پرسش :
براي شناخت بيشتر خود و خداي خود بايد چه كار كرد؟
پاسخ :
قبل از شروع به بحث لازم است بگوييم كه خودشناسي داراي ابعاد و مراتب مختلف است و معاني مختلفي دارد. اين عنوان در اصل مربوط شناخت نفس انساني است كه در مباحث مربوط به معرفت نفس مورد بحث و مطالعه قرار مي گيرد.
تعريف:
خويشتن شناسي اخلاقي: يعني شناخت صفات و استعدادهاي مثبت و منفي خود به جهت اقدام به سازندگي براي رسيدن به تكامل انساني.[1] گام خودشناسي: قدم اول در راه سازندگي شخصيت و ابعاد آن(جسمي، عقلي، عاطفي، اخلاقي و ديني و اجتماعي)[2] اين است كه با صفات و استعدادها علايق و اميال و انواع گرايش هاي خودآگاه و ناخود آگاه آشنا شويم. قدم دوم: واقع بيني انسان ابتدا به خاطر عشق به خود،خود را از هر نقصي پاك مي شمارد و خود را آراسته به كمال مي داند. پس انسان اگر دوست دارد به كمال برسد و خود را از آن محروم نسازد، بايد قبل از هر چيز خود را نيازمند به تزكيه و سازندگي و آراسته شدن به خوبي ها بداند و بعد، از روي حقيقت جويي به تجزيه و تحليل دروني خود بپردازد و از فريب دادن خود به شدت اجتناب ورزد و بداند كه با اغفال و گول زدن خود و ديگران واقعيت عوض نمي شود و قدمي در راه رشد جلو نمي رود.
قدم سوم: پس از اين كه واقعاً تصميم به سازندگي اخلاقي گرفتيم بايد مراحل رشد را يكي پس از ديگري به تدريج و با آگاهي طي نماييم. بنابراين نيازمنديم از علماي اخلاق برجسته و كتاب هاي آنها استفاده كنيم.[3]
قدم چهارم: توجه داشته باشيم كه مسائل تزكيه و خودسازي بسيار حساس است بنابراين بايد تزكيه حقيقي(كه يك خانه تكاني عمقي است) را از تزكيه و سازندگي اخلاقي اسمي و زباني جدا كنيم و بدانيم كه از وسط راه بازگشتند و بي راهه رفتند خود را فريب دادند و دچار ظاهر سازي شدند.
قدم پنجم: شناختن موانع خود شناسي:
1. بزرگترين مانع، خود خواهي هاي انسان است خويشتن شناسي امري مشكل نيست، ولي غالباً افراد از آشنايي با نقص هاي خود وحشت دارند باعث پرده پوشي، خود فريبي، ريا كاري به صورت آگاهانه و ناآگاهانه در آيد.
2. مخفي كردن عيوب و نپذيرفتن توصيه هاي اخلاقي، تذكرات و پندهاست.
3. دل خوش كردن به شخصيت كاذب با مخفي نگه داشتن عيب ها.
4. تملق و تمجيد صفاتي كه درماني است توسط ديگران.
5. راحت طلبي: كسي كه به عيوب خويش اعتراف كند و بپذيرد بايد در پي حل و رفع آن برآيد، لذا نفس و شيطان از همان اول وسوسه مي كند كه بگوييم عيبي نداريم تا از زحمت مرحله بعدي نيز در آسايش باشيم.
قدم ششم: توجه به بزرگترين سرمايه خدادادي ما يعني فطرت سالم خود و گرايش هاي آنها و تفكيك گرايش هاي حيواني خوراك و .... از گرايش هاي والاي انساني مثل پرستش، حقيقت جويي و تغذيه هر دو بعد جسمي و روحي بر اساس دستورات شرع و اهميت دادن به بعد روحي(اصالت انسان)/ [4]
قدم هفتم: پس نبايد تنها بر عيوب تمركز كرد. ما داراي اميتازات و فضائل زيادي نيز هستيم كه برخي از آنها موروثي است و برخي اكتسابي است(توجه به امتيازات خود باعث قدرت روحي، اعتماد به نفس در خودسازي و اميد مي شود.)
قدم هشتم: آگاهي از امتيازات و استعدادهاي ما باعث غرور و فخر و مباهات بر ديگران نشود (البته اين امر در صورت دخالت خود خواهي است.)
راه هاي جلوگيري از فخر و مباهات منفي:/ [5]
1. توجه به عيب و امتيازات خود با هم.
