پرسش :
پيرامون بهداشت و طبابت در اسلام توضيح دهيد؟
پاسخ :
پيامبر اكرم اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ آخرين فرستادة خداوند است دينش كاملترين و جامع ترين اديان. يعني به همة ابعاد نيازهاي انسان در جهت سعادت دنيوي و اخروي اش پرداخته و چيزي را از قلم نيانداخته است. هدف اصلي انسان و آفرينش او، سير به سوي كمال و قرب خداوند است،برنامه ها و معارف اين دين هم بر همين هدف استوار است. بنابراين موضوع اصلي دين اسلام و كتابش قرآن مجيد، هدايت است و اگر مسائلي از علوم مختلف را مثلا از زمين شناسي، نجوم، زيست شناسي، پزشكي، فيزيك و... و ديگر علوم طبيعي در قرآن مجيد مي يابيم، بايد بدانيم كه همة اين اشاره ها در قرآن، با اهداف توحيدي و هدايت بشر، آورده شده اند. در اين نوشتار به موضوعِ «بهداشت و علم پزشكي» در قرآن و روايات ائمه ـ عليهم السّلام ـ مي پردازيم.
بهداشت و علم پزشكي در اسلام:
چونكه بهداشت جنبة پيش گيرانه دارد و علم پزشكي، جنبة درماني، روايات شريف بر امر بهداشت و نظافت، تاكيدات زيادي دارند. پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمودند: تا آنجا كه مي توانيد نظافت و بهداشت را رعايت كنيد. زيرا اسلام بر نظافت بنا شده است و فقط انسان پاكيزه وارد بهشت مي شود.[1] همچنين امام رضا ـ عليه السّلام ـ نظافت و پاكيزگي را از صفات انبياء الهي مي دانند.[2] و نيز، پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ براي اينكه مخاطبان خود را به حفظ بهداشت و نظافت تشويق نمايد، مي فرمايد: خداوند متعال خود پاك و پاكيزه است و نظافت و پاكي را دوست دارد.[3] ارزش اين توصيه ها و اين فرهنگ بهداشت مدار، موقعي ظاهر مي شود كه وضع بهداشتي و غذائي مردم عرب قبل از اسلام را در كلام امام علي ـ عليه السّلام ـ اين چنين بشنويم: «خداوند، پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ را هشدار دهندة جهانيان مبعوث نمود... آنگاه كه شما ملت عرب، بدترين دين را داشتيد و در بدترين خانه ها زندگي مي كرديد، ميان غارها و سنگ هاي خشن و مارهاي سمي خطرناكِ فاقد شنوايي به سر مي برديد، آبهاي آلوده مي نوشيديد و غذاهاي ناگوار مي خورديد... »[4]
نزول قرآن در اين عصر ظلمت جهل و ظلم، چون برقي درخشيد و از اعراب و ملتهاي مسلمان، چونان تمدن عظيمي برپا كرد كه چشم جهانيان را خيره ساخت. يكي از عرصه هاي اين تمدن عظيم، علوم پزشكي بود به طوري كه پس از مدتي كوتاه، در كشورهاي اسلامي پزشكان بزرگي ظاهر گشتند و شهرت آنها به طوري جهاني شد كه پي يررسو مي نويسد: «يكي از پادشاهان اروپا (منطقة باستيل) هنگامي كه بيمار شد براي معالجه به نزد دشمنان خود (يعني مسلمانان) به شهر قرطيه آمد.»[5] اين پيشرفت ها سير صعودي داشت، چنانكه دكتر احمد عيسي بك در «تاريخ البيمارستانات في الاسلام» حدود 80 بيمارستان را در كشورهاي اسلامي (در گذشته) بر مي شمارد.[6] يكي از اين بيمارستانها، بيمارستانِ كبير منصوري (684 ق) در مصر بود كه بزرگترين بيمارستان قرون وسطي بود[7] و براي بيماران مختلف بخش هاي جداگانه داشت و شامل قسمت هاي داروخانه، تجربه خانه، بخش سرپائي، مطبخ، حمام،كتابخانه، مسجد و سالن مطالعه بود.[8]
از پزشكان برجستة مسلمان مي توان محمد بن زكريا رازي (251-313 ق) و ابوريحان بيروني (364-430 ق) و بو علي سينا (371-428 ق يا 980-1307م) را مي توان نام برد كه كتاب قانون او، تا سالها در دانشگاه ها ي اروپا مورد استفاده بود، به طوري كه دكتر مونتگمري وات، مورخ شهير انگليس در كتاب خود، پزشكي اروپا را تا قرنهاي 15 و 16 ميلادي، وابسته به پزشكي اعراب (مسلمانان) مي داند.[9] قرآن كه فروزندة مشعل علم و دانش و خردمندي و تفكر است،[10] با بياناتي مختلف انسان را به تفكر در مورد ساختمان وجودي حيوانات فرا مي خواند[11] و يا به شناخت غذاها دعوت مي كند[12] و يا به تفكر و دقت در مورد شناخت خلقت انسان و مراحل جنيني او فرا مي خواند[13] و يا دستوراتي مي فرمايد كه جنبة بهداشتي هم دارد، كه در ادامه به آنها اشاره مي شود.
