٌاْ هَلَکَ لَیسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَکَ وَهُوَ یرِثُهَآ إِن لَّمْ یکُن لَّهَا وَلَدٌ فَإِن کَانَتَا اثْنَتَینِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَکَ وَإِن کَانُواْ إِخْوَةً رِّجَالًا وَنِسَآءً فَلِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنثَیینِ یبَینُ اللَّهُ لَکُمْ أَن تَضِلُّواْ وَاللَّهُ بِکُلِ  شَىْ ءٍ عَلِیمُ؛ از تو [ در باره کلاله ]  فتوا مى طلبند؛ بگو: خدا در باره کلاله فتوا مى دهد: اگر مردى بمیرد و فرزندى نداشته باشد، و خواهرى داشته باشد، نصفِ میراث از آنِ اوست. و آن [ مرد نیز ]  از او ارث مى برد، اگر براى او [ خواهر ] فرزندى نباشد. پس اگر [ ورثه فقط ]  دو خواهر باشند، دوسوم میراث براى آن دو است، و اگر [ چند ] خواهر و برادرند، پس نصیب مرد، مانند نصیب دو زن است. خدا براى شما توضیح مى دهد تا مبادا گم راه شوید، و خداوند به هر چیزى داناست) است.[۵] فرّاء هم این آیه را، آخرین آیه نازل شده معرفى مى کند.[۶] 

۴. آیات پایانى سوره توبه: أبىّ بن کعب، واپسین آیه نازل شده را آیات پایانى سوره توبه دانسته است:[۷] (لَقَدْ جَآءَکُمْ رَسُولٌ مِّنْ أَنفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیکُم بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَّحِیمٌ * فَإِن تَوَلَّوْاْ فَقُلْ حَسْبِىَ اللَّهُ لَآ إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَلَیهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ.[۸] 
فرستاده اى از خود شما برایتان آمده که سخت است بر او هر چیزى که شما را رنج مى دهد. بر [هدایت ]  شما حریص است، و نسبت به مؤمنان دلسوز و مهربان است. پس اگر از حق روى بگردانند بگو: خداوند مرا کفایت مى کند. هیچ معبودى جز او نیست. بر او توکل کردم و او صاحب عرش عظیم است).

با بررسى مستند آرایى که به آنها اشاره شد، روشن مى گردد که هیچ یک از آنها متکى به دلیل قاطعى نیست. بنا بر این باید گفت:
اولاً: آخرین آیه اى که بر پیامبر(ص) نازل شده مشخص نیست.
ثانیاً: آراى یاد شده را مى توان به آخریت نسبى حمل کرد؛ یعنى این آیات در اواخر عمر پر برکت پیامبر(ص) نازل شده اند؛ لیکن راویان آنها به دلیل آن که اطلاعات لازم در اختیارشان نبوده، هر یک تصور کرده اند که آخرین آیه همان است که آنها باور دارند.

پی‌نوشت‌ها:
[۱] مناهل العرفان: ج ۱ ص ۹۷ - ۱۰۱.
[۲] أسباب النزول: ص ۱۶ - ۱۸؛ تاریخ الیعقوبى: ج ۲ ص ۴۳؛ تفسیر مقاتل: ج ۱ ص ۲۲۸.
[۳] تاریخ الیعقوبى: ج ۲ ص ۴۳.
[۴] تفسیر منهج الصادقین: ج ۱۰ ص ۳۸۱ - ۳۸۲.
[۵] أسباب النزول: ص ۱۷؛ أحکام القرآن، جصاص: ج ۳ ص ۱۷؛ التبیان فى تفسیر القرآن: ج ۳ ص ۴۰۷.
[۶] التبیان فى تفسیر القرآن: ج ۳ ص ۴۳۵؛ مجمع البیان ج ۳ ص ۲۴۶.
[۷] أسباب النزول: ص ۱۸؛ مسند ابن حنبل: ج ۵ ص ۱۱۷؛ تفسیر الطبرى: ج ۱۱ ص ۵۷.
[۸] توبه: آیه ۱۲۸ - ۱۲۹.