پرسش :
آيا اسماعيليه معبدي مخصوص دارند يا مساجد مسلمانان معبد آنان نيز می باشد؟
پاسخ :
اسماعيليه يكي از فرقههاي مهم شيعه است كه پس از اثني عشريه بيشترين تعداد پيروان را در ميان شيعيان جهان دارد. اسماعيليان كه در طول تاريخ دوازده قرني خود به شاخه هاي متعدد منقسم شده و اغلب به صورت مخفيانه و جماعت هاي پراكنده با زبانها و نژادهاي متفاوت خود در پهناي دنياي اسلام زيسته اند. اكنون در بيش از بيست و پنج كشور در آسيا و آفريقا و اروپا و امريكا پراكنده هستند. اسماعيليان تاريخ پر حادثه اي داشته اند. آنها دو بار در قرون وسطي، طي دوره هاي خلافت فاطميان و دولت نزاريان، موفق به تأسيس حكومتهاي مستقل شدند و از همان دوره نيز آثار و ابنيه اسلامي در قلمرو حكومتي خود به يادگار گذاشتند كه يكي از آثار ديني و فرهنگي كه از اسماعيليه در شهرهاي مختلف بيادگار مانده عبارت است از مساجدي كه در دوره هاي اقتدار اسماعيليان و همچنين در دوره هايي كه به شريعت پايبند بودند بنا كرده اند.
وقتي كه به كتب فقهي اسماعيليه كه مهمترين آن كتاب فقهي دعائم الاسلام از قاضي نعمان[1] است مراجعه مي كنيم مي بينيم احاديث زيادي از پيامبر و ائمه معصومين ـ عليهم السّلام ـ در باب احكام و آداب مسجد ذكر شده است. اين كتاب در واقع قانون فقهي فاطميون و اسماعيليه است و در باب مربوط به مسجد و اهميت مسجد در اسلام[2] غالباً همان احكام و آدابي ذکر شده است كه شيعيان هم به آن اعتقاد دارند و اين نشان دهنده اين معنا است كه فاطميان به مسجد اهميت مي دادند. در شهرهايي كه در دوره فاطميان در شمال آفريقا ساخته شد مساجدي از دوره فاطميان باقي مانده است از آن جمله مسجدي در شهر مهديه را بايد نام برد. اولين شهر بنا شده توسط فاطميان اسماعيلي است و مسجد آن به مسجد جامع اعظم معروف است. اين مسجد مورد تعريف و توصيف جغرافي دانان نيز واقع شده است.[3] و همچنين مساجد متعددي در قاهره (فسطاط) دومين شهر بنا شده بدست فاطميان احداث شده است. اين مساجد در طول حكومت فاطميان در مصر و در زمان خلفاي فاطمي بنا شدند و بيانگر توجه اسماعيليان اوليه به ابنيه اسلامي و همچنين عمل به شريعت بوده از جمله آن مساجد مي توان به جامع الازهر، جامع الحاكم (گفته شده تاج مساجد قاهره است). جامع الاقمر، جامع الظافر، جامع راشدة، جامع مقسل و مساجد ديگر اشاره کرد.[4]
مسجد الازهر اولين مسجد بنا شده در قاهره به دست فاطميان اسماعيلي است و اولين نماز جمعه را فاطميان در اين مسجد اقامه كردند.[5]
غير از دوره خلفاي فاطمي در دوره نزاريان در ايران نيز حاكمان الموت و قلاع اسماعيلي به امر ساخت مسجد و اجراي احكام ديني در آنها اهتمام مي ورزيدند البته قبل از اعلام قيامت و برداشتن شريعت توسط حسن دوم و همچنين بعد از آن چنانچه در منابع آمده كه: قوانين شرعي پس از چهل و هفت سال تعليق، دوباره در سرزمينهاي اسماعيليان استقرار يافت و نسل جوان مجبور گشت كه حداقل به نحوة انجام فرائض ديني مسلمانان آشنا گردند. جلال الدين حسن فرمود: تا مساجد را عمارت كردند و از اطراف خراسان و عراق فقها را طلب داشت تا به قضا و خطابت و ديگر مشاغل ديني در ملك او قيام نمودند[6] و همچنين دستور داده بود كه در تمام دهات و روستاها نه تنها مسجد بلكه حمام نيز احداث كنند و اين امر روستاها را به شهر كوچك منظم و مرتبي تبديل مي كرد، زيرا داشتن حمام و مسجد نشانه شهر است.[7] علاوه بر مناطق ذكر شده پيروان و داعيان اسماعيلي در ديگر سرزمينهايي كه حضور داشتند اقدام به بناي مسجد نمودند.