براي پي گيري آسانتر بحث، مطالب را به پنج عنوان تقسيم مي كنيم: الف) بهداشت غذايي ب) بهداشت فردي ج) بهداشت عمومي ج) بهداشت جنسي د) بهداشت رواني. براي رعايتِ اختصار اين نوشتار، براي عنوان «بهداشت رواني» چند منبع معرفي مي نمائيم[14] و به اشاره اي گذرا به «بهداشت جنسي» بسنده مي كنيم:
بهداشت جنسي: در مسايل بهداشت جنسي مسائلي مطرح شده كه علم روز نيز آن را تاكيد كرده است.
ـ ممنوعيت آميزش با زنان در حالت عادت ماهيانه: قرآن مي فرمايد: «و از تو دربارة حيض سوال مي كنند، بگو چيز زيان باري است و لذا در حالت قاعدگي از زنان كناره گيري نمائيد و با آنها نزديكي ننمائيد تا پاك شوند.»[15]
ـ ممنوعيت زنا: كه قرآن از آن به «فاحشه» ياد كرده است.[16]
ـ ممنوعيت هم جنس بازي (لواط)[17]
ـ ممنوعيت استمنا (خود ارضائي) كه حرام است.[18]
بهداشت غذايي:
ـ دعوت به غذاهاي پاك و پاكيزه (طيب): «اي مردم از آنچه در زمين است، حلال و پاكيزه را تناول كنيد.»[19]
ـ ممنوعيت غذاهاي غير بهداشتي (خبيث): «و (آن رسول) بر آنان، هر غذاي پاكيزه و مطبوع را حلال و هر چيز پليد و منفور را حرام مي گرداند.»[20]
ـ ممنوعيت گوشت مردار و خوك: «همانا او گوشت مردار و خوك و... را بر شما حرام كرد و... »[21]
ـ ممنوعيت نوشيدن خون و شراب:[22] دكتر محمد علي رضائي، در مورد ممنوعيت گوشت مردار و خوك و خون و شراب، بحث هاي علمي و پزشكي مفيدي نموده اند و نظرات پزشكان متعددي را جمع آوري كرده است.[23]
ـ سفارش در مورد سبزيجات: نقل مي كنند كه حضرت علي ـ عليه السّلام ـ بر سفره اي نمي نشستند الا اينكه بر آن سبزي باشد[24] و براي ميوه ها و سبزيجات خواص زيادي ذكر فرمودند كه براي اختصار به معرفي منبع آن، بسنده مي شود.[25]
توصيه هاي بهداشتي در مورد غذا خوردن: امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: كسي كه دوست دارد، خير خانه اش، زياد شود، قبل از شروع به غذا خوردن وضو بگيرد... [26]. همچنين، حضرت علي ـ عليه السّلام ـ در توصيه اي به امام حسن ـ عليه السّلام ـ به خصلت هايي اشاره نمودند كه انسان را از طب بي نياز مي كند. بر سفره منشين الا وقتي كه اشتها داري و خوب غذا را بجو... »[27]
بهداشت فردي: در دين ما مسائلي مطرح شده كه يكي از آثار آن بهداشت و نظافت است و حكمت هايي نيز دارد كه خداوند جهان به آن عالم است.
وضو: با واجب شدن وضو براي هر نماز، هر مسلمان در 24 ساعت حداقل سه بار بايد دست و صورت خود را بشويد.
غسل: در اسلام غسل هاي واجب و غسل هاي بسيار زياد مستحبي وجود دارد (مثل غسل جمعه) كه يكي از اسرار بي شمار اين غسل ها، بهداشت و نظافت مي تواند باشد. البته حكمت هايي نيز دارد كه ما انسان ها بخاطر محدوديت درك به كنه آن نمي رسيم.
