پرسش :
در مورد خدمت دين يا به عبارت ديگر كاركردهاي دين مختصراً توضيح دهيد.
پاسخ :
خدمات دين و در واقع فوايد ايمان را ميتوان به طور كلي به حوزة دنيا و آخرت تقسيم كرد. امّا شايد دربارة كاركردهاي دين در جهان آخرت صحبت به تمام و كمال گفته شده باشد و در يك بيان كوتاه ميتوان آن را رسيدن به مرتبهاي از سعادت در جهان آخرت با توجّه به اعمالي كه هر فردي در اين دنيا انجام ميدهد، دانست. ولي اكثر الهيون حوزة كاركردهاي دين را به حق شامل دنياي مادي نيز ميدانند و لذا تلاش ما در اين مختصر اين خواهد بود تا فهرستوار به برخي از اين موارد اشاره كنيم. در يك تقسيمبندي كلي ميتوان خدمات دين در دنيا را به دو حوزة الف: اجتماعي و ب: فردي تقسيم كرد كه در حوزه اجتماعي بايد به اين موارد اشاره داشته باشيم.
كنترل افراد جامعه و بهبود روابط اجتماعي
انسان در صورتي ميتواند به كمالات نوعي خود برسد و در زندگي سعادتمند شود كه با ساير افراد تشكيل اجتماع دهد و در انجام اعمال حياتي كه انواع و اقسام بسياري دارد و يك فرد نميتواند به تنهايي همة آنها را انجام دهد با ديگران همكاي نمايد. اين امر، انسانِ اجتماعي را نيازمند به قوانين و مقرراتي ميسازد كه حافظ حقوق افراد باشد و بهرة هر كسي را از مزاياي جامعه مشخص نمايد. اين قوانين و مقررات در صورتي ميتواند مؤثر باشد كه قوانين جزائي ديگري براي تهديد به تخلف و تشويق به اطاعت وجود داشته باشد و براي ضمانت اجراي آنها نيروي حاكمهاي با عدل و انصاف و راستي و درستي بر جامعه حكومت نمايد. قوانين و مقررات نيز از تخلف و نافرماني در امان نميماند مگر اينكه بر پاية اخلاق فاضلة انساني قرار داده شود و اخلاق هم نميتواند سعادت انساني را تضمين كند و او را وادار به انجام كارهاي شايسته نمايد جز اينكه متكي به باورهاي اعتقادي به ويژه اعتقاد به خدا و معاد باشد يعني شخص ايمان داشته باشد كه جهان كه انسان هم جزئي از آن است خداي يگانهاي دارد كه هميشه بوده و خواهد بود و كوچكترين چيزي از او مخفي نميماند و سرانجام همه را به سوي خود بازميگرداند به نيكوكار پاداش و به بدكار كيفر دردناك ميدهد و سپس در نعمت يا نقمت جاودانه خواهد بود.[1] بنابراين دين از طريق نظارت دروني تأثير و نقش بهسزائي در كنترل افراد جامعه و بهبود روابط اجتماعي ايفا ميكند.