محمد بن قاسم يكي از داعيان اسماعيليه در قرن چهارم كه در سرزمين هند منطقه مولتان را تسخير مي كند و معابد هندوها را به تصرف در مي آورد در نزديكي معبد هندوها مسجدي بنا مي كند كه مورد استفاده مسلمين باشد و همچنين داعي ديگر بنام جولم مسجد قديمي امويان را كه در هند متروك شده بود، تعمير مي كند و در اذان عبارت (حي علي خير العمل) را مرسوم مي كند.[8] امروزه نيز اسماعيليان در كشورهاي مختلف آنهايي كه اعتقاد به باطني گري و يا تعطيل شرايع ندارند در بين مسلمين و مذا هب ديگر يا تقيةً و يا آشكارا از اماكن اسلامي كه مسجد يكي از آنها است استفاده مي كنند چنانچه اسماعيليان بهره مثل ساير مسلمين به حج و نماز و روزه و جهاد و ساير فروع دين كاملاً معتقدند و براي زيارت روضه مطهر رسول الله ـ صلّي الله عليه و آله ـ و مرقد ائمه ـ عليهم السّلام ـ تا امام ششم به مدينه و عراق مي روند و قبور ائمه و داعيان اسماعيلي را نيز زيارت مي كنند، ولي گروه ديگر از اسماعيليه كه به آقا خانيه موسوم هستند بر عكس بهره به مراسم عبادي و ديني چندان اهميّت نمي دهند.[9]
بنابراين با توجه به آثاري از اسماعيليه در دوره هاي مختلف تاريخي باقي مانده در زمينه ساخت مساجد و اجراي مراسم عبادي در آن و همچنين تأكيد به اين امر در كتب فقهي اسماعيليه از جمله دعائم الاسلام كه بصورت قانون فقهي اسماعيليه بالاخص در دوره فاطميان بود مي توان به اين نتيجه رسيد كه اسماعيليه نيز مثل ساير مسلمين به مسجد اهميت مي دادند و مراسم عبادي را مثل مسلمين در مساجد به جا مي آوردند البته بجز گروههايي كه معتقد به باطني گري و تعطيل شرايع ديني هستند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1.تاريخ اسماعيليه، محمد خراساني فدائي.
2. تاريخ مساجد تاريخيه، حسن عبدالوهاب.
3. دعائم الاسلام. ج 1، قاضي نعمان.
[1] . گروه مذاهب اسلامي، اسماعيليه (مجموعه مقالات)، قم، مركز مطالعات و تحقيقات اديان و مذاهب، چاپ اول 1381ش، ص320.
[2] . نعمان بن محمد مغربي، دعائم الاسلام، دارالمعارف، 1383، ج1، ص148.
[3] . هاشم عثمان، اسماعيليه بين الحقايق و الاباطيل، بيروت، موسسه اعلمي للمطبوعات، چاپ اول، 1419ق، ص282.
[4] . همان، ص301.
[5] . دايرة المعارف بزرگ اسلامي، ج8، واژه الازهر.
[6] . مارشال هاجس، فرقه اسماعيليه، ترجمة فريدون بدره اي، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامي، چاپ سوم، 1369، ص282.
[7] . همان، ص285.
[8] . رضوي، سيد عباس اطهر، شيعه در هند، ترجمه و انتشار مركز مطالعات و تحقيقات اسلامي چاپ اول، 1376، ج1، ص237.
[9] . رباني گلپايگاني، علي، فرق و مذاهب كلامي، قم، مركز جهاني علوم اسلامي، چاپ سوم، 1383، ص95ـ96.
