پرسش :
چه كسي مقدار آيات يك سوره و نام سوره ها را معين كرده است؟ و به چه دليلي اين اسامي را معين كرده است؟
پاسخ :
الف: تعيين مقدار آيات
تعيين مقدار آيات يك سوره توسط شخص نبي اكرم ـ صلي الله عليه و اله ـ صورت گرفته است يا به عبارتي امري توقيفي بوده و رأي و نظر صحابه در آن دخالت نداشته است.[1] [2]
طبق روايات وارده جبرئيل هرگاه فرود مي آمد و آياتي به همراه داشت موضع و جايگاه هر آيه اي را در سوره تعيين مي كرد و آن‌گاه رسول خدا آن را بر يارانش قرائت مي كرد و به نويسندگان وحي فرمان مي داد كه آن را در جاي خود بنگارند.[3] عثمان بن ابي العاص گويد: ما نزد رسول خدا بوديم و ديديم كه ديدگان خود را بالا برده و سپس آن را در نقطه اي متمركز كرد و پس از آن فرمود: جبرائيل هم اكنون بر من فرود آمد و گفت آية: «اِنَّ اللهَ يأمُرُ بالعدل والاحسان وايتاء ذي القربي.»[4] را در اين جايگاه از سوره قرار دهم.[5] و مواردي ديگر از اين احاديث و روايات وجود دارد كه گوياي مطالب فوق است.
در مورد سوره ها نيز تمام سوره ها جز سورة توبه با «بسم الله الرحمن الرحين» شروع و با «بسم الله الرحمن الرحين» سورة بعدي تمام مي شد.
ب: تعيين نام سوره ها
هر سوره اي در قرآن كريم، همزمان با حيات رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ داراي نام و عنوان يا نام ها و عناويني بوده است كه از طريق وحي معين و مشخص گرديد و به اصطلاح اسامي سوره ها نيز امري توقيفي و با صلاح ديد شخص پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ و به فرمان خدا نام گذاري شده است.[6] و پس از وفات پيغمبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ در طي مرور زمان هر سوره و حتي بسياري از آيات به خاطر خصوصيات و مزايا و يا اشتمال آن ها بر مسائل و موضوعات خاصي داراي عناوين و اسامي ديگر نيز گرديد؛ كه از جانب علماء به آن سور و آيات داده شد. مثلاً در فقه و اصول اسلامي بسياري از آيات داراي اسامي وعنوان هاي خاصي شدند كه به عنوان نمونه مي توان به چند مورد اشاره كرد:
آية تطهير، آية نفي سبيل ، آية نبأ و ركون و ... .[7]
ج: علل «نام» و تعيين محدوده سوره ها
1ـ اعجاز قرآن، به اين معني که پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ با مشخص كردن جايگاه آيات و سور آن و هم چنين بخش بخش كردن آن ها در مقابل معاندين به قرآن، از آن ها تقاضاي آوردن آيه و يا سور مي نمايد.
2 ـ آسان كردن كار بر مردم و تشويق آنان بر ياد گرفتن و آموختن و از حفظ كردن قرآن، زيرا اگر قرآن كريم يك متن به هم پيوسته بود حفظ و فهمش دشوار مي گشت و كار مشكل بود اما با مشخص شدن آيات و سوره ها و بخش بخش شدن آسان مي توان آن را حفظ كرد.
3 ـ هر آيه و سوره اي بر موضوع سخن و محور كلام دلالت مي كند، چون در هر آيه و سوره اي موضوع روشن است.
4 ـ چون قاري و خواننده سوره اي ، سوره يا بابي از كتاب را به پايان برده و ديگري را آغاز كند شادمان‌تر و خرسندتر مي گردد و بر تحصيل بقية آن بيشتر برانگيخته مي شود[8] و دوست دارد كه بيشتر بخواند و استفاده كند. بدين جهت قرآن به اجزايي تقسيم شده است.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1 ـ تاريخ جمع قرآن كريم ، دكتر سيد محمدرضا جلالي ناييني.
2 ـ شناخت سوره هاي قرآن، هاشم هاشم زادة هريسي.
3 ـ تاريخ قرآن، آيت الله محمد هادي معرفت.
4 ـ درس هايي از علوم قرآني، دكتر حبيب الله طاهري.
--------------------------------------------------------------------------------
[1]. معرفت، محمد هادي، علوم قرآن، قم، انتشارات مؤسسة فرهنگي انتشاراتي التمهيد، 1378 ش، ص 111 و 112.
[2]. راميار، محمود، تاريخ قرآن، تهران، انتشارات اميركبير، 1379 ش، ص 581.
[3]. ر.ك: همان، ص 574.
[4]. نمل/ 90.
[5]. حجّتي، محمد باقر، تاريخ قرآن، تهران، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1376 ش، ص 68.
[6]. ر.ك: معرفت، محمد هادي، منبع قبلي، ص 112.
[7]. ر.ك: حجتي، سيد محمد باقر، منبع قبلي، ص 98.