تقديم منافع مهمتر ديگران بر منافع شخص
«باورهاي ديني، منشاء پيدايش انگيزههاي عالي و همتهاي والا، جهت گذشتن از منافع شخصي اين جهاني و توجّه به منافع اجتماعي و در نتيجه فعليت بخشيدن به انفاق و شهادتطلبي و ايثار و جانبازي است. همچنان كه مقابله با ستمگران و بيتوجهي به منافع زودگذر دنيوي است.»[2]
ب. كاركردهاي فردي ايمان
1. ابديت طلبي: همين كه ابديت به فكر بشر ميآيد به جهان ديگر پيوند ميخورد، در او احساسات و تمايلات ابديتخواهي به وجود ميآورد. پيدايش اينگونه تصورات وسيع و گسترده و پيدايش اينگونه تمايلات و خواستههاي عظيم در انسان با ساختمان بدني و جسماني محدود انسان به هيچ وجه جور در نميآيد. اينجاست كه يك عدم تعادل عجيب و ناراحتكنندهاي ميان آرزوها و خواستههاي او از يك طرف و استعداد جسماني خود از طرف ديگر ميبيند و تنها چيزي كه اين احساس و اين احتياج را به صورت كامل مطمئن تأمين ميكند ايمان است.[3]
2. روشنبيني و بصيرت: خداوند در سورة انفال آيه 29 ميفرمايد: «إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً» يعني اگر تقواي الهي داشته باشيد خداوند براي شما ماية تمييز و تشخيص قرار ميدهد. اين مضمون علاوه بر اينكه در قرآن كريم آمده، در روايات بسياري نيز وارد شده است. «دين با اراية برنامهها و دستورالعملها، انسان را به تجربة عرفاني و علم حضوري و شهودي سوق ميدهد و آن را از كجيها و راههاي منحرف باز ميدارد. اگر مؤمناني همچون حارثة بن زيد در صدر اسلام به مقام رؤيت شهودي حق و گشودن چشم برزخي رسيدند و در عرصه اجتماعات نيز پيامبر را ياري نموده و مقام وحدت و كثرت را يافتند، به جهت درسآموزي از مكتب پيامبر بود.»[4]
3. پيروزي بر شدايد: «وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً»[5] هر كس كه تقواي الهي داشته باشد خداوند براي او راه بيرون شدن از سختيها را قرار ميدهد «وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْراً»[6] هر كس كه تقواي خدا داشته باشد خداوند يك نوع سهولت و آساني در كار او قرار ميدهد. با توجّه به آنچه كه در مورد اثر روشنبيني و بصيرت تقوا گفتيم؛ اثر دوم يعني نجات از مهالك و مضايق نيز براي تقوا ثابت ميشود. وقتي كه تقوا پيدا شد راه از چاه تمييز داده ميشود و انسان كمتر گرفتار ميشود و اگر گرفتار شد در روشني تقوا روزنه بيرون رفتن را بهتر پيدا ميكند.[7]
4. بهجت و انسباط[8]
الف. «خوشبيني» اولين اثر ايمان مذهبي از نظر بهجتزائي و انسباط آفريني «خوشبيني» است خوشبيني به جهان خلقت و هستي. ايمان مذهبي از آن جهت كه تلقي انسان را نسبت به جهان شكل خاصي ميدهد، به اين نحو كه آفرينش را هدفدار و هدف را خير و تكامل و سعادت معرفي ميكند، طبعاً ديد انسان را نسبت به كل هستي خوشبينانه ميسازد.
ب. آرامش خاطر؛ انسان فطرتاً جوياي سعادت خويش است و آنچه ماية سعادت انسان است دو چيز است: 1. تلاش 2.اطمينان به شرايط محيط. به عنوان مثال موفقيت دانشآموز معلول دو چيز است سعي و تلاش خود و ديگري مساعدت و آمادگي محيط مدرسه و تشويق وترغيب اولياء مدرسه. تكليف انسان با خودش روشن است ولي آنچه انسان را به اضطراب و نگراني مياندازد اين سؤال است كه آيا انجام اين كارِ خوب فايده دارد؟ آيا صداقت و امانتداري بيهوده است؟ ايمان مذهبي به حكم اينكه به انسان كه يك طرفه معامله است نسبت به جهان ديگر كه طرف ديگر معامله است اعتماد و اطمينان ميبخشد، دلهره و نگراني نسبت به جهان را در برابر انسان زايل ميسازد و به جاي آن به او آرامش خاطر ميدهد.
ج. برخورداري بيشتر از لذتهاي معنوي مانند لذتي كه انسان از احسان و خدمت و يا از محبوبيت و احترام و يا از موفقيت ميبرد كه اين لذات از لذات مادي هم قويتر و هم ديرپاتر است. لذت عبادت هم از اين گونه لذات است.
