پرسش :
سيره اجتماعي امام علي ـ عليه السلام ـ را بنويسيد.
پاسخ :
«سيره در زبان عربي از ماده سير است. سير به معناي رفتن و رفتار است، ولي سيره يعني نوع و سبک رفتار»[1] وقتي سخن از سيره امام علي ـ عليه السلام ـ مي شود يعني نوع سبک و متد رفتار آن حضرت، رفتاري که همواره در طول زندگي آن حضرت مراعات گرديده است و به صورت «سيره» درآمده است. اصول حاکم بر زندگي امام علي ـ عليه السلام ـ در همه ابعاد و زمينه ها مبتني بر قرآن و سنت پيامبر اکرم(ص) بوده است. در زمينه اجتماعي و برخورد با جامعه نيز آن حضرت روابط خويش را بر اساس دستورات الهي و نبوي قرار داده بود. برخي از اين اصول که به طور خيلي خلاصه به آنها اشاره مي شود بدين قرار است:
1. احترام به حقوق و کرامت انسانها
حضرت علي ـ عليه السلام ـ در برخورد با مردم و جوامع انساني ديدگاهي فراتر از ديد يک مسلمان به مسلماني ديگر داشت. در ديدگاه او مردم از نظر اجتماعي به دو دسته تقسيم مي شدند. «دسته اي از آنها برادر ديني اند و دسته اي ديگر در آفرينش با مسلمانان يکسانند».[2]
بر اساس همين اصل بود که آن حضرت فردي يهودي را که در مسير کوفه همسفر ايشان شده بود و سپس مسيرش عوض شد را چند قدم بدرقه کردند و وقتي آن يهودي علت اين کار را از حضرت پرسيد، امام ـ عليه السلام ـ فرمود: مي خواهم قدري تو را همراهي کنم تا حق رفاقت را به جا آورده باشم، زيرا پيامبر ما دستور داده است: «هر گاه دو نفر در راهي همسفر شدند به گردن يکديگر حق مي يابند و لازم است شخص، رفيق راهش را هنگام جدايي چند گام بدرقه کند».[3] اين حرکت امام سبب شد آن فرد يهودي مسلمان شود.[4]
2. مروت و مدارا با دوست و دشمن:
در زندگي اميرالمؤمنين نمونه هاي بسيار زيادي از مروت و مدارا مي توان مشاهده کرد. يکي از اين موارد مداراي حضرت با عايشه است. عايشه از مسببين اصلي جنگ جمل بود. حضرت بعد از پيروزي بر اصحاب جمل عايشه را با همراهي برادرش محمد بن ابي بکر به مدينه فرستاد.[5] همين رفتار حضرت سبب شد که عايشه همواره از کرده خويش پشيمان باشد و بگويد: اي کاش سالها پيش از اين مرده بودم.[6]
با خوارج نيز حضرت در ابتدا با مدارا رفتار کرد، با اينکه حضرت علي ـ عليه السلام ـ را کافر مي دانستند، اما حضرت مزاحم آنها نمي شد و حتي حقوق آنها را از بيت المال قطع نکرد. اما بعد از اينکه آنها دست به انقلاب زدند و امنيت راهها را سلب کردند و غارتگري و آشوب پيشه کردند، علي ـ عليه السلام ـ آنها را تعقيب کرد و در نهروان رو در روي آنان قرار گرفت.[7]
3. سهل انگاري نکردن در امور دين:
آن حضرت در اموري که به شخص خويش مربوط مي شد گذشت مي کرد. اما در امور ديني و اجراي احکام الهي مدارا و سستي نمي کرد.
شهيد مطهري مي نويسند: «اسلام در مسائل اجتماعي نمي گذرد چون اين گذشت، مربوط به شخص نيست، مربوط به اجتماع است. مثلاً يک کسي دزدي کرده است، مجازات دزد، دست بريدن است. صاحب مال نمي تواند بگويد من گذشتم...».[8]
4. عدالت اجتماعي:
رعايت عدالت سرلوحه برنامه هاي امام علي ـ عليه السلام ـ بود. حضرت عدالت اجتماعي را به ويژه در حکومت خويش محور قرار داده بود. در قاموس زندگي آن حضرت کلمه اي زيباتر از عدل و عدالت نيست. آن حضرت در راستاي استقرار عدالت با ناکثين و قاسطين و مارقين جنگ کرد و سرانجام جان خويش را نيز در همين راه از دست داد. جرج جرداق مسيحي مي نويسد: «قتل علي در محراب عبادت به سبب شدت عدالت او بود».[9]
5. برابري اجتماعي:
پس از رحلت رسول اکرم(ص) بار ديگر اشرافيت جاهلي تجديد حيات کرد و مساوات سيرهي نبوي از بين رفت تا اينکه حضرت علي ـ عليه السلام ـ زمام امور را به دست گرفت و بار ديگر سيره مساوات و برابري اسلامي را زنده کرد. امام اعلام کرد که در همه امور به سيره رسول خدا(ص) عمل خواهد کرد. آن حضرت مي فرمود: «من شما را به راه و روش پيامبرتان خواهم برد و به آن چه فرمان داده شده ام عمل خواهم کرد. موضع من پس از رحلت رسول چون موضع من در دوران زندگي اوست».[10]
برابري طبقاتي، برابري حقوقي و برابري در برابر قانون و قضا نيز از موارد برابري اجتماعي مي باشند که فرصت اشاره به آنها در اين مختصر نمي گنجد.