2. توجه به آثار بد فخر و تكبر كه حاصل از شناخت اميتازات خود است(مانع از تواضع شود خود سدّ راه پيشرفت معنوي است.)
3. امتيازات ما فقط با اراده ما به دست نيامده كه فخر فروشي كنيم عوامل ديگري در آن نقش داشته اند(مثل قدرت حافظه و ....) گاهي موفقيت تو مرهون وابسته به زحمات عده اي ديگر است(پس آن را توفيق الهي بدانيم).
4. اگر بچه مي دانست كه چقدر پول در جهان است با تكان دادن قلك خود خوشحال نمي شد انسان فخر فروش اگر از انسان هاي كاملتر از خود و صفات بسيار والاي انساني آنها آگاه شود چنان غافل نمي شود.[6]
قدم نهم: توجه به صفات اخلاقي و غير فعال:/ [7]
1. شناخت صفات فعال(مثبت و منفي) كار بسيار دشواري نيست.
2. صفات غير فعال(مثبت و منفي) يا ضعيف اند و يا به صورت استعداد بوده و هنوز شرائط ظهور براي آنها پيدا نشده است. انسان بايد در صدد شناسايي اين صفات پنهان باشد تا از صفات مثبت كمال استفاده را ببرد و با صفات منفي قبل از ريشهدار شدن و قوي شدن آنها مقابله كند.
قدم دهم صفات ما دو گونه اند:/ [8]
1. اكتسابي(كه با تلاش فرد و تحت تأثير شرايط محيطي مثل خانواده، مدرسه، فرهنگ، اجتماع، مذهب) به دست مي آيند.
2. موروثي(برخي از صفات روحي) از طريق توراث از نسل هاي قبلي به او انتقال پيدا كرده اند كه با كمك شرائط محيطي و عوامل تربيتي و همراهي صفات جنبي ديگر به مرحله فعليت مي رسند.
قدم يازدهم:/ [9]يادگيري روش هاي مقابله با صفات منفي(خودخواهي كه مادر همه صفات منفي است، حسد، كينه، ريا و ....)
قدم دوازدهم:/ [10]يادگيري روش هاي تقويت صفات مثبت (هم نوع دوستي، حس حقيقت جويي و پرستش و ....)
ائمه معصومين ـ عليهم السّلام ـ به ما فرموده اند كه براي اثبات خداوند دنبال دليل و آثار او باشيد و ادلة اثبات و شناخت خدا بسيار است از جمله:
1. راه دل: قرآن مي فرمايد شما به خدا اعتقاد داريد ولي مشغله هاي زندگي و هياهوي روزگار و دنيا شما را از خدا غافل كرده است به همين خاطر است كه هر گاه سختي و مشكلي پيچيده و يا مريضي اي سخت به سراغ شما مي آيد سريع در دل متوجه خدا مي شويد در قرآن مي خوانيم: «فَإِذا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَي الْبَرِّ إِذا هُمْ يُشْرِكُونَ»/ [11] هنگامي كه به كشتي سوار شدند خدا را از روي اخلاص مي خوانند اما هنگامي كه خداوند آنها را نجات داد و به ساحل آورد او را فراموش مي كنند.
2. موعظه: انسان خاصيتي دارد كه زود فراموش مي كند نياز به پند از صالحان و خوبان دارد نياز به نصيحت و موعظه دارد چه خوب است كه انسان به شكل حضوري در مجالس موعظه شركت كند و يا مثلاً برنامه راديو معارف معرفتي بشنود تا لحظه به لحظه از حالت غفلت بيرون آيد و حضور خدا را حس كند.
3. ذكر مدام:/ [12]يكي از چيزهاي بسيار مهمي كه باعث مي شود انسان دائماً در حال توجه باشد ذكر است يعني همينطور كه مشغول كارهاي روزانه اش است پيوسته مشغول ذكر زباني و قلبي باشد(ذكر آخر شب موقع خواب بسيار مفيد است چون روان شناسان نيز گفته اند كه ذهن با افكار قبل از خواب تا زمان بيداري مشغول كار و فعاليت است و اين باعث قوي تر شدن باورها مي شود.
4. خلوت: انسان نياز دارد كه شبانه روز يك مدتي(هر چند بسيار كوتاه) را داشته باشد با خود خلوت كند به كار و عبادت خود رسيدگي كند و در نعمت ها و آثار خداوند تأمل كند و او را به بزرگي بخواند.
