پرسش :

از تعبير "رب المشارق و المغارب" چگونه كرويت زمين استنباط مي‏شود؟

پاسخ :
مشرق از شرق (بر وزن قمر) و شرق، به معني طلوع آفتاب است و اصل آن به معني روشن شدن مي‏باشد؛ شرق اسم مكان و به معني محل طلوع مي‏باشد.
مغرب از غرب به معني دور شدن است و مغرب محل غروب و دور شدن مي‏باشد. غروب آفتاب عبارت است از دور شدن و پنهان شدن آفتاب از نظرها.[1]
در آيات قرآن مجيد، گاهي تعبير (مشرق و مغرب) به صورت مفرد آمده است مانند «و لله المشرق و المغرب»؛[2] مشرق و مغرب از آن خداست.
و گاهي به صورت تثنيه آمده است: مانند «رب المشرقين و رب المغربين»؛[3] پروردگار دو مشرق و پروردگار دو مغرب.
و گاهي به صورت جمع آمده است: مانند: «فلا اقسم برب المشارق و المغارب»؛[4] سوگند به پروردگار مشرق‏ها و مغرب‏ها.
هر يك از اين‏ها اشاره به نكته‏اي است و آن اين‏كه خورشيد، هر روز از نقطه تازه‏اي طلوع و در نقطه تازه‏اي غروب مي‏كند، بنابراين به تعداد روزهاي سال مشرق و مغرب داريم. از سوي ديگر، در ميان همه مشرق‏ها و مغرب‏ها، دو مشرق و دو مغرب ممتاز است كه يكي در آغاز تابستان، يعني حداكثر اوج خورشيد در مدار شمالي و يكي در آغاز زمستان يعني حداقل پايين آمدن خورشيد در مدار جنوبي است (كه از يكي تعبير به مدار رأس سرطان و از ديگري تعبير به مدار رأس جدي مي‏كنند).[5]
اين آيات در عين اين‏كه بر متعدد بودن محل طلوع و تابش آفتاب و محل غروب آن دلالت مي‏كنند، بر كروي بودن زمين نيز اشاره دارند، زيرا اگر زمين كروي باشد طلوع كردن و تابيدن آفتاب بر هر جزئي از اجزاي كره زمين مستلزم اين خواهد بود كه از جزء ديگر آن غروب بكند و در اين صورت تعدد مشرق‏ها بدون هيچ گونه تكلف و زحمت روشن و واضح مي‏گردد. ولي در غير كروي بودن زمين تعدد مشرق‏ها و مغرب‏ها كه از آيه استفاده مي‏گردد قابل درك و فهم نمي‏باشد.[6] زيرا جسم مسطح بيش از يك شرق و يك غرب ندارد. فقط جسم كروي است كه هر نقطه آن يك طرف مشرق و طرف ديگر مغرب است، و هر قسمتي كه در مقابل آفتاب واقع شود، شروق آفتاب از آن‏جاست، در صورتي كه در جاي ديگر غروب كرده است. همچنين اختلاف افق‏ها دلالت بر كرويت زمين مي‏كند و آن‏را مشارق و مغارب متعددي است.[7] چنان‏كه از حضرت امير المؤمنين -عليه السلام- روايت شده كه فرمود: خورشيد سي‏صدو شصت مشرق و سي‏صدو شصت مغرب دارد، از آن نقطه‏اي كه امروز طلوع كرد ديگر طلوع نمي‏كند تا سال بعد در همان روز.[8]
از احاديث و خطبه‏ها و دعاهايي كه از پيشوايان ديني ما نقل شده است، اين مطالب به روشني استفاده مي‏گردد، از امام صادق‏-عليه السلام- نقل شده است كه فرمود:
«در يكي از سفرها مردي با من هم سفر گرديد، او هميشه نماز مغرب را پس از تاريكي شب و نماز صبح را قبل از طلوع صبح در تاريكي آخر شب مي‏خواند؛ ولي من بر خلاف او رفتار مي‏كردم و نماز مغرب را در موقع غروب و نماز صبح را در موقع فجر به‏جا مي‏آوردم. او به من گفت: تو نيز به مانند من رفتار كن، زيرا آفتاب پيش از آن‏كه از افق سر زند بر ديگران طلوع كرده است و آن‏گاه كه از ما غروب مي‏كند، هنوز در پاره‏اي از افق‏ها ناپديد نگرديده است.