ـ پاكيزگي لباس: كه يكي از شرط هاي لباس نماز گزار است و هر مسلمان براي 5 نماز واجب خود بايد لباس تميز و پاكيزه بپوشد در غير نماز هم مسلمان بايد لباس پاكيزه بپوشد. پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمودند: هر كس لباس مي گيرد (و مي پوشد) بايد آنرا پاكيزه كند.»[28]
ـ بهداشت دهان و دندان: امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمودند: مسواك زدن، پاك كنندة دهان است و مورد رضاي خداوند.[29] همچنين فرمودند: با خلال كردن، غذا (در لاي دندانها) نمي ماند و بو نمي دهد و لذا حضرت ـ عليه السّلام ـ به خلال كردن و نوع چوب آن سفارش مي فرمودند.[30]
ـ كوتاه كردن شارب (سبيل، موي روي لب): امام علي ـ عليه السّلام ـ: گرفتن شارب را نوعي نظافت مي دانند.[31]
ـ حمام: مولا علي ـ عليه السّلام ـ در تعريف و تمجيد از اين مكان فرمودند: «چه جاي خوبي است حمام كه به ياد آتش جهنم مي اندازد و چرك را مي برد.»[32]
ـ حجامت: آن حضرت ـ عليه السّلام ـ اين كار را موجب سلامتي بدن و استحكام عقل، مي دانند.[33] و دستورات و مطالب ديگري كه به اين تعداد بسنده مي شود.
بهداشت عمومي: براي نمونه مي توان دو مورد زير را مورد توجه قرار دهيم.
ـ جمع آوري زباله: مولا علي ـ عليه السّلام ـ فرمودند: دستمال آلوده را در خانه نگذاريد زيرا محل رشد شيطان (ميكروب) است.[34]
ـ بهداشت خانه: امام باقر ـ عليه السّلام ـ فرمودند: «جارو كشيدن خانه، فقر را مي برد.»[35] و امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمودند: خانه هايتان را از تار عنكبوت پاك كنيد و الا باعث فقر مي شود.[36] و نيز فرمودند: خاكروبه را پشت در قرار ندهيد زيرا محل شيطان (ميكروب) است.[37]
منابعي براي مطالعة بيشتر:
دكتر شهيد پاك نژاد، سيد رضا، اولين دانشگاه و آخرين پيامبر، يزد، بنياد فرهنگي شهيد پاك نژاد، 1360، كه عناوين آن به شرح زير است: اسلام و ميكروب شناسي، زيست شناسي و جنين شناسي، ج 1 ـ اسلام و بهداشت شهر و اجتماع، ج 2 ـ بهداشت تغذيه در اسلام (فلسفه روزه) ج 3 و 4 ـ خوردني هائي كه نامشان در قرآن و روايات آمده (عسل)، ج 5 ـ (شير)، ج 6 ـ (خرما و انگور)، ج 7 ـ (گوشت)، ج 8 ـ (ميوه و سبزي)، ج 9 و 10 ـ بهداشت بدن، ج 12 و 13 و 15 و 19 ـ ورزش، ج 14 ـ بهداشت خواب و خوابيدن، ج 17 ـ بهداشت لباس، ج 18 ـ
دكتر رضائي، محمد علي، پژوهش در اعجاز علمي قرآن (علوم زيستي و پزشكي)، ج 2.
دشتي محمد، مجموعة الگوهاي رفتاري امام علي ـ عليه السّلام ـ، بهداشت و درمان.
دكتر صبور احمد، آئين بهزيستي در اسلام، 3 جلد.
پيامبر اسلام (ص)فرمودند:
«لا خير في الحياة الا مع الصحة»
«خيري در زندگي نيست مگر با صحت (و سلامتي)»[38]
----------------------------------
[1] . الري شهري محمد، ميزان الحكمه، دار الحديث، الطبعة الاولي، ج 4، ح 20327.
[2] . همان، ح 20330.
[3] . همان، ح 20314.
[4] . حضرت علي ـ عليه السّلام ـ؛ نهج البلاغه، ترجمة محمد دشتي، انتشارات عصر ظهور، چاپ اول، 1379، خطبة 26/1، ص 72.
[5] . رضائي، محمد علي، پژوهش در اعجاز علمي قرآن (علوم زيست شناسي و پزشكي)؛ رشت؛ انتشارات كتاب مبين، چاپ دوم، 1381، ج 2، ص 298، به نقل از تاريخ علم، ص 117.
[6] . همان، ص 297.
[7] . قرون وسطي، دوره اي طولاني از تاريخ غرب را در بر مي گيرد كه از سدة چهارم ميلادي تا چهاردهم را شامل مي شود. برخي اين دوره را دوران «تاريكي فكر و انديشه» ناميده اند. (Dark Ages). براي مطالعة ر. ك: رهنمائي احمد؛ غرب شناسي، انتشارات موسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني (رحمة الله عليه).