( اندیشه قم )
اسماعيليه يكي از فرقههاي مهم شيعه است كه پس از اثني عشريه بيشترين تعداد پيروان را در ميان شيعيان جهان دارد. اسماعيليان كه در طول تاريخ دوازده قرني خود به شاخه هاي متعدد منقسم شده و اغلب به صورت مخفيانه و جماعت هاي پراكنده با زبانها و نژادهاي متفاوت خود در پهناي دنياي اسلام زيسته اند. اكنون در بيش از بيست و پنج كشور در آسيا و آفريقا و اروپا و امريكا پراكنده هستند. اسماعيليان تاريخ پر حادثه اي داشته اند. آنها دو بار در قرون وسطي، طي دوره هاي خلافت فاطميان و دولت نزاريان، موفق به تأسيس حكومتهاي مستقل شدند و از همان دوره نيز آثار و ابنيه اسلامي در قلمرو حكومتي خود به يادگار گذاشتند كه يكي از آثار ديني و فرهنگي كه از اسماعيليه در شهرهاي مختلف بيادگار مانده عبارت است از مساجدي كه در دوره هاي اقتدار اسماعيليان و همچنين در دوره هايي كه به شريعت پايبند بودند بنا كرده اند.
وقتي كه به كتب فقهي اسماعيليه كه مهمترين آن كتاب فقهي دعائم الاسلام از قاضي نعمان[1] است مراجعه مي كنيم مي بينيم احاديث زيادي از پيامبر و ائمه معصومين ـ عليهم السّلام ـ در باب احكام و آداب مسجد ذكر شده است. اين كتاب در واقع قانون فقهي فاطميون و اسماعيليه است و در باب مربوط به مسجد و اهميت مسجد در اسلام[2] غالباً همان احكام و آدابي ذکر شده است كه شيعيان هم به آن اعتقاد دارند و اين نشان دهنده اين معنا است كه فاطميان به مسجد اهميت مي دادند. در شهرهايي كه در دوره فاطميان در شمال آفريقا ساخته شد مساجدي از دوره فاطميان باقي مانده است از آن جمله مسجدي در شهر مهديه را بايد نام برد. اولين شهر بنا شده توسط فاطميان اسماعيلي است و مسجد آن به مسجد جامع اعظم معروف است. اين مسجد مورد تعريف و توصيف جغرافي دانان نيز واقع شده است.[3] و همچنين مساجد متعددي در قاهره (فسطاط) دومين شهر بنا شده بدست فاطميان احداث شده است. اين مساجد در طول حكومت فاطميان در مصر و در زمان خلفاي فاطمي بنا شدند و بيانگر توجه اسماعيليان اوليه به ابنيه اسلامي و همچنين عمل به شريعت بوده از جمله آن مساجد مي توان به جامع الازهر، جامع الحاكم (گفته شده تاج مساجد قاهره است). جامع الاقمر، جامع الظافر، جامع راشدة، جامع مقسل و مساجد ديگر اشاره کرد.[4]
مسجد الازهر اولين مسجد بنا شده در قاهره به دست فاطميان اسماعيلي است و اولين نماز جمعه را فاطميان در اين مسجد اقامه كردند.[5]
غير از دوره خلفاي فاطمي در دوره نزاريان در ايران نيز حاكمان الموت و قلاع اسماعيلي به امر ساخت مسجد و اجراي احكام ديني در آنها اهتمام مي ورزيدند البته قبل از اعلام قيامت و برداشتن شريعت توسط حسن دوم و همچنين بعد از آن چنانچه در منابع آمده كه: قوانين شرعي پس از چهل و هفت سال تعليق، دوباره در سرزمينهاي اسماعيليان استقرار يافت و نسل جوان مجبور گشت كه حداقل به نحوة انجام فرائض ديني مسلمانان آشنا گردند. جلال الدين حسن فرمود: تا مساجد را عمارت كردند و از اطراف خراسان و عراق فقها را طلب داشت تا به قضا و خطابت و ديگر مشاغل ديني در ملك او قيام نمودند[6] و همچنين دستور داده بود كه در تمام دهات و روستاها نه تنها مسجد بلكه حمام نيز احداث كنند و اين امر روستاها را به شهر كوچك منظم و مرتبي تبديل مي كرد، زيرا داشتن حمام و مسجد نشانه شهر است.[7] علاوه بر مناطق ذكر شده پيروان و داعيان اسماعيلي در ديگر سرزمينهايي كه حضور داشتند اقدام به بناي مسجد نمودند.
