پرسش :
وجوه وثاقت حديث در نزد شيعه، چيست؟
پاسخ :
علماء شيعه، آن چيزي كه بعد از قرآن مورد توجّه قرار دادند؛ حديث، علم الحديث، دراية الحديث و علم الرجال بوده است. قبل از هر چيز به اين اصطلاحات، اشاره مي‌كنيم:
الف) «حديث» در لغت به معناي چيز تازه و در اصطلاح كلامي است كه قول، فعل و تقرير معصوم ـ عليهم السّلام ـ را حكايت مي‌كند.
ب) «علم الحديث» مشتمل بر اصول و قواعدي است كه با استفاده از آن مي‌توان قول، فعل و امضاء عملي معصوم ـ عليهم السّلام ـ را شناخت.
ج) «دراية الحديث» دانستن قواعدي كه به كمك آن مي‌توان به معاني و مفاهيم حديث پي برد.
د) «علم رجال» بررسي راويان حديث و ناقلان آن‌ها و رجال سند از جهت وثاقت مي‌باشد.[1]
و) «مصطلح الحديث» از كيفيت حديث از حيث آحاد و تواتر، اتصال و انقطاع آن به معصوم از نظر واسطه‌ها، بررسي مي‌شود. تعليم و تعلّم اين علم در بين علماء، نشانة اهميت زياد به «حديث» است؛ حتّي امام صادق ـ عليه السلام ـ فرمودند: «حديث تدريه خير من الف ترويه»[2] «فهميدن يك حديث، از نقل هزار حديث بهتر است.» لذا قبل از هر چيز ادبيات عرب علم و لغت، عام و خاص، مطلق و مقيد، مجمل و مبين، ظهور و دلالت الفاظ، ناسخ و منسوخ، حقيقت و مجاز، مفاهيم شرط و وصف و غايت... مورد بحث قرار مي‌دهند تا احاديث صحيح را از جعلي جدا نمايند.
ملاك وثاقت حديث:
1ـ عدم مخالفت با قرآن: اگر مضمون و محتوي حديث، برخلاف نص يا ظاهر قرآن باشد، مورد قبول علماء شيعه قرار نمي‌گيرد. «يا ايها الناس ما جائكم عني يوافق كتاب الله فانا قلته و ما جائكم يخالف كتاب الله فلم اقله»[3] «اي مردم! آن‌چه از من به شما رسيده در صورت موافقت با كتاب خدا، من گفته‌ام، و آن چه را كه مخالف با قرآن باشد؛ نگفته‌ام.»
2ـ عدم مخافت باسنت: حديث، نبايد با سنّت قطعي رسول الله ـ صلّي الله عليه و آله ـ و ائمه ـ عليهم السّلام ـ و خبر متواتر، مخالف باشد: امام باقر ـ عليه السلام ـ فرمودند: «لا تصدق علينا الا ما وافق كتاب الله و سنة نبيه»[4] «حديثي را كه از ما به شما مي‌رسد اگر با قرآن و سنّت رسول الله موافق نباشد؛ تصديق نكنيد.»
3ـ عدم مخالفت با عقل: هر حديثي را كه با بديهيات عقل مخالفت نمايد، صدور آن از معصوم مورد اشكال است. مانند. توحيد، رؤيت خداوند، جبر و اختيار، نبوت، معاد...
4ـ عدم مخالفت با ضرورت و اجماع: «اجماع» اتفاق نظر جميع فقهاء را در يك امر شرعي مي‌گويند، و ملاك حجيت آن، كشف قول معصوم ـ عليهم السلام ـ مي‌باشد. «إذا اختلف أحاديثنا عليكم، فخذوا بما اجتمعت عليه شيعتنا فإنّه لا ريب فيه»[5] زماني كه به سر حديثي اختلاف پيدا شد؛ آن حديثي را مورد قبول قرار دهيد که بر آن اتفاق نظر دارند، زيرا آن حديث هيچ شکي در او نيست.
5ـ راويان حديث: بايد عاقل، بالغ، عادل، ضابط، با حافظ، ايمان (شيعه اثني عشري... باشند) (غير اثني عشري، اگر مذمّت نشده باشند وثقه باشند، مورد وثوق است) غير از اين مانند: كذّاب، مجهول، و... مورد وثوق نيست.
6ـ از نظر سند: بايد مسند باشد تمام راويان در سلسله سند ذكر شده باشند، و كسي از سند ساقط نشود. مانند مرفوع، مرسل...
7ـ از نظر متن: محتوي و دلالت، بررسي دقيق مي‌شود از اين‌كه معارض با احاديث ديگر نباشد، كلام قبيح و مستهجن نباشد، موافق قواعد ادبيات عرب باشد و موارد فوق الذكر و... به طور خلاصه؛ حديث، به چهار قسمت تقسيم مي‌شود:
اوّل) حديث صحيح: آن حديثي است كه؛ سلسله سند آن به پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ و ائمه ـ عليهم السّلام ـ متّصل باشد و ناقل آن در تمام طبقات، شيعة اثني عشري، ضابط و عادل باشد.