[8] . پژوهش در اعجاز علمي قرآن، ج 2، ص 298، به نقل از: رحلة ابن بطوطه، چاپ پاريس، ج 1، ص 71.
[9] . وات، مونتگمري، تاثير اسلام بر اروپاي قرون وسطي، ترجمه و توضيح: حسين عبدالمحمدي، قم، انتشارات موسسة آموزش و پژوهشي امام خميني (رحمة الله عليه)، چاپ اول، 1378، 117. براي مطالعة بيشتر ر. ك به: همين، صص 76-71 و صص 118-114.
[10] . اشاره به حديث پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ: اطلبوا العلم ولو بالصين. فان طلب العلم فريضة علي كل مسلم ، ميزان الحكمة، ج 3، ص 2069.
[11] . «آيا به شتر نمي نگرند كه چگونه آفريده شده است.» سورة غاشيه، آية 17.
[12] . «پس انسان به غذاي خويش بنگرد (و تفكر كند.)» سورة عبس، آية 24.
[13] . «به درستي كه ما انسان را از آب نطفه مختلط آفريديم... »، سورة انسان، آية 2.
[14] . ر. ك: پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، ج 2، صص 404-395 ـ بهداشت روان در اسلام، مهدي صانعي، مجموعه مقالات اولين همايش بين المللي نقس دين در بهداشت روان، (آذر 76)، دفتر نشر نويد.
[15] . سورة بقره، آية 222.
[16] . سورة اسراء، آية 32 و نيز سورة ممتحنه، آية 12، سورة نور، آية 3 و 2.
[17] . ر. ك: سورة شعرا، آية 165، سورة اعراف، آية 80، سورة عنكبوت، آية 28.
[18] . دكتر رضائي در مورد حكمت ها و اسرار علمي و پزشكي اين چهار مورد توضيحات مفصلي دارند، ر. ك: پژوهش در اعجاز علمي قرآن، ج 2، صص 370- 375، صص 379 - 384، صص 389- 391، صص 394 - 392.
[19] . سورة بقره، آية 168، و نيز: سورة مائده، آية 88، سورة انفال، آية 69، سورة نحل، آية 114.
[20] . سورة اعراف، آية 175.
[21] . سورة انعام، آية 145 و نيز: سورة نحل، آية 115، سورة بقره، آية 173، سورة مائده، آية 3.
[22] . همان و سورة بقره، آية 219.
[23] . ر.ك: پژوهش در اعجاز علمي قرآن، ج 2، صص 319 - 315، صص 325 - 320، صص 330 - 327، صص 341 - 336.
[24] . الحر العاملي، تفصيل وسائل الشيعه، تحقيق و نشر، موسسة‌آل البيت لاحياء التراث، الطبعة الثانيه، 1414 ق، ج 24، ص 419، ح 30946.
[25] . دشتي محمد، مجموعه الگوهاي رفتاري امام علي ـ عليه السّلام ـ، بهداشت و درمان، تهران، سازمان تحقيقات نيروي مقاومت بسيج، چاپ اول، 1380، فصل 8.
[26] . الشيخ صدوق، الخصال يا التحقيق، علي اكبر الغفاري، جماعة المدرسين الحوزه العلميه، ص 13.
[27] . وسائل الشيعه، ج 24، ص 245، ح 30451.
[28] . ميزان الحكمه، ج 4، ح 20332.
[29] . الشيخ الكليني، فروع الكافي، التحقيق، علي اكبر الغفاري، دارالكتب الاسلاميه، آخوندي، الطبعة الثالثه، 1367 ه، ج 6، ص 496، باب السواك، ح 4.
[30] . وسائل الشيعه، ج 24، ص 425.
[31] . الحراني ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول ـ صلّي الله عليه و آله ـ، التحقيق علي اكبر الغفاري، موسسة النشر الاسلامي لجماعة المدرسين، الطبعة الثانية، 1404 ق، ص 100.
[32] . وسائل الشيعه. ج 2، ص 29، ح 1383.
[33] . مجلسي محمد باقر، حلية المتقين، باب 9، فصل 12.
[34] .. واژة شيطان، به هر دو موجود پليد گفته مي شود. فروع الكافي، ج 6، ص 299، باب النوادر، ح 18.
[35] . ميزان الحكمه، ج 4، ح 20321.
[36] . همان، ج 4، ح 20326.
[37] . همان، ج 4، ح 20323.
[38] . طب النبي و طب الصادق ـ عليهم السلام ـ ، روش تندرستي در اسلام، نوشتة ابوالعباس مستغفري، ترجمة يعقوب مراغي، چاپ سوم، 1381، انتشارات مومنين، ص 15.
