پرسش :

چرا دعاها مستجاب نمي‏شود؟

پاسخ :
بر اساس آيات قرآن و دعاهايي كه از اهل بيت عصمت و طهارت به ما رسيده است خداوند مجيب الدعوات است، خداوند مي‏فرمايد:
"اذا سألك عبادي عني فاني قريب اجيب دعوة الداع اذا دعان"(1)
"ادعوني استجب لكم"(2)
در دعاي جوشن كبير داريم: "يا مجيب الدعوات"(3)
و باز در دعاي جوشن آمده است كه: "يا من هو لمن دعاه مجيب"(4)
با توجه به اين تعبير كه مي‏فرمايد خداوند دعا را، بلكه همه دعاها را اجابت مي‏كند، اين پرسش مطرح مي‏شود كه چرا بسياري از دعاهاي ما به اجابت نمي‏رسد؟ البته اين سؤالي نيست كه تازگي داشته باشد، بلكه بسياري از مفسرين در كتب تفسيري خود به اين سؤال پرداخته‏اند؛ حتي در زمان خود ائمه، ياران آن‏ها اين سؤال را از امامان معصوم پرسيده و جواب دريافت كرده‏اند. اكنون چكيده‏اي از آنچه در روايات و كتب تفسيري آمده است را مطرح مي‏كنيم؛ ولي براي پاسخ به اين پرسش، بايد به حقيقت دعا، معناي اجابت و اين كه دعا بايد به سوي خدا باشد توجه كنيم.
دعا يعني نظر كسي را به سوي خود متوجه كنيم. هنگامي كه بنده‏اي خدايش را مي‏خواند يعني عنايت و توجه پروردگارش را طلب مي‏كند(5) و اين دعا وقتي به سوي خدا محسوب مي‏شود كه خالص بوده و فقط خدا مدنظر باشد؛ و لذا مادام كه خاطر انسان به غير خدا مشغول است، در حقيقت به سوي خدا دعا نكرده است.
با توجه به معنايي كه براي دعا گفتيم، معلوم مي‏شود كه دعا خود عبادت است، چنان‏كه در روايات آمده است كه دعا عبادت است، بلكه مغز و لبّ عبادات همين دعا است(6)؛ لذا مي‏بينيم كه خداوند در آيه قرآن به كسي كه از دعا اعراض كرده و رويگردان است وعده عذاب داده است(7).
اكنون كه معناي دعا روشن شد، مي‏گوييم كه هيچ دعايي بي پاسخ نمي‏ماند؛ چون اولاً: عنايت خداوند به سوي بنده متوجه شده و اين خود پاسخي است به دعاي انسان و بلكه بهترين پاسخ همين است، به قول آن شاعر:
آن يكي اللَّه مي‏گفتي شبي
تا كه شيرين مي‏شد از ذكرش لبي
گفت: شيطان آخر اي اللَّه گو
اين همه اللَّه را لبيك كو؟
مي‏نيايد يك جواب از پيش تخت
چند اللَّه مي‏زني با آه سخت؟
او شكسته دل شد و بنهاد سر
ديد در خواب او خضر را در سحر
گفت: هين! از ذكر چون وامانده‏اي؟
چون پشيماني از و كش خوانده‏اي؟
گفت: لبيكم نمي‏آيد جواب
زان همي ترسم كه باشم رد باب
گفت: آن اللَّه تو لبيك ماست
وآن نياز و درد و سوزت پيك ماست
درد عشق تو كمند لطف ماست
زير هر يارب تو لبيك ماست(8)
ثانياً: از آن‏جا كه دعا عبادت است، خداوند پاداش و ثوابي را كه براي عبادت كنندگان و مطيعان در نظر گرفته به او مي‏دهد، مضافاً بر اين كه سكينه و آرامش قلبي كه برايش حاصل مي‏شود و شرح صدر و صبر كه به واسطه آن تحمل بلا برايش آسان مي‏شود، نبايد مورد غفلت قرار گيرد و اين‏ها همه خود استجابت دعاست.
الكسيس كارل در كتاب نيايش خود مي‏گويد: "كسي دعا مي‏كند تا خدا او را از يك بيماري عضوي شفا دهد، بيمار مي‏ماند ولي در عوض يك تحول عميق و تفسير ناپذير روحي و اخلاقي به وي دست مي‏دهد"(9).