5. توسل و دعا: انسان هميشه در محضر خداوند و ائمه اطهار ـ عليه السّلام ـ است چه پسنديده است كه انسان متوسل به اهل بيت شود و از آنها كه واسطة فيض الهي به بشريت هستند بخواهد كه او را درك معارف صحيح كمك كنند و اين دعا را زياد بخوانيد«اللهم عرَّفني نفسك فإنك ان لم تُعَّرِفني نفسك لم اعرف رسولك اللهم عرّفني رسولك فانّك ان لم تعرفني رسولك لم اعرف حجّتك اللهم عرفتي حجتّك فانك ان لم تعرِّفني حجتك ظللتُ عن ديني.»
منابع كمكي:
1. مكارم شيرازي، ناصر، اصول عقايد براي جوانان، مطبوعاتي هدف، قم.
2. اميني عليرضا، معارف اسلامي، ج 1 و 2، دفتر نشر و پخش معارف قم.
3. امامي و آشتياني، طرحي نو در تقديس عقايد اسلامي، مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي.
4. خود و ناخود، محمود اكبري، انتشارات مؤسسه فرهنگي سماء.
به صحرا بنگرم صحرا تو بينم به دريا بنگرم دريا تو بينم
به هر جا بنگرم كوه و در دشت نشون از قدر عناي تو بينم
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . خودشناسي براي خودسازي، محمد تقي مصباح يزدي، موسسه در راه حق، ص 7.
[2] . تقي علي اشرف جودت، نقش عادت در تربيت اسلامي، مؤسسه انتشارات اميركبير، ص 91، 1378.
[3] . از جمله اساتيد اخلاق استاد آيت الله حسين مظاهري.
[4] . عوامل كنترل غرائز، آيت الله حسين مظاهري، مؤسسه نشر و تحقيقات ذكر تهران، 1378، ص 56 اقتباس.
[5] . اخلاق اسلامي، محمد علي سادات، انتشارات سمت، ص 253.
[6] . مثال از استاد محسن قرائتي.
[7] . اخلاق اسلامي.
[8] . همان.
[9] . همان.
[10] . همان.
[11] . عنكبوت، آيه 15.
[12] . المؤمن دائم الذكر و كثير الفكر؛ مؤمن دائم در حال ذكر و فكر است امام علي ـ عليه السّلام ـ ، ميزان الحكمه(ذكر).
قبل از شروع به بحث لازم است بگوييم كه خودشناسي داراي ابعاد و مراتب مختلف است و معاني مختلفي دارد. اين عنوان در اصل مربوط شناخت نفس انساني است كه در مباحث مربوط به معرفت نفس مورد بحث و مطالعه قرار مي گيرد.
تعريف:
خويشتن شناسي اخلاقي: يعني شناخت صفات و استعدادهاي مثبت و منفي خود به جهت اقدام به سازندگي براي رسيدن به تكامل انساني.[1] گام خودشناسي: قدم اول در راه سازندگي شخصيت و ابعاد آن(جسمي، عقلي، عاطفي، اخلاقي و ديني و اجتماعي)[2] اين است كه با صفات و استعدادها علايق و اميال و انواع گرايش هاي خودآگاه و ناخود آگاه آشنا شويم. قدم دوم: واقع بيني انسان ابتدا به خاطر عشق به خود،خود را از هر نقصي پاك مي شمارد و خود را آراسته به كمال مي داند. پس انسان اگر دوست دارد به كمال برسد و خود را از آن محروم نسازد، بايد قبل از هر چيز خود را نيازمند به تزكيه و سازندگي و آراسته شدن به خوبي ها بداند و بعد، از روي حقيقت جويي به تجزيه و تحليل دروني خود بپردازد و از فريب دادن خود به شدت اجتناب ورزد و بداند كه با اغفال و گول زدن خود و ديگران واقعيت عوض نمي شود و قدمي در راه رشد جلو نمي رود.
قدم سوم: پس از اين كه واقعاً تصميم به سازندگي اخلاقي گرفتيم بايد مراحل رشد را يكي پس از ديگري به تدريج و با آگاهي طي نماييم. بنابراين نيازمنديم از علماي اخلاق برجسته و كتاب هاي آنها استفاده كنيم.[3]
قدم چهارم: توجه داشته باشيم كه مسائل تزكيه و خودسازي بسيار حساس است بنابراين بايد تزكيه حقيقي(كه يك خانه تكاني عمقي است) را از تزكيه و سازندگي اخلاقي اسمي و زباني جدا كنيم و بدانيم كه از وسط راه بازگشتند و بي راهه رفتند خود را فريب دادند و دچار ظاهر سازي شدند.