( اندیشه قم )
پيامبر اكرم اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ آخرين فرستادة خداوند است دينش كاملترين و جامع ترين اديان. يعني به همة ابعاد نيازهاي انسان در جهت سعادت دنيوي و اخروي اش پرداخته و چيزي را از قلم نيانداخته است. هدف اصلي انسان و آفرينش او، سير به سوي كمال و قرب خداوند است،برنامه ها و معارف اين دين هم بر همين هدف استوار است. بنابراين موضوع اصلي دين اسلام و كتابش قرآن مجيد، هدايت است و اگر مسائلي از علوم مختلف را مثلا از زمين شناسي، نجوم، زيست شناسي، پزشكي، فيزيك و... و ديگر علوم طبيعي در قرآن مجيد مي يابيم، بايد بدانيم كه همة اين اشاره ها در قرآن، با اهداف توحيدي و هدايت بشر، آورده شده اند. در اين نوشتار به موضوعِ «بهداشت و علم پزشكي» در قرآن و روايات ائمه ـ عليهم السّلام ـ مي پردازيم.
بهداشت و علم پزشكي در اسلام:
چونكه بهداشت جنبة پيش گيرانه دارد و علم پزشكي، جنبة درماني، روايات شريف بر امر بهداشت و نظافت، تاكيدات زيادي دارند. پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمودند: تا آنجا كه مي توانيد نظافت و بهداشت را رعايت كنيد. زيرا اسلام بر نظافت بنا شده است و فقط انسان پاكيزه وارد بهشت مي شود.[1] همچنين امام رضا ـ عليه السّلام ـ نظافت و پاكيزگي را از صفات انبياء الهي مي دانند.[2] و نيز، پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ براي اينكه مخاطبان خود را به حفظ بهداشت و نظافت تشويق نمايد، مي فرمايد: خداوند متعال خود پاك و پاكيزه است و نظافت و پاكي را دوست دارد.[3] ارزش اين توصيه ها و اين فرهنگ بهداشت مدار، موقعي ظاهر مي شود كه وضع بهداشتي و غذائي مردم عرب قبل از اسلام را در كلام امام علي ـ عليه السّلام ـ اين چنين بشنويم: «خداوند، پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ را هشدار دهندة جهانيان مبعوث نمود... آنگاه كه شما ملت عرب، بدترين دين را داشتيد و در بدترين خانه ها زندگي مي كرديد، ميان غارها و سنگ هاي خشن و مارهاي سمي خطرناكِ فاقد شنوايي به سر مي برديد، آبهاي آلوده مي نوشيديد و غذاهاي ناگوار مي خورديد... »[4]
نزول قرآن در اين عصر ظلمت جهل و ظلم، چون برقي درخشيد و از اعراب و ملتهاي مسلمان، چونان تمدن عظيمي برپا كرد كه چشم جهانيان را خيره ساخت. يكي از عرصه هاي اين تمدن عظيم، علوم پزشكي بود به طوري كه پس از مدتي كوتاه، در كشورهاي اسلامي پزشكان بزرگي ظاهر گشتند و شهرت آنها به طوري جهاني شد كه پي يررسو مي نويسد: «يكي از پادشاهان اروپا (منطقة باستيل) هنگامي كه بيمار شد براي معالجه به نزد دشمنان خود (يعني مسلمانان) به شهر قرطيه آمد.»[5] اين پيشرفت ها سير صعودي داشت، چنانكه دكتر احمد عيسي بك در «تاريخ البيمارستانات في الاسلام» حدود 80 بيمارستان را در كشورهاي اسلامي (در گذشته) بر مي شمارد.[6] يكي از اين بيمارستانها، بيمارستانِ كبير منصوري (684 ق) در مصر بود كه بزرگترين بيمارستان قرون وسطي بود[7] و براي بيماران مختلف بخش هاي جداگانه داشت و شامل قسمت هاي داروخانه، تجربه خانه، بخش سرپائي، مطبخ، حمام،كتابخانه، مسجد و سالن مطالعه بود.[8]
از پزشكان برجستة مسلمان مي توان محمد بن زكريا رازي (251-313 ق) و ابوريحان بيروني (364-430 ق) و بو علي سينا (371-428 ق يا 980-1307م) را مي توان نام برد كه كتاب قانون او، تا سالها در دانشگاه ها ي اروپا مورد استفاده بود، به طوري كه دكتر مونتگمري وات، مورخ شهير انگليس در كتاب خود، پزشكي اروپا را تا قرنهاي 15 و 16 ميلادي، وابسته به پزشكي اعراب (مسلمانان) مي داند.[9] قرآن كه فروزندة مشعل علم و دانش و خردمندي و تفكر است،[10] با بياناتي مختلف انسان را به تفكر در مورد ساختمان وجودي حيوانات فرا مي خواند[11] و يا به شناخت غذاها دعوت مي كند[12] و يا به تفكر و دقت در مورد شناخت خلقت انسان و مراحل جنيني او فرا مي خواند[13] و يا دستوراتي مي فرمايد كه جنبة بهداشتي هم دارد، كه در ادامه به آنها اشاره مي شود.