5. «كاهش ناراحتيها» ايمان مذهبي در انسان نيروي مقاومت ميآفريند، تلخيها را شيرين ميكند، انسان با ايمان ميداند هر چيزي در جهان حساب معيني دارد و اگر عكسالعملاش در برابر تلخيها به نحو مطلوب باشد، فرضاً خود اين امر غير قابل جبران باشد به نحو ديگري از طرف خداوند متعال جبران ميشود. قيافة مرگ در چشم فرد با ايمان، با آنچه در چشم فرد بيايمان مينمايد عوض ميشود از نظر چنين فردي مرگ نيستي و فنا نيست بلكه انتقال از جهان عمل و كشت است به جهان نتيجه و محصول. از اين رو چنين فردي نگرانيهاي خويش را از مرگ، با كوشش در كارهاي نيك كه در زبان دين «عمل صالح» ناميده ميشود برطرف ميسازد.[9]
علاوه بر كاركردهاي دين به طور كلي در رابطه با كاركرد هر يك از عبادات، مناسك و يا احكام شريعت اسلام نيز مطالب بسياري بيان شده كه در صورت نياز ميتوانيد در فهرست منابعي براي مطالعة بيشتر به آن كتابها مراجعه فرمائيد.
منابعي براي مطالعة بيشتر
1. عبدالله جوادي آملي، اسرار عبادات، تهران، انتشارات الزهرا، چاپ هفتم، 1376.
2. عبدالحسين خسروپناه، كلام جديد، قم، مركز مطالعات و پژوهشهاي فرهنگي حوزة علمية قم، چاپ اول 1379، ص 245 تا 267.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . محمد حسين طباطبائي، مجموعة پرسشها و پاسخها، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ اول، 1371، جلد دوم، ص 259 تا 262.
[2] . عبدالحسين خسروپناه، كلام جديد، قم مركز مطالعات و پژوهشهاي حوزة علميه، چاپ اول، 1379، ص 258.
[3] . مرتضي مطهري، امدادهاي غيبي در زندگي بشر، تهران، انتشارات صدرا، چاپ ششم، 1372، ص 40 تا 43.
[4] . عبدالحسين خسروپناه، كلام جديد، ص 263.
[5] . سورة طلاق، آية 2.
[6] . سورة طلاق، آية 4.
[7] . مرتضي مطهري، ده گفتار. تهران، انتشارات صدرا، چاپ نهم، 1373، ص 57 تا 64.
[8] . مرتضي مطهري، انسان و ايمان، تهران انتشارات صدرا، چاپ دهم، 1373، ص 39 تا 44.
[9] . مرتضي مطهري، انسان و ايمان، ص 35 تا 37.
خدمات دين و در واقع فوايد ايمان را ميتوان به طور كلي به حوزة دنيا و آخرت تقسيم كرد. امّا شايد دربارة كاركردهاي دين در جهان آخرت صحبت به تمام و كمال گفته شده باشد و در يك بيان كوتاه ميتوان آن را رسيدن به مرتبهاي از سعادت در جهان آخرت با توجّه به اعمالي كه هر فردي در اين دنيا انجام ميدهد، دانست. ولي اكثر الهيون حوزة كاركردهاي دين را به حق شامل دنياي مادي نيز ميدانند و لذا تلاش ما در اين مختصر اين خواهد بود تا فهرستوار به برخي از اين موارد اشاره كنيم. در يك تقسيمبندي كلي ميتوان خدمات دين در دنيا را به دو حوزة الف: اجتماعي و ب: فردي تقسيم كرد كه در حوزه اجتماعي بايد به اين موارد اشاره داشته باشيم.
كنترل افراد جامعه و بهبود روابط اجتماعي
انسان در صورتي ميتواند به كمالات نوعي خود برسد و در زندگي سعادتمند شود كه با ساير افراد تشكيل اجتماع دهد و در انجام اعمال حياتي كه انواع و اقسام بسياري دارد و يك فرد نميتواند به تنهايي همة آنها را انجام دهد با ديگران همكاي نمايد. اين امر، انسانِ اجتماعي را نيازمند به قوانين و مقرراتي ميسازد كه حافظ حقوق افراد باشد و بهرة هر كسي را از مزاياي جامعه مشخص نمايد. اين قوانين و مقررات در صورتي ميتواند مؤثر باشد كه قوانين جزائي ديگري براي تهديد به تخلف و تشويق به اطاعت وجود داشته باشد و براي ضمانت اجراي آنها نيروي حاكمهاي با عدل و انصاف و راستي و درستي بر جامعه حكومت نمايد. قوانين و مقررات نيز از تخلف و نافرماني در امان نميماند مگر اينكه بر پاية اخلاق فاضلة انساني قرار داده شود و اخلاق هم نميتواند سعادت انساني را تضمين كند و او را وادار به انجام كارهاي شايسته نمايد جز اينكه متكي به باورهاي اعتقادي به ويژه اعتقاد به خدا و معاد باشد يعني شخص ايمان داشته باشد كه جهان كه انسان هم جزئي از آن است خداي يگانهاي دارد كه هميشه بوده و خواهد بود و كوچكترين چيزي از او مخفي نميماند و سرانجام همه را به سوي خود بازميگرداند به نيكوكار پاداش و به بدكار كيفر دردناك ميدهد و سپس در نعمت يا نقمت جاودانه خواهد بود.[1] بنابراين دين از طريق نظارت دروني تأثير و نقش بهسزائي در كنترل افراد جامعه و بهبود روابط اجتماعي ايفا ميكند.