قدم پنجم: شناختن موانع خود شناسي:
1. بزرگترين مانع، خود خواهي هاي انسان است خويشتن شناسي امري مشكل نيست، ولي غالباً افراد از آشنايي با نقص هاي خود وحشت دارند باعث پرده پوشي، خود فريبي، ريا كاري به صورت آگاهانه و ناآگاهانه در آيد.
2. مخفي كردن عيوب و نپذيرفتن توصيه هاي اخلاقي، تذكرات و پندهاست.
3. دل خوش كردن به شخصيت كاذب با مخفي نگه داشتن عيب ها.
4. تملق و تمجيد صفاتي كه درماني است توسط ديگران.
5. راحت طلبي: كسي كه به عيوب خويش اعتراف كند و بپذيرد بايد در پي حل و رفع آن برآيد، لذا نفس و شيطان از همان اول وسوسه مي كند كه بگوييم عيبي نداريم تا از زحمت مرحله بعدي نيز در آسايش باشيم.
قدم ششم: توجه به بزرگترين سرمايه خدادادي ما يعني فطرت سالم خود و گرايش هاي آنها و تفكيك گرايش هاي حيواني خوراك و .... از گرايش هاي والاي انساني مثل پرستش، حقيقت جويي و تغذيه هر دو بعد جسمي و روحي بر اساس دستورات شرع و اهميت دادن به بعد روحي(اصالت انسان)/ [4]
قدم هفتم: پس نبايد تنها بر عيوب تمركز كرد. ما داراي اميتازات و فضائل زيادي نيز هستيم كه برخي از آنها موروثي است و برخي اكتسابي است(توجه به امتيازات خود باعث قدرت روحي، اعتماد به نفس در خودسازي و اميد مي شود.)
قدم هشتم: آگاهي از امتيازات و استعدادهاي ما باعث غرور و فخر و مباهات بر ديگران نشود (البته اين امر در صورت دخالت خود خواهي است.)
راه هاي جلوگيري از فخر و مباهات منفي:/ [5]
1. توجه به عيب و امتيازات خود با هم.
2. توجه به آثار بد فخر و تكبر كه حاصل از شناخت اميتازات خود است(مانع از تواضع شود خود سدّ راه پيشرفت معنوي است.)
3. امتيازات ما فقط با اراده ما به دست نيامده كه فخر فروشي كنيم عوامل ديگري در آن نقش داشته اند(مثل قدرت حافظه و ....) گاهي موفقيت تو مرهون وابسته به زحمات عده اي ديگر است(پس آن را توفيق الهي بدانيم).
4. اگر بچه مي دانست كه چقدر پول در جهان است با تكان دادن قلك خود خوشحال نمي شد انسان فخر فروش اگر از انسان هاي كاملتر از خود و صفات بسيار والاي انساني آنها آگاه شود چنان غافل نمي شود.[6]
قدم نهم: توجه به صفات اخلاقي و غير فعال:/ [7]
1. شناخت صفات فعال(مثبت و منفي) كار بسيار دشواري نيست.
2. صفات غير فعال(مثبت و منفي) يا ضعيف اند و يا به صورت استعداد بوده و هنوز شرائط ظهور براي آنها پيدا نشده است. انسان بايد در صدد شناسايي اين صفات پنهان باشد تا از صفات مثبت كمال استفاده را ببرد و با صفات منفي قبل از ريشهدار شدن و قوي شدن آنها مقابله كند.
قدم دهم صفات ما دو گونه اند:/ [8]
1. اكتسابي(كه با تلاش فرد و تحت تأثير شرايط محيطي مثل خانواده، مدرسه، فرهنگ، اجتماع، مذهب) به دست مي آيند.
2. موروثي(برخي از صفات روحي) از طريق توراث از نسل هاي قبلي به او انتقال پيدا كرده اند كه با كمك شرائط محيطي و عوامل تربيتي و همراهي صفات جنبي ديگر به مرحله فعليت مي رسند.
قدم يازدهم:/ [9]يادگيري روش هاي مقابله با صفات منفي(خودخواهي كه مادر همه صفات منفي است، حسد، كينه، ريا و ....)
قدم دوازدهم:/ [10]يادگيري روش هاي تقويت صفات مثبت (هم نوع دوستي، حس حقيقت جويي و پرستش و ....)