براي پي گيري آسانتر بحث، مطالب را به پنج عنوان تقسيم مي كنيم: الف) بهداشت غذايي ب) بهداشت فردي ج) بهداشت عمومي ج) بهداشت جنسي د) بهداشت رواني. براي رعايتِ اختصار اين نوشتار، براي عنوان «بهداشت رواني» چند منبع معرفي مي نمائيم[14] و به اشاره اي گذرا به «بهداشت جنسي» بسنده مي كنيم:
بهداشت جنسي: در مسايل بهداشت جنسي مسائلي مطرح شده كه علم روز نيز آن را تاكيد كرده است.
ـ ممنوعيت آميزش با زنان در حالت عادت ماهيانه: قرآن مي فرمايد: «و از تو دربارة حيض سوال مي كنند، بگو چيز زيان باري است و لذا در حالت قاعدگي از زنان كناره گيري نمائيد و با آنها نزديكي ننمائيد تا پاك شوند.»[15]
ـ ممنوعيت زنا: كه قرآن از آن به «فاحشه» ياد كرده است.[16]
ـ ممنوعيت هم جنس بازي (لواط)[17]
ـ ممنوعيت استمنا (خود ارضائي) كه حرام است.[18]
بهداشت غذايي:
ـ دعوت به غذاهاي پاك و پاكيزه (طيب): «اي مردم از آنچه در زمين است، حلال و پاكيزه را تناول كنيد.»[19]
ـ ممنوعيت غذاهاي غير بهداشتي (خبيث): «و (آن رسول) بر آنان، هر غذاي پاكيزه و مطبوع را حلال و هر چيز پليد و منفور را حرام مي گرداند.»[20]
ـ ممنوعيت گوشت مردار و خوك: «همانا او گوشت مردار و خوك و... را بر شما حرام كرد و... »[21]
ـ ممنوعيت نوشيدن خون و شراب:[22] دكتر محمد علي رضائي، در مورد ممنوعيت گوشت مردار و خوك و خون و شراب، بحث هاي علمي و پزشكي مفيدي نموده اند و نظرات پزشكان متعددي را جمع آوري كرده است.[23]
ـ سفارش در مورد سبزيجات: نقل مي كنند كه حضرت علي ـ عليه السّلام ـ بر سفره اي نمي نشستند الا اينكه بر آن سبزي باشد[24] و براي ميوه ها و سبزيجات خواص زيادي ذكر فرمودند كه براي اختصار به معرفي منبع آن، بسنده مي شود.[25]
توصيه هاي بهداشتي در مورد غذا خوردن: امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: كسي كه دوست دارد، خير خانه اش، زياد شود، قبل از شروع به غذا خوردن وضو بگيرد... [26]. همچنين، حضرت علي ـ عليه السّلام ـ در توصيه اي به امام حسن ـ عليه السّلام ـ به خصلت هايي اشاره نمودند كه انسان را از طب بي نياز مي كند. بر سفره منشين الا وقتي كه اشتها داري و خوب غذا را بجو... »[27]
بهداشت فردي: در دين ما مسائلي مطرح شده كه يكي از آثار آن بهداشت و نظافت است و حكمت هايي نيز دارد كه خداوند جهان به آن عالم است.
وضو: با واجب شدن وضو براي هر نماز، هر مسلمان در 24 ساعت حداقل سه بار بايد دست و صورت خود را بشويد.
غسل: در اسلام غسل هاي واجب و غسل هاي بسيار زياد مستحبي وجود دارد (مثل غسل جمعه) كه يكي از اسرار بي شمار اين غسل ها، بهداشت و نظافت مي تواند باشد. البته حكمت هايي نيز دارد كه ما انسان ها بخاطر محدوديت درك به كنه آن نمي رسيم.