دوّم) حديث حسن: حديثي است كه، سلسله سند آن متصل به معصوم باشد و راوي شيعه و مورد ستايش (نه در حد عدالت) و مذمت هم نشده باشد.
سوّم) حديث موثق: حديثي است كه؛ سند آن متصل به معصوم باشد و همه يا بعضي از راوي آن غير دوازده امامي و از طرف اصحاب ما، تصريح به توثيق شده‌اند.
چهارم) حديث ضعيف: حديثي است كه؛ هيچ كدام از شرايط (حسن، صحيح، موثق) را ندارد.[6] اين پاسخ كوتاه بيان مختصري از شرايط وثاقت احاديث در بين علماء شيعه است به سبب اين‌كه، اين احاديث، دست نخورده و تحريف نشده به دست مردم و آيندگان برسد تا از چشمة زلال معرفت و علم، بهره‌اي ببرند و همچنين از بين اين احاديث، خرافات و جعليات را از احاديث صحيح و مورد اطمينان جدا كنند.
[1] . امين، سيد محمد، روايت و درايت، قم، اورامان، چاپ اول، 1372، ص33ـ20؛ و ر.ك: سبحاني، جعفر، كليات في علم الرجال، قم، انتشارات مهر، چاپ دوم، 1366ق، ص25ـ9.
[2] . مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، بيروت، مؤسسة وفاء، چاپ دوم، 1403هـ ، ج2، ص184.
[3] . حرّ عاملي، وسائل‌الشيعه، تهران، مكتبة الاسلاميه،چاپ هفتم، 1372، ج18، ص15 و 79.
[4] . همان، ج18، ص89، ح48.
[5] . همان، ج18، ص88، ح43.
[6] . زين الدين بن علي بن احمد العاملي، الرعاية في علم الدراية، قم، مكتبة آيت الله مرعشي نجفي، چاپ اول، 1413ق، ص200ـ49؛ و امين، سيد محمد، روايت و درايت، ص125ـ94؛ قرباني لاهيجي، زين العابدين، علم حديث، قم، انصاريان، چاپ اول، 1370، ص111؛ ر.ك: سبحاني، جعفر، علم الدرايه، انتشارات مهر.
علماء شيعه، آن چيزي كه بعد از قرآن مورد توجّه قرار دادند؛ حديث، علم الحديث، دراية الحديث و علم الرجال بوده است. قبل از هر چيز به اين اصطلاحات، اشاره مي‌كنيم:
الف) «حديث» در لغت به معناي چيز تازه و در اصطلاح كلامي است كه قول، فعل و تقرير معصوم ـ عليهم السّلام ـ را حكايت مي‌كند.
ب) «علم الحديث» مشتمل بر اصول و قواعدي است كه با استفاده از آن مي‌توان قول، فعل و امضاء عملي معصوم ـ عليهم السّلام ـ را شناخت.
ج) «دراية الحديث» دانستن قواعدي كه به كمك آن مي‌توان به معاني و مفاهيم حديث پي برد.
د) «علم رجال» بررسي راويان حديث و ناقلان آن‌ها و رجال سند از جهت وثاقت مي‌باشد.[1]
و) «مصطلح الحديث» از كيفيت حديث از حيث آحاد و تواتر، اتصال و انقطاع آن به معصوم از نظر واسطه‌ها، بررسي مي‌شود. تعليم و تعلّم اين علم در بين علماء، نشانة اهميت زياد به «حديث» است؛ حتّي امام صادق ـ عليه السلام ـ فرمودند: «حديث تدريه خير من الف ترويه»[2] «فهميدن يك حديث، از نقل هزار حديث بهتر است.» لذا قبل از هر چيز ادبيات عرب علم و لغت، عام و خاص، مطلق و مقيد، مجمل و مبين، ظهور و دلالت الفاظ، ناسخ و منسوخ، حقيقت و مجاز، مفاهيم شرط و وصف و غايت... مورد بحث قرار مي‌دهند تا احاديث صحيح را از جعلي جدا نمايند.
ملاك وثاقت حديث:
1ـ عدم مخالفت با قرآن: اگر مضمون و محتوي حديث، برخلاف نص يا ظاهر قرآن باشد، مورد قبول علماء شيعه قرار نمي‌گيرد. «يا ايها الناس ما جائكم عني يوافق كتاب الله فانا قلته و ما جائكم يخالف كتاب الله فلم اقله»[3] «اي مردم! آن‌چه از من به شما رسيده در صورت موافقت با كتاب خدا، من گفته‌ام، و آن چه را كه مخالف با قرآن باشد؛ نگفته‌ام.»