تقديم منافع مهمتر ديگران بر منافع شخص
«باورهاي ديني، منشاء پيدايش انگيزههاي عالي و همتهاي والا، جهت گذشتن از منافع شخصي اين جهاني و توجّه به منافع اجتماعي و در نتيجه فعليت بخشيدن به انفاق و شهادتطلبي و ايثار و جانبازي است. همچنان كه مقابله با ستمگران و بيتوجهي به منافع زودگذر دنيوي است.»[2]
ب. كاركردهاي فردي ايمان
1. ابديت طلبي: همين كه ابديت به فكر بشر ميآيد به جهان ديگر پيوند ميخورد، در او احساسات و تمايلات ابديتخواهي به وجود ميآورد. پيدايش اينگونه تصورات وسيع و گسترده و پيدايش اينگونه تمايلات و خواستههاي عظيم در انسان با ساختمان بدني و جسماني محدود انسان به هيچ وجه جور در نميآيد. اينجاست كه يك عدم تعادل عجيب و ناراحتكنندهاي ميان آرزوها و خواستههاي او از يك طرف و استعداد جسماني خود از طرف ديگر ميبيند و تنها چيزي كه اين احساس و اين احتياج را به صورت كامل مطمئن تأمين ميكند ايمان است.[3]
2. روشنبيني و بصيرت: خداوند در سورة انفال آيه 29 ميفرمايد: «إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً» يعني اگر تقواي الهي داشته باشيد خداوند براي شما ماية تمييز و تشخيص قرار ميدهد. اين مضمون علاوه بر اينكه در قرآن كريم آمده، در روايات بسياري نيز وارد شده است. «دين با اراية برنامهها و دستورالعملها، انسان را به تجربة عرفاني و علم حضوري و شهودي سوق ميدهد و آن را از كجيها و راههاي منحرف باز ميدارد. اگر مؤمناني همچون حارثة بن زيد در صدر اسلام به مقام رؤيت شهودي حق و گشودن چشم برزخي رسيدند و در عرصه اجتماعات نيز پيامبر را ياري نموده و مقام وحدت و كثرت را يافتند، به جهت درسآموزي از مكتب پيامبر بود.»[4]
3. پيروزي بر شدايد: «وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً»[5] هر كس كه تقواي الهي داشته باشد خداوند براي او راه بيرون شدن از سختيها را قرار ميدهد «وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْراً»[6] هر كس كه تقواي خدا داشته باشد خداوند يك نوع سهولت و آساني در كار او قرار ميدهد. با توجّه به آنچه كه در مورد اثر روشنبيني و بصيرت تقوا گفتيم؛ اثر دوم يعني نجات از مهالك و مضايق نيز براي تقوا ثابت ميشود. وقتي كه تقوا پيدا شد راه از چاه تمييز داده ميشود و انسان كمتر گرفتار ميشود و اگر گرفتار شد در روشني تقوا روزنه بيرون رفتن را بهتر پيدا ميكند.[7]
4. بهجت و انسباط[8]
الف. «خوشبيني» اولين اثر ايمان مذهبي از نظر بهجتزائي و انسباط آفريني «خوشبيني» است خوشبيني به جهان خلقت و هستي. ايمان مذهبي از آن جهت كه تلقي انسان را نسبت به جهان شكل خاصي ميدهد، به اين نحو كه آفرينش را هدفدار و هدف را خير و تكامل و سعادت معرفي ميكند، طبعاً ديد انسان را نسبت به كل هستي خوشبينانه ميسازد.
