پرسش :
آيا جناب ليلى (مادر على اكبر) و شهر بانو در كربلا حضور داشته اند؟
پاسخ :
با مراجعه به كتب تاريخى كهن و آثار نويسندگان معاصر، چنين بدست مى آيد كه جناب ليلا در كربلا نبوده اند.
استاد شهيد مرتضى مطهرى مسأله حضور ليلا در كربلا و در نتيجه افسانه ها و قصه هايى كه در مورد وى نوشته شده، به عنوان يك از موارد تحريف در تاريخ كربلا، ذكر كرده است و آن را با استدلال رد مى نمايد.[1]
محدث قمى مى گويد: «ظاهر آن است كه ليلا در كربلا نبوده و من در كتب معتبر نديدم».[2]
در جاى ديگر مى نويسد: «در كتب معتبر ذكرى از بودن ليلا در كربلا و يا در كوفه و شام نيست.»[3]
همچنين از سخن كشنده على اكبر كه مى گويد: «على آثام العرب ان مرّبى يفعل مثل ما كان يفعل ان لم اثعكه اباه»[4]
(گناه تمامى عرب به گردن من اگر اين جوان از كنار من بگذرد و پدر را به عزايش داغدار نسازم)
در حالى كه در عرف چنين مى گويند كه «مادرش را به عزايش بنشانم»; امّا وى فقط از پدرش ياد مى كند; چنين استفاده مى شود كه نه تنها ليلا در كربلا نبوده بلكه اصلا در قيد حيات نبوده است.
مورخ معروف، مرحوم دكتر محمد ابراهيم آيتى در اين زمينه مى نگارد:
«از مادر على اكبر، يعنى ليلا، دختر ابى مُرّة بن مسعود هم نامى در جريان فاجعه كربلا به ميان نيامده است و هيچ نمى دانم كه ايشان در اين تاريخ زنده بوده است يا نه... (از همسران امام) تنها كسى كه در اين سفر همراه امام(عليه السلام) بوده (رباب) دختر امرؤ القيس بود.»[5]
بنا بر اين با توجه به قرائن و شواهد فوِ، جناب ليلا در كربلا نبوده اند; در نتيجه آن داستان ها و افسانه هايى كه در جريان حادثه كربلا به او نسبت داده شده، بى اساس و غير واقعى است. در پايان تذكر اين نكته از قول علامه سيد عبدالرزاِ مقرم ضرورى است كه: «شيخ مفيد در ارشاد، طبرسى در اعلام الورى، طبرى در تاريخ طبرى، و... نام اين بانو را همان «ليلا» ذكر كرده اند.»[6] از اين رو «ام ليلى» نام بى مسمّايى بيش نيست.
امّا راجع به حضور شهربانو:
قبل از پاسخ به اين سؤال بايد متذكر شويم كه اگر چه بنا به نقل مشهود بين مورخان، مادر امام سجاد(عليه السلام)، دختر يزگرد سوم پادشاه ايران بوده و نامش «شهربانو» مى باشد، امّا اين شهرت تاريخى توسط برخى از محققان معاصر به خاطر ترديد در تمام روايات اين موضوع، مورد خدشه قرار گرفته است.[7]
بنا بر اين در اصل نام مادر امام سجاد(عليه السلام) كه شهربانو باشد و دختر پادشاه، ترديد وجود دارد تا چه برسد به اين كه وى تا زمان وقوع حادثه جانگداز كربلا زنده باشد و اين واقعه را درك كرده باشد.
آنچه در بعضى از اخبار آمده است، آنست كه مادر على بن الحسين(عليه السلام) هنگام وضع حمل حضرت در گذشت است.[8] بنابراين بر فرض قبول اين كه مادر امام سجاد(عليه السلام) فرزند پادشاه ساسانى بوده و نامش شهربانو بوده، وى مثل جناب ليلا در زمان حادثه كربلا در قيد حيات نبوده است.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] ـ مرتضى مطهرى، حماسه حسينى، ج 1، ص 26 ـ 27، چاپ بيست و يكم، قم: انتشارات صدرا، 1373 ش.
[2] ـ شيخ عباس قمى، متنهى الآمال، ص 375.
[3] ـ همان، ص 541.
[4] ـ طبرى، محمد بن جديد; تاريخ الامم و الملوك و تاريخ الطبرى، ج 4، چاپ پنجم، بيروت: مؤسسه اعلمى اللمطبوعات، 1409 ِ، ص 340.
[5] ـ دكتر محمد ابراهيم آيتى، بررسى تاريخ عاشورا، ص 123.
[6] ـ سيد عبدالرزاِ مقدم، على الاكبر، ص 14.
[7] ـ در اين زمينه ر. ك: سيد جعفر شهيدى، زندگانى على بن الحسين(عليه السلام)، چاپ ششم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1374 ش، ص 9 ـ 27 و نيز مرتضى مطهرى، خدمات متقابل اسلام و ايران، چاپ هشتم، 100 ـ 101.
[8] ـ ابوالحسنى على بن الحسين مسعودى، اثبات الوصية، چاپ اول، قم: انتشارات انصاريان، 1417 ِ، ص 170; شهيدى، همان، ص 26.