2ـ عدم مخافت باسنت: حديث، نبايد با سنّت قطعي رسول الله ـ صلّي الله عليه و آله ـ و ائمه ـ عليهم السّلام ـ و خبر متواتر، مخالف باشد: امام باقر ـ عليه السلام ـ فرمودند: «لا تصدق علينا الا ما وافق كتاب الله و سنة نبيه»[4] «حديثي را كه از ما به شما مي‌رسد اگر با قرآن و سنّت رسول الله موافق نباشد؛ تصديق نكنيد.»
3ـ عدم مخالفت با عقل: هر حديثي را كه با بديهيات عقل مخالفت نمايد، صدور آن از معصوم مورد اشكال است. مانند. توحيد، رؤيت خداوند، جبر و اختيار، نبوت، معاد...
4ـ عدم مخالفت با ضرورت و اجماع: «اجماع» اتفاق نظر جميع فقهاء را در يك امر شرعي مي‌گويند، و ملاك حجيت آن، كشف قول معصوم ـ عليهم السلام ـ مي‌باشد. «إذا اختلف أحاديثنا عليكم، فخذوا بما اجتمعت عليه شيعتنا فإنّه لا ريب فيه»[5] زماني كه به سر حديثي اختلاف پيدا شد؛ آن حديثي را مورد قبول قرار دهيد که بر آن اتفاق نظر دارند، زيرا آن حديث هيچ شکي در او نيست.
5ـ راويان حديث: بايد عاقل، بالغ، عادل، ضابط، با حافظ، ايمان (شيعه اثني عشري... باشند) (غير اثني عشري، اگر مذمّت نشده باشند وثقه باشند، مورد وثوق است) غير از اين مانند: كذّاب، مجهول، و... مورد وثوق نيست.
6ـ از نظر سند: بايد مسند باشد تمام راويان در سلسله سند ذكر شده باشند، و كسي از سند ساقط نشود. مانند مرفوع، مرسل...
7ـ از نظر متن: محتوي و دلالت، بررسي دقيق مي‌شود از اين‌كه معارض با احاديث ديگر نباشد، كلام قبيح و مستهجن نباشد، موافق قواعد ادبيات عرب باشد و موارد فوق الذكر و... به طور خلاصه؛ حديث، به چهار قسمت تقسيم مي‌شود:
اوّل) حديث صحيح: آن حديثي است كه؛ سلسله سند آن به پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ و ائمه ـ عليهم السّلام ـ متّصل باشد و ناقل آن در تمام طبقات، شيعة اثني عشري، ضابط و عادل باشد.
دوّم) حديث حسن: حديثي است كه، سلسله سند آن متصل به معصوم باشد و راوي شيعه و مورد ستايش (نه در حد عدالت) و مذمت هم نشده باشد.
سوّم) حديث موثق: حديثي است كه؛ سند آن متصل به معصوم باشد و همه يا بعضي از راوي آن غير دوازده امامي و از طرف اصحاب ما، تصريح به توثيق شده‌اند.
چهارم) حديث ضعيف: حديثي است كه؛ هيچ كدام از شرايط (حسن، صحيح، موثق) را ندارد.[6] اين پاسخ كوتاه بيان مختصري از شرايط وثاقت احاديث در بين علماء شيعه است به سبب اين‌كه، اين احاديث، دست نخورده و تحريف نشده به دست مردم و آيندگان برسد تا از چشمة زلال معرفت و علم، بهره‌اي ببرند و همچنين از بين اين احاديث، خرافات و جعليات را از احاديث صحيح و مورد اطمينان جدا كنند.
[1] . امين، سيد محمد، روايت و درايت، قم، اورامان، چاپ اول، 1372، ص33ـ20؛ و ر.ك: سبحاني، جعفر، كليات في علم الرجال، قم، انتشارات مهر، چاپ دوم، 1366ق، ص25ـ9.
[2] . مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، بيروت، مؤسسة وفاء، چاپ دوم، 1403هـ ، ج2، ص184.
[3] . حرّ عاملي، وسائل‌الشيعه، تهران، مكتبة الاسلاميه،چاپ هفتم، 1372، ج18، ص15 و 79.
[4] . همان، ج18، ص89، ح48.
[5] . همان، ج18، ص88، ح43.
[6] . زين الدين بن علي بن احمد العاملي، الرعاية في علم الدراية، قم، مكتبة آيت الله مرعشي نجفي، چاپ اول، 1413ق، ص200ـ49؛ و امين، سيد محمد، روايت و درايت، ص125ـ94؛ قرباني لاهيجي، زين العابدين، علم حديث، قم، انصاريان، چاپ اول، 1370، ص111؛ ر.ك: سبحاني، جعفر، علم الدرايه، انتشارات مهر.