محمد بن قاسم يكي از داعيان اسماعيليه در قرن چهارم كه در سرزمين هند منطقه مولتان را تسخير مي كند و معابد هندوها را به تصرف در مي آورد در نزديكي معبد هندوها مسجدي بنا مي كند كه مورد استفاده مسلمين باشد و همچنين داعي ديگر بنام جولم مسجد قديمي امويان را كه در هند متروك شده بود، تعمير مي كند و در اذان عبارت (حي علي خير العمل) را مرسوم مي كند.[8] امروزه نيز اسماعيليان در كشورهاي مختلف آنهايي كه اعتقاد به باطني گري و يا تعطيل شرايع ندارند در بين مسلمين و مذا هب ديگر يا تقيةً و يا آشكارا از اماكن اسلامي كه مسجد يكي از آنها است استفاده مي كنند چنانچه اسماعيليان بهره مثل ساير مسلمين به حج و نماز و روزه و جهاد و ساير فروع دين كاملاً معتقدند و براي زيارت روضه مطهر رسول الله ـ صلّي الله عليه و آله ـ و مرقد ائمه ـ عليهم السّلام ـ تا امام ششم به مدينه و عراق مي روند و قبور ائمه و داعيان اسماعيلي را نيز زيارت مي كنند، ولي گروه ديگر از اسماعيليه كه به آقا خانيه موسوم هستند بر عكس بهره به مراسم عبادي و ديني چندان اهميّت نمي دهند.[9]
بنابراين با توجه به آثاري از اسماعيليه در دوره هاي مختلف تاريخي باقي مانده در زمينه ساخت مساجد و اجراي مراسم عبادي در آن و همچنين تأكيد به اين امر در كتب فقهي اسماعيليه از جمله دعائم الاسلام كه بصورت قانون فقهي اسماعيليه بالاخص در دوره فاطميان بود مي توان به اين نتيجه رسيد كه اسماعيليه نيز مثل ساير مسلمين به مسجد اهميت مي دادند و مراسم عبادي را مثل مسلمين در مساجد به جا مي آوردند البته بجز گروههايي كه معتقد به باطني گري و تعطيل شرايع ديني هستند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1.تاريخ اسماعيليه، محمد خراساني فدائي.
2. تاريخ مساجد تاريخيه، حسن عبدالوهاب.
3. دعائم الاسلام. ج 1، قاضي نعمان.
[1] . گروه مذاهب اسلامي، اسماعيليه (مجموعه مقالات)، قم، مركز مطالعات و تحقيقات اديان و مذاهب، چاپ اول 1381ش، ص320.
[2] . نعمان بن محمد مغربي، دعائم الاسلام، دارالمعارف، 1383، ج1، ص148.
[3] . هاشم عثمان، اسماعيليه بين الحقايق و الاباطيل، بيروت، موسسه اعلمي للمطبوعات، چاپ اول، 1419ق، ص282.
[4] . همان، ص301.
[5] . دايرة المعارف بزرگ اسلامي، ج8، واژه الازهر.
[6] . مارشال هاجس، فرقه اسماعيليه، ترجمة فريدون بدره اي، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامي، چاپ سوم، 1369، ص282.
[7] . همان، ص285.
[8] . رضوي، سيد عباس اطهر، شيعه در هند، ترجمه و انتشار مركز مطالعات و تحقيقات اسلامي چاپ اول، 1376، ج1، ص237.
[9] . رباني گلپايگاني، علي، فرق و مذاهب كلامي، قم، مركز جهاني علوم اسلامي، چاپ سوم، 1383، ص95ـ96.
( اندیشه قم )