ائمه معصومين ـ عليهم السّلام ـ به ما فرموده اند كه براي اثبات خداوند دنبال دليل و آثار او باشيد و ادلة اثبات و شناخت خدا بسيار است از جمله:
1. راه دل: قرآن مي فرمايد شما به خدا اعتقاد داريد ولي مشغله هاي زندگي و هياهوي روزگار و دنيا شما را از خدا غافل كرده است به همين خاطر است كه هر گاه سختي و مشكلي پيچيده و يا مريضي اي سخت به سراغ شما مي آيد سريع در دل متوجه خدا مي شويد در قرآن مي خوانيم: «فَإِذا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَي الْبَرِّ إِذا هُمْ يُشْرِكُونَ»/ [11] هنگامي كه به كشتي سوار شدند خدا را از روي اخلاص مي خوانند اما هنگامي كه خداوند آنها را نجات داد و به ساحل آورد او را فراموش مي كنند.
2. موعظه: انسان خاصيتي دارد كه زود فراموش مي كند نياز به پند از صالحان و خوبان دارد نياز به نصيحت و موعظه دارد چه خوب است كه انسان به شكل حضوري در مجالس موعظه شركت كند و يا مثلاً برنامه راديو معارف معرفتي بشنود تا لحظه به لحظه از حالت غفلت بيرون آيد و حضور خدا را حس كند.
3. ذكر مدام:/ [12]يكي از چيزهاي بسيار مهمي كه باعث مي شود انسان دائماً در حال توجه باشد ذكر است يعني همينطور كه مشغول كارهاي روزانه اش است پيوسته مشغول ذكر زباني و قلبي باشد(ذكر آخر شب موقع خواب بسيار مفيد است چون روان شناسان نيز گفته اند كه ذهن با افكار قبل از خواب تا زمان بيداري مشغول كار و فعاليت است و اين باعث قوي تر شدن باورها مي شود.
4. خلوت: انسان نياز دارد كه شبانه روز يك مدتي(هر چند بسيار كوتاه) را داشته باشد با خود خلوت كند به كار و عبادت خود رسيدگي كند و در نعمت ها و آثار خداوند تأمل كند و او را به بزرگي بخواند.
5. توسل و دعا: انسان هميشه در محضر خداوند و ائمه اطهار ـ عليه السّلام ـ است چه پسنديده است كه انسان متوسل به اهل بيت شود و از آنها كه واسطة فيض الهي به بشريت هستند بخواهد كه او را درك معارف صحيح كمك كنند و اين دعا را زياد بخوانيد«اللهم عرَّفني نفسك فإنك ان لم تُعَّرِفني نفسك لم اعرف رسولك اللهم عرّفني رسولك فانّك ان لم تعرفني رسولك لم اعرف حجّتك اللهم عرفتي حجتّك فانك ان لم تعرِّفني حجتك ظللتُ عن ديني.»
منابع كمكي:
1. مكارم شيرازي، ناصر، اصول عقايد براي جوانان، مطبوعاتي هدف، قم.
2. اميني عليرضا، معارف اسلامي، ج 1 و 2، دفتر نشر و پخش معارف قم.
3. امامي و آشتياني، طرحي نو در تقديس عقايد اسلامي، مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي.
4. خود و ناخود، محمود اكبري، انتشارات مؤسسه فرهنگي سماء.
به صحرا بنگرم صحرا تو بينم به دريا بنگرم دريا تو بينم
به هر جا بنگرم كوه و در دشت نشون از قدر عناي تو بينم
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . خودشناسي براي خودسازي، محمد تقي مصباح يزدي، موسسه در راه حق، ص 7.
[2] . تقي علي اشرف جودت، نقش عادت در تربيت اسلامي، مؤسسه انتشارات اميركبير، ص 91، 1378.
[3] . از جمله اساتيد اخلاق استاد آيت الله حسين مظاهري.
[4] . عوامل كنترل غرائز، آيت الله حسين مظاهري، مؤسسه نشر و تحقيقات ذكر تهران، 1378، ص 56 اقتباس.
[5] . اخلاق اسلامي، محمد علي سادات، انتشارات سمت، ص 253.
[6] . مثال از استاد محسن قرائتي.
[7] . اخلاق اسلامي.
[8] . همان.
[9] . همان.
[10] . همان.
[11] . عنكبوت، آيه 15.
[12] . المؤمن دائم الذكر و كثير الفكر؛ مؤمن دائم در حال ذكر و فكر است امام علي ـ عليه السّلام ـ ، ميزان الحكمه(ذكر).