6. مشورت در امور اجتماعي:
استبداد و عدم مشاوره موجبات نابودي و هلاکت حکومت ها و شخصيت ها را فراهم مي کند. حضرت علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: هر کس استبداد رأي ورزد، نابود خواهد شد.[11] و در جاي ديگر مي فرمايد: مشورت کن تا از لغزش ها و پشيماني ها در امان باشي.[12]
نصر بن مزاحم مي نويسد: چون علي ـ عليه السلام ـ آهنگ شام کرد، مهاجران و انصار را فرا خواند و پس از حمد و ثناي الهي فرمود: «بي گمان شما کساني هستيد که نظرتان محترم، خِرَدتان ارجمند، سخن تان حق و کردار و رفتارتان نيکو است. اکنون آهنگ آن داريم که به سوي دشمن خود و شما رهسپار شويم. پس رأي خويش را در اين باره بيان نماييد».[13]
آن حضرت نه تنها به مشاوره و تبادل نظر با ديگران فرمان داد و عمل کرده بلکه ويژگي ها و مشخصه هاي افراد مورد مشاوره را نيز بيان داشته است. در حديثي حضرت مي فرمايد: «طرف مشورت تو اول بايد عاقل باشد، دوم آن که آزاد مردِ متدين باشد و سوم آن که دوستي دلسوز به شمار آيد و چهارم آن که اگر موضوعي مهم و پنهاني را با او در ميان گذاشتي، همچون خود تو از آن آگاه باشد».[14]
نتيجه گيري:
حضرت علي ـ عليه السلام ـ در تمامي امور تابع رسول خدا (ص) بود و سعي مي کرد در تمامي امور سيره رسول خدا (ص) را اجرا کند. در امور اجتماعي نيز به اين امر توجه داشت. توجه به اصول اجتماعي من جمله مدارا با دوست و دشمن، عدالت اجتماعي، مشورت و... همواره در سيره آن حضرت مورد توجه قرار گرفته است.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ دانشنامه امام علي ـ عليه السلام ـ .
2ـ روحاني، سيد سعيد، تاريخ اسلام در آثار شهيد مطهري، ج1.
3ـ مطهري، مرتضي، سيري در سيره ائمه اطهار ـ عليهم السلام ـ .
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . مطهري، مرتضي، سيري در سيره نبوي، تهران، صدرا، چاپ سي و پنجم، 1385، ص25ـ26.
[2] . مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، بيروت، نشر الوفاء، 1403ق، ج74، ص241.
[3] . کليني، محمد بن يعقوب، الکافي، بي جا، دارالکتب الاسلاميه، 1365، ج2، ص670.
[4] . همان، ص670.
[5] . بلعمي، تاريخنامه طبري، تهران، نشر سروش، 1378، ج4، ص633.
[6] . محمد بن جرير طبري، تاريخ الطبري، ترجمه ابوالقاسم پاينده، تهران، نشر اساطير، 1375، ج6، ص2469 و ج32، ص274.
[7] . مطهري، مرتضي، جاذبه و دافعه امام علي (ع)، تهران، نشر صدرا، 1381، ص142ـ143.
[8] . روحاني، سيد سعيد، تاريخ اسلام در آثار شهيد مطهري، قم، نشر معارف، 1383، ج1، ص267، به نقل از آشنايي با قرآن، ج4، ص62ـ63.
[9] . جرج جرداق، امام علي صداي عدالت انسانيت، ترجمه سيد هادي خسروشاهي، قم، نشر خرم، 1369، ج1، ص62ـ63.
[10] . ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، بي جا، دار احياء الکتب العربيه، بي تا، ج7، ص36ـ37.
[11] . دشتي، محمد، ترجمه نهج البلاغه، قم، مؤسسه تحقيقاتي اميرالمؤمنين(ع )، ص664، حکمت 161.
[12] . محمدي ري شهري، محمد، ميزان الحکمه، بي جا، دارالحديث، چاپ اول، بي تا، ج2، ص1524.
[13] . نصر بن مزاحم منقري، وقعه صفين، قم، منشورات مکتب المرعشي النجفي، 1404ق، ص92.