تا اينجا اين مطلب روشن شد كه دعا بي پاسخ نمي‏ماند، لكن اين پرسش باقي است كه چرا بسياري از حاجاتي كه در ضمن دعا از خدا مي‏خواهيم به اجابت نمي‏رسد؟ شايد سؤالات اصلي بيشتر متوجه همين بخش است - كه بيشتر مورد نظر سؤال كنندگان است - كه در جواب مي‏گوييم اگر دعاي حقيقي با توجه به نياز و استعداد واقعي انسان صورت بگيرد و خواستن هم فقط از خدا باشد، قطعاً به اجابت مي‏رسد. مواردي هم كه فكر مي‏كنيم به اجابت نرسيده از چند حال خارج نيست:
1- يا دعاي ما دعاي واقعي و حقيقي نبوده است، مثل اين كه ما چيزي را خواسته‏ايم كه تحقق پذير نيست يا اصلاً تحقق آن در خارج ممكن نيست و يا بر خلاف سنت الهي است؛ مثل اين كه از خدا بخواهيم كه نميريم، يا از خدا بخواهيم كه ما را امتحان نكند. يا اين كه آن چه خواسته‏ايم نفعي به حال ما نداشته، لكن چون بي اطلاع بوده‏ايم آن را از خدا درخواست كرده‏ايم، به اين معني كه اگر از حقيقت امر مطلع بوديم آن را درخواست نمي‏كرديم. لذا در همه اين موارد درخواست به معناي واقعي صورت نگرفته است.
2- يا اين كه خلوص در كار نبوده؛ يعني در عين حال كه از خدا درخواست مي‏كنيم، دل و قلب ما تعلق به اسباب عادي دارد و آن‏ها را مؤثر در كار مي‏داند. البته به سراغ اسباب رفتن مانعي ندارد و منافي با توحيد ودرخواست از خدا نيست، لكن دل بستن به آن‏ها و آن‏ها را به نحو مستقل در برابر خدا مؤثر دانستن اشكال دارد.
3- صورت سوم اين است كه دعا حقيقي است، خلوص هم محقق است و دعا به اجابت هم رسيده است؛ لكن ما اطلاع نداريم. چون اجابت به چند نحو است:
گاهي به خاطر مصالحي با تأخير اجابت مي‏شود.
گاهي آن خواسته ما را نمي‏دهند، ولي بهتر از آن در همين دنيا به ما عطا مي‏شود.
گاهي بهتر از آنچه خواسته‏ايم براي آخرت ما ذخيره مي‏كنند.
گاهي به خاطر اين دعا و درخواستي كه داشته‏ايم، خدا مفسده‏اي را از ما دفع مي‏كند.
در تمام اين موارد، اگر دعا كننده مطلع شود، از اين نحوه اجابت بسيار راضي خواهد بود. با توجه به نكاتي كه عرض شد مي‏گوييم كه تمام شرايط و آدابي كه در روايات براي دعا آمده است، به همين سه نكته برمي‏گردد كه اجمالي از آن شرايط و آداب را ذكر مي‏كنيم:(10)
1- در حال دعا يقين به اجابت داشته باشد.
2- در همه حال حتي در آن حال كه گرفتاري و بلايي دامنگيرش نيست دعا كند.
3- توجه و حضور قلب داشته باشد.
4- اصرار در دعا داشته باشد.
5- صلوات بر محمد و آل آن حضرت بفرستد.
6- چيزي كه امكان اجابت آن هست درخواست كند(11).
همه اين نكات كه در روايات وارد شده اشاره به اين است كه اگر اين شرايط در ميان نباشد، يا واقعاً دعايي صورت نگرفته يا خلوص در كار نبوده است.
البته اين نكته هم قابل ذكر است كه گاهي خداوند اجابت دعا را تأخير مي‏اندازد، به خاطر اين كه دوست دارد صداي گريه بنده‏اش را بشنود، يا براي اين كه زياد دعا كند، - همان‏طور كه در بالا هم ذكر كرديم - گاهي به خاطر مصالحي اجابت دعا تأخير مي‏افتد.
پي نوشت ها:
1- بقره، 186.
2- مؤمن.
3 و 4- دعاي جوشن كبير، فصل 2 و 96.
5- الميزان، ج2، ص 3 و تفسير كبير، ج 5، ص 97.
6- كافي، ج 2، ص 467. بحارالانوار، ج93، ص 300.
7- مؤمن، 60.
8- شرح الاسماء الحسني، 761-762.
9- دكتر الكسيس كارل، نيايش، انتشارات تشيع، ص 52.
10- الميزان، ج 2، ص 33، ذيل آيه 186 بقره.
11- كافي، 2، ص 472-491.