پرسش :

در مورد قسمت آخر سورة «ممتحنه» آية 13 (چنان كه كافران از اهل قبور نااميدند) توضيح دهيد؟

پاسخ :
آيه: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ قَدْ يَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ كَما يَئِسَ الْكُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ» ترجمه آيه: «اي كساني كه ايمان آورده‎ايد!‌با قومي كه خداوند آنان را مورد غضب قرار داده دوستي نكنيد آنان از آخرت مأيوسند. همان گونه كه كفّار مدفون در قبرها مأيوسند»[1] پايان سوره چون آغازش قطع رابطه با دشمنان را مي‎گويد، پس در حقيقت بازگشتي است به آغاز آن و نيز، پافشاري بر دوستي و بيعت با پيامبر كه در آيه قبل آمده است. در آيه تشبيهي بين قوم مورد غضبِ خدا و كفّار، به كار رفته است كه علت آن به انكار مفاد يا نوميدي از نجات اين دو گروه برمي‎گردد.[2]
اكنون اين پرسش پيش مي‎آيد كه آنها از چه چيز نوميدند؟ قبل از پاسخ، به پرسش ديگر كه در اين‎جا وجود دارد جواب دهيم: كه آيا اميد يا نااميدي در جهان برزخ (زندگي پس از مرگ و پيش از وقوع رستاخيز[3]) ممكن است؟ مرگ به معني نيستي و نابودي نمي‎باشد. «جالب اين است كه در قرآن از مردن 14 مرتبه با واژة توفّي كه به معناي تحويل گرفتن است نام به ميان آورده يعني با مرگ، شما نابود نمي‎شويد»[4] پس اميد يا نااميدي كه با زندگي گره خورده است، در جهان برزخ نيز كه با جسم مثالي همچون جسم دنيايي وجود دارد، اميد و نوميدي ممكن و طبيعي است. در سورة مؤمنون آية «100»، شاهد بر اين است كه انسان پس از مرگ باقي است؛ آرزو دارد، فكر مي‎كند، حرف مي‎زند، جواب مي‎شنود[5]. حضرت علي ـ عليه السّلام ـ هنگام بازگشت از جنگ صفّين كنار قبرستاني با خفته‎گان در خاك به سخن آمد و فرمود: «اگر به آنها اجازة سخن داده شود، حتماً با شما سخن مي‎گويند».[6] حال انسان در زندگي برزخي شبيه حال كسي است كه براي رسيدگي اعمالي كه از او سرزده به يك سازمان قضائي احضار و مورد بازجوئي و بازپرسي قرار گرفته و پرونده‎اش تكميل و در انتظار محاكمه در بازداشت بسر مي‎برد.[7] اين تعبيرها، بيان‎گر اين واقعيّت است كه آدمي پس از مرگ داراي نوعي حيات است، مي‎فهمد و درك مي‎كند، اميد و آرزو دارد، محاكمه مي‎شود، و طبيعي است كه محاكمه، اميد يا نااميدي در پي خواهد داشت. اما از اين‎كه از چه چيز نااميدند؛ دو احتمال وجود دارد: الف. نوميدي به معاد و زنده شدن مردگان است، يعني كافران از زنده شدن اهل قبور نوميدند، چون مرگ را هيچ و پوچ مي‎دانند.[8] ب. نوميدي از نجات است يعني: «مردگان كفّار در جهان برزخ نتايج كار خود را مي‎بينند و راه بازگشت براي جبران ندارند لذا به كلّي مأيوسند»[9] كوتاه سخن آن‎كه، طبيعت زندگي برزخي، اميد يا نوميدي، در پي خواهد داشت، و نوميدي كافران نسبت به معاد و زنده شدن، يا نجات در آخرت، به انكار معاد، يا عمل بدشان و نبود فرصت براي جبران بر‎مي‎گردد.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ آموزش عقائد.[10]
2ـ معاد و جهان پس از مرگ[11].
3ـ معاد.[12]
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . مكارم شيرازي، ناصر، ترجمه قرآن مجيد، تحقيق و نشر دارالقرآن الكريم، قم، چاپخانة باقري، چاپ دوّم، 1373، ص551.
[2] . مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، قم، دارالكتب الاسلاميه، 1366، ص51ـ52، با اختصار و توضيح.
[3] . سبحاني، جعفر، خدا و معاد، قم، انتشارات و چاپخانة دفتر تبليغات اسلامي، 1364، ج6، ص107.
[4] . قرائتي، محسن، معاد، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1363، ص85.
[5] . مصباح يزدي، محمد تقي، معارف قرآن، قم، مؤسسه در راه حق، چاپ دوّم، چاپخانة سلمان فارسي، ص454.
[6] . فيض الاسلام، علي نقي، ترجمة نهج البلاغه، چاپ دوّم، 1351، (با كمي تغيير در ترجمه) كلمات قصار، شمارة 125، ص1147.
[7] . طباطبايي، محمد حسين، شيعه در اسلام، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1348، ص101، با اختصار و توضيح.
[8] . طباطبايي، محمد حسين، الميزان، ترجمه محمد باقر موسوي، بنياد علمي و فكري علامه طباطبايي، 1363، ج19، ص494.
[9] . تفسير نمونه، همان، ج24، ص52.
[10] . غرويان، محسن و غلامي، محمدرضا و باقري، محمدحسين، آموزش عقائد، قم، دارالعلم، چاپ اوّل، 1371، ص325ـ342.
[11] . مكارم شيرازي، ناصر، معاد و جهان و پس از مرگ، قم، هدف، چاپ دهم، 1346، ص11ـ17.
[12] . دستغيب، عبدالحسين، معاد، مسجد جامع عقيق شيراز، چاپ هفتم، 1357، ص30ـ65.