پرسش :

مقصود از انسان كامل چيست و از چه زماني در عرفان و تصوف مطرح شده است؟ آيا مساله پيشينه اي در متون ديني دارد؟

پاسخ :
انسان كامل انسان رها شده از حجاب هاي ظلماني و نوراني است؛ انساني كه به اصل خويش بازگشته و شخصيتي كه به مقام فنا نايل شده است. «انسان كامل» آيينه تمام نماي اوصاف خداوند است و حق تعالي با جميع اسما و صفات حسناي خود در او تجلي كرده است. به بيان ديگر ، انسان كامل «مثل اعلاي» خداوند است؛ يعني ، مخلوق و موجودي كه به بهترين صورت و كامل ترين وجه حكايت از حق و كمالات او دارد او در مخلوق بودن ، حق مطلب را به خوبي ادا نموده و اسماي حسناي حق، در وجود او به خوبي تجلي كرده است. اين تجلي چنان است كه شهود او، شهود حق است و جمال او ، جلال مطلق را نشان مي دهد و جلوه تمام حضرت حق است. (1)
اين موضوع ظاهرا از زمان بايزيد بسطامي مطرح شده و وي نخستين كسي است كه از انسان به عنوان «الكامل التمام» نام برده است. پس از او حلاج و بعد از او ناصر خسرو تا آنكه ابن عربي در قرن هفتم نظريه «انسان كامل» را مطرح كرده است. به اعتقاد او انسان كامل خليفة الله در زمين، معلم ملك در آسمان، كاملترين موجودات، صورت كامل حق، كلمه فاضله جامعه، مردمك چشم خلقت ، نسخه اكمل الهي و ستون آسمان و زمين است (2) اما هر چند مبحثي تحت عنوان «انسان كامل» در متون قرآني و روايي نيامده است؛ ولي آيات و روايات فراواني بر وجود چنين شخصيتي دلالت دارد (3) و عارفان نيز با استفاده از اينها ، باب موضوع «انسان كامل» را گشوده و از آن بحث كرده اند.
پی نوشتها:
1- شميم ولايت ، ص 422 و 423 ؛ انسان و خلافت الهي، صص 25-38؛ راهنماشناسي (دفتر ششم پرسش ها و پاسخ ها)، صص 13-19.
2- فصوص الحكم، ص 50.
3- نگا: روم (30) آيه 27 بقره (2) آيه 30 و 31 ؛ مائده (5) آيه 55؛ نهج البلاغة خطبه همام و ... و نيز نگا: شميم ولايت، صص 415-422 (در خصوص انسان كامل خواندن كتاب ذيل را توصيه مي كنيم : محمد امين صادق ارزگاني، انسان كامل از نگاه امام خميني و عارفان مسلمان