با مراجعه به كتب تاريخى كهن و آثار نويسندگان معاصر، چنين بدست مى آيد كه جناب ليلا در كربلا نبوده اند.
استاد شهيد مرتضى مطهرى مسأله حضور ليلا در كربلا و در نتيجه افسانه ها و قصه هايى كه در مورد وى نوشته شده، به عنوان يك از موارد تحريف در تاريخ كربلا، ذكر كرده است و آن را با استدلال رد مى نمايد.[1]
محدث قمى مى گويد: «ظاهر آن است كه ليلا در كربلا نبوده و من در كتب معتبر نديدم».[2]
در جاى ديگر مى نويسد: «در كتب معتبر ذكرى از بودن ليلا در كربلا و يا در كوفه و شام نيست.»[3]
همچنين از سخن كشنده على اكبر كه مى گويد: «على آثام العرب ان مرّبى يفعل مثل ما كان يفعل ان لم اثعكه اباه»[4]
(گناه تمامى عرب به گردن من اگر اين جوان از كنار من بگذرد و پدر را به عزايش داغدار نسازم)
در حالى كه در عرف چنين مى گويند كه «مادرش را به عزايش بنشانم»; امّا وى فقط از پدرش ياد مى كند; چنين استفاده مى شود كه نه تنها ليلا در كربلا نبوده بلكه اصلا در قيد حيات نبوده است.
مورخ معروف، مرحوم دكتر محمد ابراهيم آيتى در اين زمينه مى نگارد:
«از مادر على اكبر، يعنى ليلا، دختر ابى مُرّة بن مسعود هم نامى در جريان فاجعه كربلا به ميان نيامده است و هيچ نمى دانم كه ايشان در اين تاريخ زنده بوده است يا نه... (از همسران امام) تنها كسى كه در اين سفر همراه امام(عليه السلام) بوده (رباب) دختر امرؤ القيس بود.»[5]
بنا بر اين با توجه به قرائن و شواهد فوِ، جناب ليلا در كربلا نبوده اند; در نتيجه آن داستان ها و افسانه هايى كه در جريان حادثه كربلا به او نسبت داده شده، بى اساس و غير واقعى است. در پايان تذكر اين نكته از قول علامه سيد عبدالرزاِ مقرم ضرورى است كه: «شيخ مفيد در ارشاد، طبرسى در اعلام الورى، طبرى در تاريخ طبرى، و... نام اين بانو را همان «ليلا» ذكر كرده اند.»[6] از اين رو «ام ليلى» نام بى مسمّايى بيش نيست.
امّا راجع به حضور شهربانو:
قبل از پاسخ به اين سؤال بايد متذكر شويم كه اگر چه بنا به نقل مشهود بين مورخان، مادر امام سجاد(عليه السلام)، دختر يزگرد سوم پادشاه ايران بوده و نامش «شهربانو» مى باشد، امّا اين شهرت تاريخى توسط برخى از محققان معاصر به خاطر ترديد در تمام روايات اين موضوع، مورد خدشه قرار گرفته است.[7]
بنا بر اين در اصل نام مادر امام سجاد(عليه السلام) كه شهربانو باشد و دختر پادشاه، ترديد وجود دارد تا چه برسد به اين كه وى تا زمان وقوع حادثه جانگداز كربلا زنده باشد و اين واقعه را درك كرده باشد.
آنچه در بعضى از اخبار آمده است، آنست كه مادر على بن الحسين(عليه السلام) هنگام وضع حمل حضرت در گذشت است.[8] بنابراين بر فرض قبول اين كه مادر امام سجاد(عليه السلام) فرزند پادشاه ساسانى بوده و نامش شهربانو بوده، وى مثل جناب ليلا در زمان حادثه كربلا در قيد حيات نبوده است.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] ـ مرتضى مطهرى، حماسه حسينى، ج 1، ص 26 ـ 27، چاپ بيست و يكم، قم: انتشارات صدرا، 1373 ش.
[2] ـ شيخ عباس قمى، متنهى الآمال، ص 375.
[3] ـ همان، ص 541.
[4] ـ طبرى، محمد بن جديد; تاريخ الامم و الملوك و تاريخ الطبرى، ج 4، چاپ پنجم، بيروت: مؤسسه اعلمى اللمطبوعات، 1409 ِ، ص 340.
[5] ـ دكتر محمد ابراهيم آيتى، بررسى تاريخ عاشورا، ص 123.
[6] ـ سيد عبدالرزاِ مقدم، على الاكبر، ص 14.
[7] ـ در اين زمينه ر. ك: سيد جعفر شهيدى، زندگانى على بن الحسين(عليه السلام)، چاپ ششم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1374 ش، ص 9 ـ 27 و نيز مرتضى مطهرى، خدمات متقابل اسلام و ايران، چاپ هشتم، 100 ـ 101.
[8] ـ ابوالحسنى على بن الحسين مسعودى، اثبات الوصية، چاپ اول، قم: انتشارات انصاريان، 1417 ِ، ص 170; شهيدى، همان، ص 26.