[14] . ميزان الحکمه، همان، ج2، ص1527.
«سيره در زبان عربي از ماده سير است. سير به معناي رفتن و رفتار است، ولي سيره يعني نوع و سبک رفتار»[1] وقتي سخن از سيره امام علي ـ عليه السلام ـ مي شود يعني نوع سبک و متد رفتار آن حضرت، رفتاري که همواره در طول زندگي آن حضرت مراعات گرديده است و به صورت «سيره» درآمده است. اصول حاکم بر زندگي امام علي ـ عليه السلام ـ در همه ابعاد و زمينه ها مبتني بر قرآن و سنت پيامبر اکرم(ص) بوده است. در زمينه اجتماعي و برخورد با جامعه نيز آن حضرت روابط خويش را بر اساس دستورات الهي و نبوي قرار داده بود. برخي از اين اصول که به طور خيلي خلاصه به آنها اشاره مي شود بدين قرار است:
1. احترام به حقوق و کرامت انسانها
حضرت علي ـ عليه السلام ـ در برخورد با مردم و جوامع انساني ديدگاهي فراتر از ديد يک مسلمان به مسلماني ديگر داشت. در ديدگاه او مردم از نظر اجتماعي به دو دسته تقسيم مي شدند. «دسته اي از آنها برادر ديني اند و دسته اي ديگر در آفرينش با مسلمانان يکسانند».[2]
بر اساس همين اصل بود که آن حضرت فردي يهودي را که در مسير کوفه همسفر ايشان شده بود و سپس مسيرش عوض شد را چند قدم بدرقه کردند و وقتي آن يهودي علت اين کار را از حضرت پرسيد، امام ـ عليه السلام ـ فرمود: مي خواهم قدري تو را همراهي کنم تا حق رفاقت را به جا آورده باشم، زيرا پيامبر ما دستور داده است: «هر گاه دو نفر در راهي همسفر شدند به گردن يکديگر حق مي يابند و لازم است شخص، رفيق راهش را هنگام جدايي چند گام بدرقه کند».[3] اين حرکت امام سبب شد آن فرد يهودي مسلمان شود.[4]
2. مروت و مدارا با دوست و دشمن:
در زندگي اميرالمؤمنين نمونه هاي بسيار زيادي از مروت و مدارا مي توان مشاهده کرد. يکي از اين موارد مداراي حضرت با عايشه است. عايشه از مسببين اصلي جنگ جمل بود. حضرت بعد از پيروزي بر اصحاب جمل عايشه را با همراهي برادرش محمد بن ابي بکر به مدينه فرستاد.[5] همين رفتار حضرت سبب شد که عايشه همواره از کرده خويش پشيمان باشد و بگويد: اي کاش سالها پيش از اين مرده بودم.[6]
با خوارج نيز حضرت در ابتدا با مدارا رفتار کرد، با اينکه حضرت علي ـ عليه السلام ـ را کافر مي دانستند، اما حضرت مزاحم آنها نمي شد و حتي حقوق آنها را از بيت المال قطع نکرد. اما بعد از اينکه آنها دست به انقلاب زدند و امنيت راهها را سلب کردند و غارتگري و آشوب پيشه کردند، علي ـ عليه السلام ـ آنها را تعقيب کرد و در نهروان رو در روي آنان قرار گرفت.[7]
3. سهل انگاري نکردن در امور دين:
آن حضرت در اموري که به شخص خويش مربوط مي شد گذشت مي کرد. اما در امور ديني و اجراي احکام الهي مدارا و سستي نمي کرد.
شهيد مطهري مي نويسند: «اسلام در مسائل اجتماعي نمي گذرد چون اين گذشت، مربوط به شخص نيست، مربوط به اجتماع است. مثلاً يک کسي دزدي کرده است، مجازات دزد، دست بريدن است. صاحب مال نمي تواند بگويد من گذشتم...».[8]
4. عدالت اجتماعي:
رعايت عدالت سرلوحه برنامه هاي امام علي ـ عليه السلام ـ بود. حضرت عدالت اجتماعي را به ويژه در حکومت خويش محور قرار داده بود. در قاموس زندگي آن حضرت کلمه اي زيباتر از عدل و عدالت نيست. آن حضرت در راستاي استقرار عدالت با ناکثين و قاسطين و مارقين جنگ کرد و سرانجام جان خويش را نيز در همين راه از دست داد. جرج جرداق مسيحي مي نويسد: «قتل علي در محراب عبادت به سبب شدت عدالت او بود».[9]
5. برابري اجتماعي:
پس از رحلت رسول اکرم(ص) بار ديگر اشرافيت جاهلي تجديد حيات کرد و مساوات سيرهي نبوي از بين رفت تا اينکه حضرت علي ـ عليه السلام ـ زمام امور را به دست گرفت و بار ديگر سيره مساوات و برابري اسلامي را زنده کرد. امام اعلام کرد که در همه امور به سيره رسول خدا(ص) عمل خواهد کرد. آن حضرت مي فرمود: «من شما را به راه و روش پيامبرتان خواهم برد و به آن چه فرمان داده شده ام عمل خواهم کرد. موضع من پس از رحلت رسول چون موضع من در دوران زندگي اوست».[10]
برابري طبقاتي، برابري حقوقي و برابري در برابر قانون و قضا نيز از موارد برابري اجتماعي مي باشند که فرصت اشاره به آنها در اين مختصر نمي گنجد.