ـ پاكيزگي لباس: كه يكي از شرط هاي لباس نماز گزار است و هر مسلمان براي 5 نماز واجب خود بايد لباس تميز و پاكيزه بپوشد در غير نماز هم مسلمان بايد لباس پاكيزه بپوشد. پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمودند: هر كس لباس مي گيرد (و مي پوشد) بايد آنرا پاكيزه كند.»[28]
ـ بهداشت دهان و دندان: امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمودند: مسواك زدن، پاك كنندة دهان است و مورد رضاي خداوند.[29] همچنين فرمودند: با خلال كردن، غذا (در لاي دندانها) نمي ماند و بو نمي دهد و لذا حضرت ـ عليه السّلام ـ به خلال كردن و نوع چوب آن سفارش مي فرمودند.[30]
ـ كوتاه كردن شارب (سبيل، موي روي لب): امام علي ـ عليه السّلام ـ: گرفتن شارب را نوعي نظافت مي دانند.[31]
ـ حمام: مولا علي ـ عليه السّلام ـ در تعريف و تمجيد از اين مكان فرمودند: «چه جاي خوبي است حمام كه به ياد آتش جهنم مي اندازد و چرك را مي برد.»[32]
ـ حجامت: آن حضرت ـ عليه السّلام ـ اين كار را موجب سلامتي بدن و استحكام عقل، مي دانند.[33] و دستورات و مطالب ديگري كه به اين تعداد بسنده مي شود.
بهداشت عمومي: براي نمونه مي توان دو مورد زير را مورد توجه قرار دهيم.
ـ جمع آوري زباله: مولا علي ـ عليه السّلام ـ فرمودند: دستمال آلوده را در خانه نگذاريد زيرا محل رشد شيطان (ميكروب) است.[34]
ـ بهداشت خانه: امام باقر ـ عليه السّلام ـ فرمودند: «جارو كشيدن خانه، فقر را مي برد.»[35] و امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمودند: خانه هايتان را از تار عنكبوت پاك كنيد و الا باعث فقر مي شود.[36] و نيز فرمودند: خاكروبه را پشت در قرار ندهيد زيرا محل شيطان (ميكروب) است.[37]
منابعي براي مطالعة بيشتر:
دكتر شهيد پاك نژاد، سيد رضا، اولين دانشگاه و آخرين پيامبر، يزد، بنياد فرهنگي شهيد پاك نژاد، 1360، كه عناوين آن به شرح زير است: اسلام و ميكروب شناسي، زيست شناسي و جنين شناسي، ج 1 ـ اسلام و بهداشت شهر و اجتماع، ج 2 ـ بهداشت تغذيه در اسلام (فلسفه روزه) ج 3 و 4 ـ خوردني هائي كه نامشان در قرآن و روايات آمده (عسل)، ج 5 ـ (شير)، ج 6 ـ (خرما و انگور)، ج 7 ـ (گوشت)، ج 8 ـ (ميوه و سبزي)، ج 9 و 10 ـ بهداشت بدن، ج 12 و 13 و 15 و 19 ـ ورزش، ج 14 ـ بهداشت خواب و خوابيدن، ج 17 ـ بهداشت لباس، ج 18 ـ
دكتر رضائي، محمد علي، پژوهش در اعجاز علمي قرآن (علوم زيستي و پزشكي)، ج 2.
دشتي محمد، مجموعة الگوهاي رفتاري امام علي ـ عليه السّلام ـ، بهداشت و درمان.
دكتر صبور احمد، آئين بهزيستي در اسلام، 3 جلد.
پيامبر اسلام (ص)فرمودند:
«لا خير في الحياة الا مع الصحة»
«خيري در زندگي نيست مگر با صحت (و سلامتي)»[38]
----------------------------------
[1] . الري شهري محمد، ميزان الحكمه، دار الحديث، الطبعة الاولي، ج 4، ح 20327.
[2] . همان، ح 20330.
[3] . همان، ح 20314.
[4] . حضرت علي ـ عليه السّلام ـ؛ نهج البلاغه، ترجمة محمد دشتي، انتشارات عصر ظهور، چاپ اول، 1379، خطبة 26/1، ص 72.
[5] . رضائي، محمد علي، پژوهش در اعجاز علمي قرآن (علوم زيست شناسي و پزشكي)؛ رشت؛ انتشارات كتاب مبين، چاپ دوم، 1381، ج 2، ص 298، به نقل از تاريخ علم، ص 117.
[6] . همان، ص 297.
[7] . قرون وسطي، دوره اي طولاني از تاريخ غرب را در بر مي گيرد كه از سدة چهارم ميلادي تا چهاردهم را شامل مي شود. برخي اين دوره را دوران «تاريكي فكر و انديشه» ناميده اند. (Dark Ages). براي مطالعة ر. ك: رهنمائي احمد؛ غرب شناسي، انتشارات موسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني (رحمة الله عليه).