ب. آرامش خاطر؛ انسان فطرتاً جوياي سعادت خويش است و آنچه ماية سعادت انسان است دو چيز است: 1. تلاش 2.اطمينان به شرايط محيط. به عنوان مثال موفقيت دانشآموز معلول دو چيز است سعي و تلاش خود و ديگري مساعدت و آمادگي محيط مدرسه و تشويق وترغيب اولياء مدرسه. تكليف انسان با خودش روشن است ولي آنچه انسان را به اضطراب و نگراني مياندازد اين سؤال است كه آيا انجام اين كارِ خوب فايده دارد؟ آيا صداقت و امانتداري بيهوده است؟ ايمان مذهبي به حكم اينكه به انسان كه يك طرفه معامله است نسبت به جهان ديگر كه طرف ديگر معامله است اعتماد و اطمينان ميبخشد، دلهره و نگراني نسبت به جهان را در برابر انسان زايل ميسازد و به جاي آن به او آرامش خاطر ميدهد.
ج. برخورداري بيشتر از لذتهاي معنوي مانند لذتي كه انسان از احسان و خدمت و يا از محبوبيت و احترام و يا از موفقيت ميبرد كه اين لذات از لذات مادي هم قويتر و هم ديرپاتر است. لذت عبادت هم از اين گونه لذات است.
5. «كاهش ناراحتيها» ايمان مذهبي در انسان نيروي مقاومت ميآفريند، تلخيها را شيرين ميكند، انسان با ايمان ميداند هر چيزي در جهان حساب معيني دارد و اگر عكسالعملاش در برابر تلخيها به نحو مطلوب باشد، فرضاً خود اين امر غير قابل جبران باشد به نحو ديگري از طرف خداوند متعال جبران ميشود. قيافة مرگ در چشم فرد با ايمان، با آنچه در چشم فرد بيايمان مينمايد عوض ميشود از نظر چنين فردي مرگ نيستي و فنا نيست بلكه انتقال از جهان عمل و كشت است به جهان نتيجه و محصول. از اين رو چنين فردي نگرانيهاي خويش را از مرگ، با كوشش در كارهاي نيك كه در زبان دين «عمل صالح» ناميده ميشود برطرف ميسازد.[9]
علاوه بر كاركردهاي دين به طور كلي در رابطه با كاركرد هر يك از عبادات، مناسك و يا احكام شريعت اسلام نيز مطالب بسياري بيان شده كه در صورت نياز ميتوانيد در فهرست منابعي براي مطالعة بيشتر به آن كتابها مراجعه فرمائيد.
منابعي براي مطالعة بيشتر
1. عبدالله جوادي آملي، اسرار عبادات، تهران، انتشارات الزهرا، چاپ هفتم، 1376.
2. عبدالحسين خسروپناه، كلام جديد، قم، مركز مطالعات و پژوهشهاي فرهنگي حوزة علمية قم، چاپ اول 1379، ص 245 تا 267.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . محمد حسين طباطبائي، مجموعة پرسشها و پاسخها، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ اول، 1371، جلد دوم، ص 259 تا 262.
[2] . عبدالحسين خسروپناه، كلام جديد، قم مركز مطالعات و پژوهشهاي حوزة علميه، چاپ اول، 1379، ص 258.
[3] . مرتضي مطهري، امدادهاي غيبي در زندگي بشر، تهران، انتشارات صدرا، چاپ ششم، 1372، ص 40 تا 43.
[4] . عبدالحسين خسروپناه، كلام جديد، ص 263.
[5] . سورة طلاق، آية 2.
[6] . سورة طلاق، آية 4.
[7] . مرتضي مطهري، ده گفتار. تهران، انتشارات صدرا، چاپ نهم، 1373، ص 57 تا 64.
[8] . مرتضي مطهري، انسان و ايمان، تهران انتشارات صدرا، چاپ دهم، 1373، ص 39 تا 44.
[9] . مرتضي مطهري، انسان و ايمان، ص 35 تا 37.