6. مشورت در امور اجتماعي:
استبداد و عدم مشاوره موجبات نابودي و هلاکت حکومت ها و شخصيت ها را فراهم مي کند. حضرت علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: هر کس استبداد رأي ورزد، نابود خواهد شد.[11] و در جاي ديگر مي فرمايد: مشورت کن تا از لغزش ها و پشيماني ها در امان باشي.[12]
نصر بن مزاحم مي نويسد: چون علي ـ عليه السلام ـ آهنگ شام کرد، مهاجران و انصار را فرا خواند و پس از حمد و ثناي الهي فرمود: «بي گمان شما کساني هستيد که نظرتان محترم، خِرَدتان ارجمند، سخن تان حق و کردار و رفتارتان نيکو است. اکنون آهنگ آن داريم که به سوي دشمن خود و شما رهسپار شويم. پس رأي خويش را در اين باره بيان نماييد».[13]
آن حضرت نه تنها به مشاوره و تبادل نظر با ديگران فرمان داد و عمل کرده بلکه ويژگي ها و مشخصه هاي افراد مورد مشاوره را نيز بيان داشته است. در حديثي حضرت مي فرمايد: «طرف مشورت تو اول بايد عاقل باشد، دوم آن که آزاد مردِ متدين باشد و سوم آن که دوستي دلسوز به شمار آيد و چهارم آن که اگر موضوعي مهم و پنهاني را با او در ميان گذاشتي، همچون خود تو از آن آگاه باشد».[14]
نتيجه گيري:
حضرت علي ـ عليه السلام ـ در تمامي امور تابع رسول خدا (ص) بود و سعي مي کرد در تمامي امور سيره رسول خدا (ص) را اجرا کند. در امور اجتماعي نيز به اين امر توجه داشت. توجه به اصول اجتماعي من جمله مدارا با دوست و دشمن، عدالت اجتماعي، مشورت و... همواره در سيره آن حضرت مورد توجه قرار گرفته است.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ دانشنامه امام علي ـ عليه السلام ـ .
2ـ روحاني، سيد سعيد، تاريخ اسلام در آثار شهيد مطهري، ج1.
3ـ مطهري، مرتضي، سيري در سيره ائمه اطهار ـ عليهم السلام ـ .
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . مطهري، مرتضي، سيري در سيره نبوي، تهران، صدرا، چاپ سي و پنجم، 1385، ص25ـ26.
[2] . مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، بيروت، نشر الوفاء، 1403ق، ج74، ص241.
[3] . کليني، محمد بن يعقوب، الکافي، بي جا، دارالکتب الاسلاميه، 1365، ج2، ص670.
[4] . همان، ص670.
[5] . بلعمي، تاريخنامه طبري، تهران، نشر سروش، 1378، ج4، ص633.
[6] . محمد بن جرير طبري، تاريخ الطبري، ترجمه ابوالقاسم پاينده، تهران، نشر اساطير، 1375، ج6، ص2469 و ج32، ص274.
[7] . مطهري، مرتضي، جاذبه و دافعه امام علي (ع)، تهران، نشر صدرا، 1381، ص142ـ143.
[8] . روحاني، سيد سعيد، تاريخ اسلام در آثار شهيد مطهري، قم، نشر معارف، 1383، ج1، ص267، به نقل از آشنايي با قرآن، ج4، ص62ـ63.
[9] . جرج جرداق، امام علي صداي عدالت انسانيت، ترجمه سيد هادي خسروشاهي، قم، نشر خرم، 1369، ج1، ص62ـ63.
[10] . ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، بي جا، دار احياء الکتب العربيه، بي تا، ج7، ص36ـ37.
[11] . دشتي، محمد، ترجمه نهج البلاغه، قم، مؤسسه تحقيقاتي اميرالمؤمنين(ع )، ص664، حکمت 161.
[12] . محمدي ري شهري، محمد، ميزان الحکمه، بي جا، دارالحديث، چاپ اول، بي تا، ج2، ص1524.
[13] . نصر بن مزاحم منقري، وقعه صفين، قم، منشورات مکتب المرعشي النجفي، 1404ق، ص92.
[14] . ميزان الحکمه، همان، ج2، ص1527.