امام صادق -عليه السلام- فرمود: من به وي گفتم كه در طلوع و غروب آفتاب، هر قوم و ملتي بايد از افق خود پيروي كنند و طبق آن وظايف و مراسم مذهبي خويش را انجام دهد نه طبق افق ديگران.»
در اين روايت آن مرد به اختلاف و تعدد مشرق‏ها و مغرب‏ها كه از كرويت زمين به وجود مي‏آيد اشاره مي‏كند و امام صادق‏-عليه السلام- نيز در اين باره گفتار وي را تصديق مي‏نمايد، سپس حكم مسأله را بيان نموده و او را به اشتباهش متوجه مي‏سازد.[9]
تعبير «فلا اقسم رب المشارق و المغارب»، ممكن است به مشرق‏ها و مغرب‏هاي مختلف مكاني اشاره داشته باشد؛ چرا كه كرويت زمين سبب مي‏شود كه به تعداد مناطق روي آن، مشرق و مغرب وجود داشته باشد؛ يا اشاره به مشرق‏ها و مغرب‏هاي زماني باشد، زيرا مي‏دانيم كه حركت زمين به دور آفتاب سبب مي‏شود كه هرگز دو روز پشت سر هم خورشيد از يك نقطه طلوع و غروب نكند.
اين تفاوت مشرق‏ها و مغرب‏ها كه با نظم بسيار دقيق و حساب شده‏اي انجام مي‏گيرد، از يك سو سبب پيدايش فصول چهار گانه سال با آن همه بركات مي‏شود و از سوي ديگر، باعث تعديل حرارت و برودت و رطوبت در سطح زمين مي‏گردد؛ همچنين زندگي انسان‏ها و حيوانات و گياهان را سرو سامان مي‏بخشد كه هر يك از اين‏ها آيتي از آيات خدا و نشانه‏اي از نشانه‏هاي اوست.[10]
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. آيت الله خويي، شناخت قرآن، تلخيص محمد صادق نجفي و هريس ، صص104-94، قم، مدينه العلم، 1402ق.
2. آيت الله سبحاني، قرآن و معارف عقلي، صص 66-63
3. آيت الله مكارم، تفسير نمونه، ذيل آيات (اعراف، 137)، (صافات، 5)، (معارج، 40)، (بقره، 11).
4. مكارم شيرازي، در جستجوي خدا، صص 221 -195.
--------------------------------------------------------------------------------
[1]. قرنشي، سيد علي اكبر، احسن الحديث، قم، واحد تحقيقاتي اسلامي، چاپ اول، 1366، ج 1، ص 220.
[2]. بقره/115.
[3]. رحمن/17.
[4]. معارج/40.
[5]. مكارم شيرازي، ناصر و همكاران، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه، چاپ ششم، 1368، ج 25، صص 45 -46.
[6]. خويي، ابوالقاسم، البيان، قم، انتشارات انوار المهدي، چاپ هشتم، 1401ق، ص 76-75.
[7]. ميرزا خسروي شاهزاده، علي رضا، تفسير خسروي، تهران، انتشارات اسلاميه، 1397، ج 5، ص 382.
[8]. طباطبايي، محمد حسين، تفسير الميزان، ترجمه موسوي همداني، قم، انتشارات جامعه مدرسين، 1363، ج 2، ص 36.
[9]. خويي، ابوالقاسم، البيان، قم، انتشارات انوار المهدي، چاپ هشتم، 1401ق، ص 76 -75.
[10]. مكارم شيرازي، ناصر، پيام قرآن، قم، مطبوعاتي هدف، چاپ سوم، 1371، ج 21، ص 194.