[8] . پژوهش در اعجاز علمي قرآن، ج 2، ص 298، به نقل از: رحلة ابن بطوطه، چاپ پاريس، ج 1، ص 71.
[9] . وات، مونتگمري، تاثير اسلام بر اروپاي قرون وسطي، ترجمه و توضيح: حسين عبدالمحمدي، قم، انتشارات موسسة آموزش و پژوهشي امام خميني (رحمة الله عليه)، چاپ اول، 1378، 117. براي مطالعة بيشتر ر. ك به: همين، صص 76-71 و صص 118-114.
[10] . اشاره به حديث پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ: اطلبوا العلم ولو بالصين. فان طلب العلم فريضة علي كل مسلم ، ميزان الحكمة، ج 3، ص 2069.
[11] . «آيا به شتر نمي نگرند كه چگونه آفريده شده است.» سورة غاشيه، آية 17.
[12] . «پس انسان به غذاي خويش بنگرد (و تفكر كند.)» سورة عبس، آية 24.
[13] . «به درستي كه ما انسان را از آب نطفه مختلط آفريديم... »، سورة انسان، آية 2.
[14] . ر. ك: پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، ج 2، صص 404-395 ـ بهداشت روان در اسلام، مهدي صانعي، مجموعه مقالات اولين همايش بين المللي نقس دين در بهداشت روان، (آذر 76)، دفتر نشر نويد.
[15] . سورة بقره، آية 222.
[16] . سورة اسراء، آية 32 و نيز سورة ممتحنه، آية 12، سورة نور، آية 3 و 2.
[17] . ر. ك: سورة شعرا، آية 165، سورة اعراف، آية 80، سورة عنكبوت، آية 28.
[18] . دكتر رضائي در مورد حكمت ها و اسرار علمي و پزشكي اين چهار مورد توضيحات مفصلي دارند، ر. ك: پژوهش در اعجاز علمي قرآن، ج 2، صص 370- 375، صص 379 - 384، صص 389- 391، صص 394 - 392.
[19] . سورة بقره، آية 168، و نيز: سورة مائده، آية 88، سورة انفال، آية 69، سورة نحل، آية 114.
[20] . سورة اعراف، آية 175.
[21] . سورة انعام، آية 145 و نيز: سورة نحل، آية 115، سورة بقره، آية 173، سورة مائده، آية 3.
[22] . همان و سورة بقره، آية 219.
[23] . ر.ك: پژوهش در اعجاز علمي قرآن، ج 2، صص 319 - 315، صص 325 - 320، صص 330 - 327، صص 341 - 336.
[24] . الحر العاملي، تفصيل وسائل الشيعه، تحقيق و نشر، موسسة‌آل البيت لاحياء التراث، الطبعة الثانيه، 1414 ق، ج 24، ص 419، ح 30946.
[25] . دشتي محمد، مجموعه الگوهاي رفتاري امام علي ـ عليه السّلام ـ، بهداشت و درمان، تهران، سازمان تحقيقات نيروي مقاومت بسيج، چاپ اول، 1380، فصل 8.
[26] . الشيخ صدوق، الخصال يا التحقيق، علي اكبر الغفاري، جماعة المدرسين الحوزه العلميه، ص 13.
[27] . وسائل الشيعه، ج 24، ص 245، ح 30451.
[28] . ميزان الحكمه، ج 4، ح 20332.
[29] . الشيخ الكليني، فروع الكافي، التحقيق، علي اكبر الغفاري، دارالكتب الاسلاميه، آخوندي، الطبعة الثالثه، 1367 ه، ج 6، ص 496، باب السواك، ح 4.
[30] . وسائل الشيعه، ج 24، ص 425.
[31] . الحراني ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول ـ صلّي الله عليه و آله ـ، التحقيق علي اكبر الغفاري، موسسة النشر الاسلامي لجماعة المدرسين، الطبعة الثانية، 1404 ق، ص 100.
[32] . وسائل الشيعه. ج 2، ص 29، ح 1383.
[33] . مجلسي محمد باقر، حلية المتقين، باب 9، فصل 12.
[34] .. واژة شيطان، به هر دو موجود پليد گفته مي شود. فروع الكافي، ج 6، ص 299، باب النوادر، ح 18.
[35] . ميزان الحكمه، ج 4، ح 20321.
[36] . همان، ج 4، ح 20326.
[37] . همان، ج 4، ح 20323.
[38] . طب النبي و طب الصادق ـ عليهم السلام ـ ، روش تندرستي در اسلام، نوشتة ابوالعباس مستغفري، ترجمة يعقوب مراغي، چاپ سوم، 1381، انتشارات مومنين، ص 15.
( اندیشه قم )