[8]. ر.ك: راميار، محمود، تاريخ قرآن، ص 580.
الف: تعيين مقدار آيات
تعيين مقدار آيات يك سوره توسط شخص نبي اكرم ـ صلي الله عليه و اله ـ صورت گرفته است يا به عبارتي امري توقيفي بوده و رأي و نظر صحابه در آن دخالت نداشته است.[1] [2]
طبق روايات وارده جبرئيل هرگاه فرود مي آمد و آياتي به همراه داشت موضع و جايگاه هر آيه اي را در سوره تعيين مي كرد و آن‌گاه رسول خدا آن را بر يارانش قرائت مي كرد و به نويسندگان وحي فرمان مي داد كه آن را در جاي خود بنگارند.[3] عثمان بن ابي العاص گويد: ما نزد رسول خدا بوديم و ديديم كه ديدگان خود را بالا برده و سپس آن را در نقطه اي متمركز كرد و پس از آن فرمود: جبرائيل هم اكنون بر من فرود آمد و گفت آية: «اِنَّ اللهَ يأمُرُ بالعدل والاحسان وايتاء ذي القربي.»[4] را در اين جايگاه از سوره قرار دهم.[5] و مواردي ديگر از اين احاديث و روايات وجود دارد كه گوياي مطالب فوق است.
در مورد سوره ها نيز تمام سوره ها جز سورة توبه با «بسم الله الرحمن الرحين» شروع و با «بسم الله الرحمن الرحين» سورة بعدي تمام مي شد.
ب: تعيين نام سوره ها
هر سوره اي در قرآن كريم، همزمان با حيات رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ داراي نام و عنوان يا نام ها و عناويني بوده است كه از طريق وحي معين و مشخص گرديد و به اصطلاح اسامي سوره ها نيز امري توقيفي و با صلاح ديد شخص پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ و به فرمان خدا نام گذاري شده است.[6] و پس از وفات پيغمبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ در طي مرور زمان هر سوره و حتي بسياري از آيات به خاطر خصوصيات و مزايا و يا اشتمال آن ها بر مسائل و موضوعات خاصي داراي عناوين و اسامي ديگر نيز گرديد؛ كه از جانب علماء به آن سور و آيات داده شد. مثلاً در فقه و اصول اسلامي بسياري از آيات داراي اسامي وعنوان هاي خاصي شدند كه به عنوان نمونه مي توان به چند مورد اشاره كرد:
آية تطهير، آية نفي سبيل ، آية نبأ و ركون و ... .[7]
ج: علل «نام» و تعيين محدوده سوره ها
1ـ اعجاز قرآن، به اين معني که پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ با مشخص كردن جايگاه آيات و سور آن و هم چنين بخش بخش كردن آن ها در مقابل معاندين به قرآن، از آن ها تقاضاي آوردن آيه و يا سور مي نمايد.
2 ـ آسان كردن كار بر مردم و تشويق آنان بر ياد گرفتن و آموختن و از حفظ كردن قرآن، زيرا اگر قرآن كريم يك متن به هم پيوسته بود حفظ و فهمش دشوار مي گشت و كار مشكل بود اما با مشخص شدن آيات و سوره ها و بخش بخش شدن آسان مي توان آن را حفظ كرد.
3 ـ هر آيه و سوره اي بر موضوع سخن و محور كلام دلالت مي كند، چون در هر آيه و سوره اي موضوع روشن است.
4 ـ چون قاري و خواننده سوره اي ، سوره يا بابي از كتاب را به پايان برده و ديگري را آغاز كند شادمان‌تر و خرسندتر مي گردد و بر تحصيل بقية آن بيشتر برانگيخته مي شود[8] و دوست دارد كه بيشتر بخواند و استفاده كند. بدين جهت قرآن به اجزايي تقسيم شده است.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1 ـ تاريخ جمع قرآن كريم ، دكتر سيد محمدرضا جلالي ناييني.
2 ـ شناخت سوره هاي قرآن، هاشم هاشم زادة هريسي.
3 ـ تاريخ قرآن، آيت الله محمد هادي معرفت.
4 ـ درس هايي از علوم قرآني، دكتر حبيب الله طاهري.
--------------------------------------------------------------------------------
[1]. معرفت، محمد هادي، علوم قرآن، قم، انتشارات مؤسسة فرهنگي انتشاراتي التمهيد، 1378 ش، ص 111 و 112.
[2]. راميار، محمود، تاريخ قرآن، تهران، انتشارات اميركبير، 1379 ش، ص 581.
[3]. ر.ك: همان، ص 574.
[4]. نمل/ 90.
[5]. حجّتي، محمد باقر، تاريخ قرآن، تهران، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1376 ش، ص 68.
[6]. ر.ك: معرفت، محمد هادي، منبع قبلي، ص 112.
[7]. ر.ك: حجتي، سيد محمد باقر، منبع قبلي، ص 98.
[8]. ر.ك: راميار، محمود، تاريخ قرآن، ص 580.
